بررسی نقش عوامل وراثت و محیط در رشد ابعاد شناختی وعاطفی نظریه ذهن با مقایسه کودکان 4تا 6 ساله معمولی ، دوقلوهای همسان و غیرهمسان و کودکان بی سرپرست

صدیقی, مریم; برزگر, مجید; کورش نیا, مریم; نظیری, قاسم

doi:10.30495/jpmm.2024.32182.3819

کد مقاله : JPMM-2307-3819 (R4) بازدید : 19 PDF XML

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی نقش عوامل وراثت و محیط در رشد ابعاد شناختی وعاطفی نظریه ذهن با مقایسه کودکان 4تا 6 ساله معمولی ، دوقلوهای همسان و غیرهمسان و کودکان بی سرپرست

مریم صدیقی ¹ ( دانشجوی دکترای روانشناسی تربیتی ، گروه روانشناسی تربیتی، واحد مرودشت ، دانشگاه ازاد اسلامی، مرودشت، ایران )
مجید برزگر ² ( دکترای تخصصی روانشناسی تربیتی ، گروه روانشناسی ، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت، ایران )
مریم کورش نیا ³ ( دکترای تخصصی روانشناسی عمومی ، گروه روانشناسی ، ،واحد مرودشت ، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت ، ایران )
قاسم نظیری ⁴ ( دکتری تخصصی روانشناسی بالینی، استادیار، گروه روانشناسی، واحد شیراز، دانشگاه )

تاریخ ارسال : 1402/05/02 تاریخ تایید : 1403/02/03

کلید واژه:

چکیده مقاله :

چکیده
مقدمه: هدف مطالعه حاضر مقایسه رشد ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن بین کودکان معمولی ، دوقلوهای همسان و غیرهمسان با کودکان پرورشگاهی بود تا مشخص گردد که این رشد تا چه حد تحت تاثیر عامل توارث و تا چه حد تحت تاثیر عامل محیط می باشد.
روش‌: در این مطالعه ی علی – مقایسه ای عملکرد 96 کودک چهارتا شش ساله که بر اساس نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند در ازمایه های شناختی و عاطفی نظریه ذهن با هم مقایسه گردیدند. مهارت های کلامی به عنوان یک متغیر تعدیل کننده در رشد نظریه ذهن با کمک دو خرده مقیاس کلامی آزمون هوشی وکسلر کودکان اندازه گیری شد اما داده های آن از طریق تحلیل کوواریانس کنترل گردید.
نتیجه‌گیری: یافته ها حاکی ازعدم تفاوت معنادار بین کودکانی که در خانواده خود پرورش یافته بودند ( اعم از دوقلوها و کودکان معمولی) با کودکان پرورشگاهی و تفاوت معنادار در بعد عاطفی نظریه ذهن بین کودکان دوقلوی همسان با کودکان معمولی و غیرهمسان بود. به طور کلی نتایج ازاین فرضیه حمایت نمودند که در مقایسه با عامل توارث، محیط در صورت حذف اثر رشد کلامی نقش کمرنگ تری در پرورش نظریه ذهن کودکان دارد. یافته ها بر اهمیت پرورش رشد شناختی و عاطفی نظریه ذهن بخصوص در مورد کودکان بی سرپرست تاکید می گذارد.

چکیده انگلیسی :

Abstract
Introduction: The present study aimed to compare the growth of cognitive and aaffective dimensions of theory of mind between normal children, identical and non-identical twins with children in orphanages to determine to what extent this growth is influenced by the heredity factor and to what extent it is influenced by the environmental factor.
Methods: In this causal-comparative study, the performance of 96 four- to six-year-old children who were selected based on convenience sampling were compared in cognitive and affective theory of mind tasks . Verbal skills as a moderating variable in the development of theory of mind were measured with the help of two verbal subscales of the Wechsler IQ test for children, but the data were controlled through covariance analysis.
Findings: The findings indicated that there was no significant difference between children who were raised in their own families (both twins and normal children) and foster children, and there was a significant difference in the affective dimension of theory of mind between identical twin children and normal and non-identical children. In general, the results supported the hypothesis that compared to the heredity factor, the environment has a weaker role in the development of children's theory of mind if the effect of verbal development is removed. The findings emphasize the importance of fostering the cognitive and affective development of the theory of mind, especially in the case of orphaned children.

منابع و مأخذ:

متن کامل:

Quarterly Journal of Psychological Methods and Models Autumn 2023. Vol …. Issue …

Research Paper

Investigating the role of heredity and environmental factors in the development of cognitive and affective dimensions of theory of mind by comparing ordinary 4-6-year-old children, identical and non-identical twins and orphaned children

Received: 2019/02/20

Revised: 2019/04/04

Accepted: 2020/09/21

Abstract

Introduction: The present study aimed to compare the growth of cognitive and aaffective dimensions of theory of mind between normal children, identical and non-identical twins with children in orphanages to determine to what extent this growth is influenced by the heredity factor and to what extent it is influenced by the environmental factor.

Methods: In this causal-comparative study, the performance of 96 four- to six-year-old children who were selected based on convenience sampling were compared in cognitive and affective theory of mind tasks . Verbal skills as a moderating variable in the development of theory of mind were measured with the help of two verbal subscales of the Wechsler IQ test for children, but the data were controlled through covariance analysis.

Findings: The findings indicated that there was no significant difference between children who were raised in their own families (both twins and normal children) and foster children, and there was a significant difference in the affective dimension of theory of mind between identical twin children and normal and non-identical children. In general, the results supported the hypothesis that compared to the heredity factor, the environment has a weaker role in the development of children's theory of mind if the effect of verbal development is removed. The findings emphasize the importance of fostering the cognitive and affective development of the theory of mind, especially in the case of orphaned children.

Use your device to scan and read the article online

DOI: 10.30495/wej.2021.20612.2126

Keywords:

Theory of mind, Identical and non-identical twins, orphaned children, Heredity factor, Environment factor,

Citation: Barzegar M, Sedighi M, Kouroshnia M, Naziri, GH. Investigating the role of heredity and environmental factors in the development of cognitive and emotional dimensions of theory of mind by comparing ordinary 4-6-year-old children, identical and non-identical twins and orphaned children. Psychological Models and Methods.

2021; 14(49): 1- 12.

*Corresponding author:

Address: Dept. of Psychology, College of Psychology and Educational Scinces, Islamic Azad University-Marvdasht branch, Marvdasht, Iran

Tell: 091731110

Email: mbarzegar55@gmail.com

Extended Abstract

Introduction

The theory of mind is the ability to use the concepts of intentional mental states such as beliefs, emotions, intentions, goals, and perceptual states to predict and interpret behavior. Also, it has been considered the capacity to predict and interpret behavior using hidden representations affecting mental states. This concept's importance is due to its role in developing children's healthy personality. Theory of mind can be divided into two sub-components: cognitive theory of mind which refers to the cognitive understanding of the difference between the speaker's awareness of the subject and the listener's understanding of it (awareness of beliefs) and affective theory of mind which refers to empathic understanding. It describes the emotional states of the observed person. One of the controversial aspects in the field of the theory of mind is its developmental origin. To what extent does the acquisition of this ability depend on biological, genetic and constitutional factors, and to what extent is it affected by the child's environmental conditions? The present study has tried to answer this question by comparing children with different genetic and environmental backgrounds and by controlling the effect of the mediator role of verbal ability.

Materials and Methods:

The main independent variables in this retrospective and Causal-comparative research are environmental conditions of growth and genetic similarities and the dependent variable was the subjects' performance in the theory of mind tasks. Considering the moderating role of verbal ability that previous studies have shown, in this study this variable was assessed but was considered as a control variable and its effect was removed as a covariate factor in the statistical analysis.96 children were selected as the target sample of the research using convenience sampling method in four groups : orphanage children; Identical and non-identical twin children and non-twin (ordinary) children who were raised in their families.

Children's theory of mind performance was evaluated by a modified version of Wellman and Liu's theory of mind scale (2004). In this battery, children face the following tasks 1)task of various desires; 2) task of various beliefs; 3) task of attaining awareness;4) explicit false belief task 5) false belief task with unexpected content; 6) position change false belief task ; 7) Belief task based on emotion; 8) Emotion task based on apparent reality. According to the scoring provided in the main source, if children successfully answered the objective questions of each task, they were given a score of 1, and the maximum score was 7. In case of incorrect answers to the target questions, a score of zero was given to the child. Also, vocabulary and general information subscales of the Wechsler Intelligence Test for Preschool and Elementary Children - Revised Version (WIPSY) (Wechsler, 1990) which have been standardized in Iran ( Razvieyeh and Shahim, 1990 ) were used to evaluate the subject’s verbal ability.

The gathering data analyzed using covariance analysis, univariate analysis of variance and Bonferroni’s post hoc test using SPSS-25 software.

Findings:

The first hypothesis of this research was that "there is a significant difference between the development of the cognitive and affective dimensions of the theory of mind among children raised in the family and those raised in the orphanage". The comparison of the means of these two groups at first glance indicated that the theory of mind scores was higher in both cognitive and affective dimensions in children who were raised in their own families. However, multivariate factorial covariance analysis showed that these differences were not significant.

These findings indicate that the environment in which children are raised probably does not play a strong role in the development of the theory of mind in children. The next hypothesis of this study was evaluated that the differences in the theory of mind are affected by the heredity factor.

To investigate this hypothesis, orphaned children were excluded from the analysis process and only three groups, identical twins, non-identical twins, and ordinary children were compared with each other in their performance in theory of mind task The differences between the means of these groups were examined in both cognitive and affective dimensions by controlling the subjects' verbal skills through covariance analysis. The results of this analysis showed that these groups are significantly different from each other, at least in one of the dependent variables. The next step was to perform a univariate covariance analysis on the components of the theory of mind between two groups. The results of covariance analysis by removing the effect of verbal ability showed that there is a significant difference between the three groups in the affective dimension. These findings indicate that the genetic factor has played a stronger role in the differences observed in the affective dimension of children's theory of mind compared to the environmental factor. In the next step, Bonferroni's post hoc test revealed that this difference is not between ordinary children and non-identical twins, but is related to the difference between these two groups with identical twins.

Discussion

Since identical twins have more genetic similarity compared to non-identical twins and normal children, this finding supports the stronger role of the genetic factor in the development of the theory of mind. The findings of this study indicated that if we ignore verbal skills, then the role of the hereditary factor is stronger compared to the role of the environmental factor in developing the theory of mind. In addition, this genetic or environmental effect (taking into account the role of the environment in verbal development) at least in the early ages of development affects more the difference in the affective dimension of the theory of mind between children raised in families and institutionalized children than the cognitive dimension.

Conclusion

Quarterly Journal of Women and Society 2021; 12(45): 1- 13 3

These findings remind the importance of fostering verbal skills on the one hand and developing affective and empathic communication skills in the development of children's theory of mind.

Ethical Considerations compliance with ethical guidelines

The cooperation of the participants in the present study was voluntary and accompanied by their consent.

Funding

No funding.

Authors' contributions

Design and conceptualization: Maryam Sedighi, Majid Barzegar, Maryam Kouroshnia, Ghasem Naziri

Methodology and data analysis: Majid Barzegar , Maryam Kouroshnia , Maryam Sedighi

Supervision: Majid Barzegar, Maryam Kouroshnia, Ghasem Naziri

Final writing: Maryam Sedighi

Conflicts of interest

The authors declared no conflict of interest.

مقاله پژوهشی

بررسی نقش عوامل وراثت و محیط در رشد ابعاد شناختی وعاطفی نظریه ذهن با مقایسه کودکان 4تا 6 ساله معمولی ، دوقلوهای همسان و غیرهمسان و کودکان بی سرپرست

تاریخ دریافت: 01/12/1397

تاریخ داوری: 15/01/1398

تاریخ پذیرش: 31/06/1399

چکیده

مقدمه: هدف مطالعه حاضر مقایسه رشد ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن بین کودکان معمولی ، دوقلوهای همسان و غیرهمسان با کودکان پرورشگاهی بود تا مشخص گردد که این رشد تا چه حد تحت تاثیر عامل توارث و تا چه حد تحت تاثیر عامل محیط می باشد.

روش: در این مطالعه ی علی – مقایسه ای عملکرد 96 کودک چهارتا شش ساله که بر اساس نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند در ازمایه های شناختی و عاطفی نظریه ذهن با هم مقایسه گردیدند. مهارت های کلامی به عنوان یک متغیر تعدیل کننده در رشد نظریه ذهن با کمک دو خرده مقیاس کلامی آزمون هوشی وکسلر کودکان اندازه گیری شد اما داده های آن از طریق تحلیل کوواریانس کنترل گردید.

نتیجهگیری: یافته ها حاکی ازعدم تفاوت معنادار بین کودکانی که در خانواده خود پرورش یافته بودند ( اعم از دوقلوها و کودکان معمولی) با کودکان پرورشگاهی و تفاوت معنادار در بعد عاطفی نظریه ذهن بین کودکان دوقلوی همسان با کودکان معمولی و غیرهمسان بود. به طور کلی نتایج ازاین فرضیه حمایت نمودند که در مقایسه با عامل توارث، محیط در صورت حذف اثر رشد کلامی نقش کمرنگ تری در پرورش نظریه ذهن کودکان دارد. یافته ها بر اهمیت پرورش رشد شناختی و عاطفی نظریه ذهن بخصوص در مورد کودکان بی سرپرست تاکید می گذارد.

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن

مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

DOI:

10.30495/wej.2021.20612.2126

واژههای کلیدی:

نظریه ذهن ، دوقلوهای همسان وغیرهمسان، کودکان پروشگاهی ،عامل محیط ، عامل توارث

* نویسنده مسئول:

نشانی: گروه روانشناسی ، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت ، مردوشت ، ایران.

تلفن: 09173111060

پست الکترونیکی: mbarzegar55@gmail.com

مقدمه

یکی از نظریه‌های معروف که پژوهشگران از آن برای اشاره به توانایی های فرد در اسناد حالت‌های ذهنی از جمله هیجان‌ها، احساس‌ها، باورها، نیات و افکار دیگران و در پی آن پیش‌بینی رفتار آنها استفاده می‌کنند، نظریه ذهن است (1) . هر چند اصطلاح نظریه ذهن از نظر تاریخی در سال 1978 توسط پریماک و وودرف برای اولین بار در مطالعه رفتار شامپانزه ها مطرح گردید اما پژوهش های بسیاری را در دو دهه اخیر در مورد کودکان موجب شده و یکی از پررونق‌ترین زمینه‌های پژوهشی معاصر است (2) . نظریه ذهن عبارت است از توانایی استفاده از مفاهیم حالات ذهنی عامدانه مانند باورها، هیجانات، مقاصد اهداف و حالات ادراکی به منظور پیش بینی و تفسیر رفتار، همینطور آن را ظرفیت پیش بینی و تفسیر رفتار با استفاده از بازنمایی های پنهان تعریف نموده اند(3) . از نظر گیج و بارس (4) نظریه ذهن اغلب برای برجسته ساختن این فکر استفاده می‌شود که ما از درک فراشناختی پیچیده‌ای نسبت به ذهن خود و همچنین ذهن دیگران، به خصوص از ابعاد شناختی و عاطفی برخوردار می‌باشیم. نظریه ذهن به فرد اجازه می‌دهد افکار، آرزوها و نیات را به دیگران نسبت دهد و بتواند اعمال آنها را پیش بینی یا توصیف کند و نیات آنها را بفهمد (5). نظریه ذهن با طیف گسترده اي از پیامدهاي عملکرد اجتماعی، ازجمله محبوبیت همسالان (6)؛ شایستگی اجتماعی (7)؛ سازگاري اجتماعی (8)؛ زورگویی یا قربانی شدن زورگویی (9) و پیامدهاي هیجانی همچون اضطراب اجتماعی (10) همراه است و از طرف دیگر بر بهبود کارکردهاي اجرایی (11)؛ و تنظیم هیجان (12) اثر می گذارد. با توجه به گستردگی این مفهوم به اعتقاد برخی پژوهشگران نظریه ذهن یک سازه چند بعدی است که می تواند به دو زیر مولفه تفکیک شود: نظریه شناختی ذهن که به درک شناختی از تفاوت بین آگاهی گوینده از موضوع و درک شنونده از آن ( آگاهی درباره باورها ) اشاره دارد و نظریه عاطفی ذهن که درک همدلانه از حالات هیجانی شخص مورد مشاهده را توصیف می کند. از این تمایز بین نظریه عاطفی و شناختی ذهن به عنوان ابعاد "گرم" و "سرد" نظریه ذهن نیز یاد شده است (13). نظریه ذهن از مفاهیم پراهمیت ادبیات روان شناختی جدید هم در حوزه رشد، هم علوم تربیتی و هم بالینی می‌باشد. اهمیت این مفهوم به دلیل نقشی است که در پرورش شخصیت سالم کودکان دارد. این مفهوم اشاره به توانایی درک اعمال روانی اعم از افکار، احساسات، آرزوها و تمایلات خود و دیگران دارد که این توانایی بشر پایه‌ی تمام فعالیت های روزمره‌ی او را می‌سازد و بدون این توانمندی قادر به ایجاد خودی مستحکم، تعاملات اجتماعی سازنده، روابطی دوجانبه و احساس ایمنی شخصی نخواهد بود (14).

یکی از زمینه‌های بحث برانگیز در حوزه نظریه ذهن خاستگاه رشدی آن است .آیا کسب این توانایی تا چه حد تابع عوامل زیست شناختی، ژنتیکی و سرشتی است و تا چه حد معلول شرایط تربیتی و محیطی کودک می باشد؟ هر چند آثار محیطی واضحی درباره فرآیندهای رشدی توانایی نظریه ذهن وجود دارد. امّا بدیهی است که مبانی ژنتیکی متقدم و نیز برنامه‌ریزی ژنتیکی آن مورد نظر پژوهشگران بوده است(15). مطالعات دوقلوها نشان داده‌اند که عملکرد نظریه ذهن در حد بالایی در طی سال‌های پیش دبستانی موروثی بوده است (16). همچنین مطالعات بر روی افراد مبتلا به اتیسم که به طور واضح مشخص شده فاقد این توانایی‌اند نیز حاکی از مبانی ژنتیک متقدّم بر فرآیندهای اکتسابی آن می باشند (17).

از سوی دیگر تاکنون شواهد متقاعدکننده‌‌ای حاصل شده است که نشان می‌دهند رشد نظریه ذهن تحت نفوذ عوامل مختلف محیطی و شناختی می‌باشد. تعامل اجتماعی به عنوان عامل مهمی در تحول نظریه ذهن مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. برای مشخص شدن رابطه تعامل اجتماعی با تحول نظریه ذهن مطالعات زیادی نقش خواهران و برادران، دوستان و والدین را مورد بررسی قرار داده‌اند. اعتقاد بر آن است که حضور خواهران و برادران و والدین فرصتی برای تعاملات اجتماعی و بحث در مورد حالات ذهنی، افکار و احساسات دیگران ایجاد می‌کند که در تحول نظریه ذهن کودکان حائز اهمیت‌اند (18). در این مورد می توان به نتایچ پژوهش شونگ (19) اشاره کرد که عوامل محیطی از جمله عوامل خانواده همچون مخاطره خانوادگی و عوامل اجتماعی– زبانی (برای مثال محاوره شناختی والدین ) می‌توانند در رشد نظریه ذهن مهم باشند. نتایج پژوهش او نقش واسطه‌ای هر دوی این عوامل را تأیید نمود. به این معنا که مخاطره فامیلی ممکن است، رشد نظریه ذهن را با ایجاد ممانعت در کسب مهارتهای زبانی به تأخیر بیندازد، در حالی که محاوره شناختی والدین می‌تواند به پیشرفت بیشتر نظریه ذهن منجر شود. همینطور مدل رشدی فوناگی و تارگت (20)، بیانگر آن است که در بافتی که در آن والدینی امن و علاقه‌مند به ذهن و ذهنیت کودک حضور دارند به رشد خود و تنظیم عواطف و در نتیجه ایجاد خودی انعکاس‌گر و توانمند برای ذهنی سازی کمک می‌کنند..پژوهش های دیگری با مقایسه کودکان عادی با کودکان پرورشگاهی (21؛22) و کودکان بدسرپرست و بی سرپرست (23) نشان داده اند که کودکان پرورش یافته در خانواده‌های اصلی خود از توانایی نظریه ذهن بالاتری برخوردارند. در مجموع نتایج این مطالعات ارزش درک نظریه ذهن را از یک منظر زیست محیطی خاطر نشان می‌سازد و این سوال پیش روی قرار می‌گیرد که با توجه به نقش عوامل ژنتیکی آیا کودکانی که از شرایط محیطی مطلوبی بخصوص در مراحل اولیه رشدی برخوردار نبوده‌اند از توانایی کمتری در این فرآیند شناختی برخوردارند؟

یک متغیر دیگر پیش بینی کننده نظریه ذهن را رونالد، ویدینگ، هاپه و پلومین (24) توانایی کلامی ذکر کرده اند و پژوهش آنها در این زمینه این پیش بینی را تأیید کرد. تأثیرات ژنتیک در ارتباط بین تفاوت های فرد در نظریه ذهن و توانایی کلامی سهم دارند. یک تبیین آن است که عوامل تأثیرگذار محیط مشترک، اهمیت محوری در تبیین همپوشانی بین تفاوت های فردی در نظریه ذهن و توانایی کلامی دارد. به عنوان مثال کلام مادرانه به طور معناداری هم با رشد زبان و هم موفقیت در آزمایه‌های باور کاذب نظریه ذهن دارد .

استینگتون و ادوارد (25) معتقدند که ما کماکان نیاز بیشتری به این داریم که بدانیم چگونه و چرا عوامل محیطی– اجتماعی و عوامل شناختی کودک به ویژه در مورد کودکانی که به دلیل پرورش در شرایط محیطی خاص فرآیندهای ذهنی آنها کمتر رشد یافته است، بر میزان رشد نظریه ذهن تأثیر می گذارد. تاکنون اکثریت پژوهش ها بر روی کودکان طبقه متوسط جوامع غربی صورت گرفته است و نیاز به پژوهش های بیشتری در مورد کودکانی احساس می شود که زمینه های متفاوت‌تر رشدی و فرهنگی داشته اند تا شباهتها و اختلافها در باب نظریه ذهن بررسی شوند. با توجه به زمینه های مجهول در این حیطه بخصوص فقدان مطالعه ای که به صورت همزمان هم نقش عوامل محیطی و هم زیستی و هم متغیرهای تعدیل کننده را بررسی کرده باشد،هدف پژوهش حاضر پاسخگویی به این سوال بوده است که رشد نظریه ذهن در کودکان تا چه حد تحت تأثیر عوامل محیطی و عوامل ژنتیکی قرار دارند.به عبارت دیگر در مطالعه حاضر این فرضیه مطرح بوده که بین کودکان پرورش یافته در شرایط مختلف محیطی و با درجات متفاوتی از تشابه وراثتی از نظر رشد نظریه ذهن در ابعاد شناختی و عاطفی تفاوت وجود دارد. بررسی این در مطالعه ی حاضر از طریق کنترل نقش توانایی کلامی که ادبیات پژوهشی آن را متغیری تعدیل کننده در رشد نظریه ذهن تلقی کرده اند صورت گرفته است . پاسخ به این پرسش ها از طریق مقایسه کودکان معمولی یعنی غیردوقلو و دوقلوهای یکسان و غیریکسان که در محیط های خانوادگی معمولی بزرگ شده‌اند با کودکانی که در محیط های پرورشگاهی یا موسسه ای پرورش یافته اند دنبال می‌شود. این مقایسه می‌تواند به تبیین اینکه چگونه و تحت چه شرایط محیطی و زیست شناختی ، نظریه ذهن پرورش می یابد کمک نماید.

مواد و روشها

مطالعه حاضر به لحاظ هدف از نوع پژوهش های بنیادی محسوب می گردد. روش مطالعه توصیفی با طرح علّی– مقایسه ای بوده است . متغیرهای اصلی مستقل مورد مطالعه شرایط محیطی رشد (تحت نظر والدین در خانواده معمولی و پرورش یافته درمحیط های موسسه ای نظیر پرورشگاه ) و شرایط ژنتیکی (خواهران و برادران معمولی، خواهران و برادران دوقلوی همسان و غیر همسان ) و همینطور جنسیت (دختر و پسر بودن) بودند. متغیر وابسته عملکرد آزمودنی ها در تکالیف نظریه ذهن (توانایی درک شرایط، احساسات و موقعیت سایرین) بود. با توجه به نقش تعدیلی رشد کلامی که پژوهش های پیشین نشان داده اند در این پژوهش این متغیر اندازه گیری شد اما به عنوان به عنوان عامل همپراش تاثیر آن در تحلیل آماری حذف گردید.

نمونه های مورد نظر این مطالعه از سه جامعه آماری متفاوت ( کودکانی که درموسسات پرورشگاهی زندگی می کردند ، کودکان معمولی و نیز کودکان دوقلوی همسان و غیرهمسان که در خانواده های معمولی با والدین خود بزرگ شده بودند ) با شیوه نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند.کودکان گروه اول ازبین کودکان کودکستان های شهر شیراز بودند..دسترسی به دوقلوهای همسان و غیر همسان از خانواده هایی که دارای فرزند دوقلو بودند و به لحاظ مالی تحت پوشش اداره کل بهزیستی شهر شیراز بودند ممکن شد. کودکان پرورشگاهی نیز بر اساس ملاک های ورود بر پژوهش از مرکز نگهداری کودکان بی سرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی انتخاب شدند. این کودکان همگی در دامنه ی سنی چهار تا شش سال قرار داشتند وبر اساس مصاحبه ساختار یافته پژوهشگر با والدین ، مراقبان و خود آزمودنی ها ، کودکانی که در هر گروه اختلال بارز روان شناختی داشتند در نمونه انتخاب شده گنجانده نشدند. حجم نمونه این مطالعه بر اساس حجم نمونه در پژوهش های مشابه و همینطور میزان حداکثری دسترسی به کودکان واجد شرایط شرکت در پژوهش 30 نفر تعیین گردید اما در مرحله ی اجرای ازمایه ها برخی کودکان از توانایی های هوشی یا کلامی لازم برای پاسخگویی برخوردار نبودند و در نهایت داده های مربوط به 24 کودک( 12 دختر و 12 پسردر هر گروه ) و در مجموع 96 کودک تحلیل شدند . دامنه ی سنی شرکت کنندگان بین 3 سال تا 6 سال و میانگین سنی آنها برابر با 5 سال و 5 ماه بود.

ابزارهای سنجش

ازمایه ی نظریه ذهن

درک نظریه ذهن کودکان با ازمایه نظریه ذهن ولمن و لیو(26) ارزیابی شد. نسخه ای که ولمن و لیو از این ازمایه ارائه نمودند دارای شش خرده ازمایه بود . چونگ (19) با افزودن دو ازمایه فرعی دیگر این ابزار را بکار گرفت . در پژوهش حاضر از نسخه اخیر استفاده شده است . این ابزار ازمایه های فرعی متنوعی را در یک چارچوب متوالی عرضه می کند که مسیر آن ارتباط نزدیکی با سیر رشدی درک نظریه ذهن کودکان دارد. به موازاتی که کودکان در مسیر مقیاس جلو می روند، آزمایه ها به صورت متوالی دشوارتر می شوند. بنابراین پیشرفت بیشتر در مراحل مختلف مقیاس بازتاب درک پیچیده‌تر درک نظریه ذهن است .سه آزمایه اول درک کودکان از امیال و عقاید مختلف را بررسی می کند .این روند با آزمایه هایی که ادارک پیچیده تر نظریه ذهن را بررسی می کنند، مانند باور کاذب، باورمبتنی بر هیجان و هیجان مبتنی بر واقعیت، ادامه می یابد. به طور خلاصه، کودکان در این مجموعه با آزمایه های زیر روبرو می شوند : 1)آزمایه امیال متنوع؛ 2)آزمایه باورهای متنوع ؛ 3) آزمایه دستیابی به آگاهی؛ 4)آزمایه باورکاذب اشکار؛ 5) آزمایه باورکاذب با محتوای غیرمنتظره؛ 6 ) آزمایه باور کاذب تغییر موقعیت؛ 7) آزمایه باورمبتنی بر هیجان ؛8) آزمایه هیجان مبتنی برواقعیت ظاهری .

بر اساس دستورالعمل سازندگان ، اگر کودکان در دو آزمایه متوالی شکست بخورند، آزمون متوقف می شود که در پژوهش حاضر نیز از این دستورالعمل تبعیت گردید. به منظور عینی سازی داستان های موجود در آزمایه ها ،از تصاویر، عروسک ها یا لوازم جانبی دیگر استفاده گردید .مطابق با رهنمود سازندگان ازمایه ، عملکرد کودکان در هر آزمایه به صورت مستقل نمره گذاری شد. منطبق با نمره گذاری ارائه شده در منبع اصلی ، اگر آنها قادر به پاسخ دهی موفق به سوالات هدف هر آزمایه بودند به آنها نمره 1 تعلق می گرفت وحداکثر نمره 7 بود. در صورت پاسخ غلط به سوالات هدف، نمره صفر به کودک داده شد.

ولمن و لیو (26) به منظور اعتبار سنجی ازمایه نظریه ذهن از محاسبه مقیاس گاتمن بهره بردند که بر اساس ان گویه های یک آزمون بر حسب دشواری یا پیچیدگی از یک ارزش وزنی برخوردار می شوند . این ارزش وزنی ضریب بازیابی را ارائه می دهد که تعیین کننده اعتبار مقیاس است . تحلیل آنها نشان داد که نمرات 80 درصد از ازمودنی های انها با ضریب بازیابی گاتمن متناسب و برابر با 96/0 بود. همینطور ارتباط بین سن و نمرات آزمایه های فرعی پیشرونده معنادار بود . ولمن و لیو بر اساس تحلیل واریانسی که بین سه عامل سن ، ترتیب ارائه آزمایه ها و جنسیت انجام دادند نتیجه گرفتند که تنها اثر اصلی معنی دار بر روی نمرات کسب شده سن کودکان شرکت کننده بوده است که این خود دال بر اعتبار آزمون تلقی شده است . به منظور استفاده از این ازمایه در پژوهش حاضر، نخست متن عبارات توسط پژوهشگر ترجمه شد و توسط یک استاد مسلط به زبان انگلیسی بازخوانی و ترجمه معکوس گردید و ترجمه انجام شده اصلاح شد. سپس این نسخه در اختیار سه نفر از اساتید روانشناسی قرار گرفت و بر اساس نظریات انها باز نگری و بازنویسی نهایی انجام گردید.

نسخه نهایی بر روی 30 کودک کودکستانی با سنین 4 سال تا هفت سال غیر از نمونه پژوهش اجرا شد. به تبعیت از روش ولمن و لیو ، همبستگی بین نمرات کل این کودکان در ازمایه نظریه ذهن با سن آنان محاسبه شد که این ضریب برابر با 69/0 و معنا دار بود. به منظور تعیین اعتبار آزمون با توجه به همبستگی بین نظریه ذهن و رشد اخلاقی ، پرسشنامه رشد اخلاقی ایزنبرگ (27) بر روی همین نمونه اجرا گردید و ضریب همبستگی بین نمرات ازمایه ذهن و پرسشنامه رشد اخلاقی ذکر شده ، برابر با 76/0 بود که حاکی از روایی ملاکی ازمایه نظریه ذهن بود. کودکان شرکت کننده در فرایند این روانسنجی اولیه ، مجددا سه هفته بعد از اجرای اول ، به عبارات ازمایه نظریه ذهن پاسخ دادند . ضریب همبستگی حاصل از دو بار اجرای آزمون برابر 82/0 بود که حاکی از پایایی آن و مناسب بودن برای استفاده در پژوهش حاضر بود .

خرده مقیاس های توانایی کلامی

استفاده از آزمون هوشی وکسلر برای کودکان پیش دبستانی وابتدایی- نسخه تجدید نظر شده (ویپسی) (وکسلر، 1990) به دلیل هنجاریابی در ایران ابزار مناسبی برای ارزیابی هوشی و شناختی است .مقیـاس هـوش وکسـلر فـرم پیـش دبسـتانی در سـال 1967بـه منظور ارزیابی کودکان 4 تا6 ونیم ساله انتشار یافت. این مقیاس نیز مانند دو مقیاس دیگر هوش وکسلر، هوش کلامی، غیرکلامی و کل را ارزیابی می‌کند. رضویه و شهیم (28) در پژوهش خود برای محاسبه روایی آزمون، ضرایب همبستگی هوشبهرهای کلامی– عملی و کلی دو مقیاس فوق را به ترتیب 84/0 ، 74/0 و 85/0 گزارش کرده اند.همانگونه که مارنات (29) ذکر نموده است می توان از فرم های کوتاه آزمون هوشی وکسلر مانند استفاده از دو خرده ازمون کلامی به عنوان یک فرم کوتاه برای تخمین توانایی کلامی ، در مواردی که هدف ارزیابی غیر از سنجش هوش است استفاده نمود و نتایج را به عنوان مبنایی برای تعیین توانایی های شناختی بکار برد. در مطالعه ی حاضر برای ارزیابی توانایی کلامی از دو خرده مقیاس دایره لغات و اطلاعات عمومی استفاده شد که رضویه و شهیم ( 28) همبستگی هر دو خرده ازمون مذکور را با هوشبهر کلامی کل به ترتیب 81/0 و 82/0 براورد نمودند . این ضرایب می تواند بیانگر آن باشد که استفاده از این دو خرده ازمون برای ارزیابی توانایی کلامی میسر است .

در این مطالعه اصلی ترین روش های مورد استفاده تحلیل واریانس عاملی ، تحلیل کوواریانس چند عاملی و استفاده از آزمون تعقیبی بونفرونی بود. این تحلیل ها به کمک نسخه 25 نرم افزار SPSS انجام گردید .

کسب رضایت آگاهانه از والدین کودکان معمولی و دوقلو و مراقبان کودکان پرورشگاهی ، آگاهی به کودکان برای انکه در صورت تمایل نداشتن به شرکت درآزمایه ها ، و حفظ اصول رازداری از جمله نکات اخلاقی بود که در این مطالعه ملحوظ گردید .

نتایج

در وهله ی نخست به منظور تعیین نقش محیط در پرورش نظریه ذهن ، عملکرد ازمایه نظریه ذهن کودکانی که در محیط خانواده پرورش یافته بودند اعم از دوقلوهای همسان وغیر همسان و کودکان ( معمولی) با نمرات کودکان پرورشگاهی مقایسه گردید. جدول 1 میانگین و انحراف معیار ابعاد نظریه ذهن در گروه های کودکان بی سرپرست و کودکان پرورش یافته در خانواده خود ( دوقلوهای همسان و غیرهمسان و کودکان معمولی ) را نشان می دهد.

جدول1: میانگین و انحراف معیار ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن آزمودنی های پژوهش

متغیر	گروه	فراوانی	میانگین	انحراف معیار
شناختی	پرورش یافته درپروشگاه	24	62/1	28/1
عاطفی	پرورش یافته درخانواده	24	58/2	35/1
	پرورش یافته درپروشگاه	24	71/0	62/0
	پرورش یافته در خانواده	24	46/1	51/0

همان‌گونه که در جدول 1مشاهده می‌شود، کودکان پرورش یافته در خانواده به طور کلی هم در ابعاد شناختی و هم عاطفی نظریه ذهن میانگین بالاتری نسبت به کودکان پرورش یافته در محیط موسسه ای داشته اند . به منظور تعیین معناداری این تفاوت و همینطور حذف اثر متغیر تعدیل کننده و همپراش رشد کلامی از ازمون تحلیل کواریانس عاملی استفاده شد . قبل از انجام تحلیل کوواریانس کلیه مفروضه هایی که انجام این تحلیل را مجاز می سازد اعم از مفروضه خطی بودن روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته و همپراش، مفروضه همخطی چندگانه ، مفروضه همگنی واریانس ها و همگنی شیب های رگرسیون انجام شد و نتایج انها نشان دادکه انجام تحلیل کوواریانس برای بررسی فرضیه ها امکان پذیر است . در مرحله بعد ازمون تحلیل کوواریانس صورت گرفت که نتیجه ی ان در جدول 2 منعکس شده است .

جدول2- آزمون تحليل كواريانس عاملی چندمتغیره براي بررسي تفاوت ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن

منبع	آماره	مقدار	F	مجدور اتا	سطح معناداری
گروه	اثر پيلايي	01/0	19/0	83/0	01/0
	لامبداي ويلكز	99/0	19/0	83/0	01/0
	اثر هاتلينگ	01/0	19/0	83/0	01/0
	بزرگترين ريشه دوم	01/0	19/0	83/0	01/0

همان‌گونه که در جدول 2 ملاحظه می‌شود، آزمون‌ آماری تحلیل کواریانس چندمتغیری بین دو گروه کودکان پرورش یافته در خانواده اصلی خود و کودکان پرورشگاهی ، نشان می‌دهد علیرغم آنکه میانگین نمرات ازمایه نظریه ذهن کودکان پرورش یافته در خانواده اصلی نسبت به کودکان پرورشگاهی بالاتر است اما این تفاوت به لحاظ اماری معنادار نمی باشد. این یافته می تواند بیانگر ان باشد که تفاوت های محیطی یعنی پرورش یافتن در خانواده اصلی و پرورش یافتن در پرورشگاه در توانایی عملکرد آزمودنی ها در نظریه ذهن بین کودکان پرورش یافته در این دو محیط تفاوت معنی داری ایجاد نکرده است و بنابراین محیطی که کودکان در آن پرورش یافته اند احتمالا نقش کم رنگ تری را در رشد نظریه ذهن ایفاء می کند. با توجه به این یافته ، نقش توارث در رشد نظریه ذهن مورد بررسی قرار گرفت.

به منظور بررسی این فرضیه کودکان بی سرپرست از فرایند تحلیل حذف گردیدند و سه گروه دوقلوهای همسان، غیر همسان و دختران و پسران عادی اینبار به عنوان سه گروه مستقل با یکدیگر مقایسه شدند. جدول 3 میانگین و انحراف معیار این گروه ها را در دو بعد شناختی و عاطفی نظریه ذهن نشان می دهد.

جدول 3 - میانگین و انحراف معیار متغیر نظریه ذهن در سه گروه

متغیر	گروه	فراوانی	میانگین	انحراف معیار
شناختی	همسان	24	08/2	61/1
عاطفی	غیرهمسان	24	58/2	28/1
	معمولی	24	50/3	78/0
	همسان	24	08/1	28/0
	غیرهمسان	24	42/1	51/0
	عادی	24	83/1	38/0

همان‌گونه که در جدول 3 مشاهده می‌شود، کودکان عادی در ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن میانگین بالاتری نسبت به کودکان دوقلوهای همسان و غیرهمسان دارند . به منظور تعیین سطح معناداری این تفاوت ها و همینطور حذف اثر رشد کلامی به عنوان یک متغیر تعدیل کننده بر تفاوت های مشاهده شده، آزمون تحلیل کواریانس عاملی چندمتغیره صورت گرفت (جدول 4) .

جدول4 - آزمون تحليل كواريانس عاملی چندمتغیره براي بررسي تفاوت ابعاد شناختی و عاطفی نظریه ذهن در سه گروه با کوواریت رشد کلامی

منبع	آماره	مقدار	F	مجذور اتا	سطح معناداری
گروه	اثر پيلايي	24/0	69/4	12/0	001/0
	لامبداي ويلكز	76/0	98/4	13/0	001/0
	اثر هاتلينگ	32/0	27/5	14/0	001/0
	بزرگترين ريشه دوم	32/0	82/10	24/0	001/0

همان‌گونه که در جدول 4 ملاحظه می‌شود، آزمون‌ تحلیل کواریانس چندمتغیری نشان داد که گروه های متفاوت به لحاظ درجه توارث پذیری شان ، حداقل در یکی از ابعاد نظریه ذهن ، با یکدیگر تفاوت معنی داری دارند. به منظور تعیین اینکه آیا این تفاوت ها مربوط به هر دو بعد نظریه ذهن است یا تنها یکی از آنها ، از آزمون تحلیل کواریانس تک متغیری استفاده شد . این تحلیل نشان داد که بین سه گروه در بعد عاطفی نظریه ذهن تفاوت معنی داری وجود دارد ( 5../0> ;P63/4=F ) بدین معنی که درجات توارث پذیری موجب تفاوت هایی در بعد عاطفی نظریه ذهن کودکان شده است اما عامل توارث در بعد شناختی تفاوت معناداری را ایجاد نکرده است . برای بررسی این‌که دقیقا بین کدام گروه‌ها (کودکان معمولی غیردوقلو، دوقلوهای همسان، دوقلوهای ناهمسان) تفاوت معنادار وجود دارد از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد؛ که نتایج آن در جدول 5 ارائه ‌شده است.

جدول 5 : نتایج آزمون بونفرونی برای مقایسه تفاوت میانگین بعد عاطفی در گروه‌های مختلف

متغیر	گروه های مورد مقایسه	تفاوت میانگین ها	سطح معنی داری
بعد عاطفی	همسان - غیرهمسان	30/0	04/0
	همسان- عادی	60/0	001/0
	غیرهمسان- عادی	31/0	06/0

همان طور که در جدول 5 ملاحظه می شود تفاوت میانگین بعد عاطفی درگروه های دوقلوهای همسان با کودکان دوقلوی غیرهمسان و عادی معنی دار است. اما بین گروه های کودکان دوقلوی غیرهمسان و عادی تفاوت معنی داری مشاهده نشد که این نتایج می تواند حاکی از نقش توارث در ایجاد تفاوت در نظریه ذهن کودکان باشد. به صورت دقیق تر این یافته بیانگر آن است که عامل توارث باعث گردیده کودکان دوقلوی همسان که در مقایسه با کودکان عادی و دوقلوهای غیریکسان درجه توارث پذیری بالاتری دارند دربعد عاطفی نظریه ذهن با غیردوقلوها و دوقلوهای غیرهمسان تفاوت معنی دار داشته باشد. با توجه به مجموع همه یافته های فوق می توان احتمال داد که عامل توارث در مقایسه با عامل محیط نقش مهمتری را در پرورش نظریه ذهن ایفاء می کند.به بیان دیگر این عامل توارث است که بر میزان توانایی نظریه ذهن تاثیر می گذارد.

بحث و نتیجهگیری

مطالعه ی حاضر با هدف کسب شناخت بیشتری از زمینه های تحولی محیطی و توارثی یکی از ابعاد مهم رشد کودکان یعنی نظریه ذهن صورت گرفت. در راستای نیل به این هدف چهار گروه ، کودکان چهار تا 6 ساله ی معمولی ، دوقلوهای همسان، و دوقلوهای غیرهمسان که همگی در خانواده اصلی خود متولد و پرورش یافته بودند و کودکانی که در محیط موسسه ای ( پرورشگاه) پرورش یافته بودند به صورت در دسترس انتخاب شدند . هر چهار گروه از نظر عملکرد خود در ازمایه های مربوط به نظریه ذهن با هم مقایسه شدند. تحلیل نهایی با کمک آزمون های آماری تحلیل کوواریانس ، تحلیل واریانس و آزمون تعقیبی بونفرونی صورت گرفت. از انجا که پژوهش های پیشین رشد کلامی را یک عامل تاثیرگذار در رشد این توانایی های شناختی یافته بودند در پژوهش فعلی به منظور درک اثر مستقل زمینه های محیطی و توارثی ، رشد کلامی نیز اندازه گیری شد اما به عنوان یک متغیر مستقل تعدیل کننده ، اثر آن کنترل گردید.

در تحلیل کوواریانس اول با تجمیع داده های مربوط به کودکان رشد یافته در خانواده خود ( کودکان معمولی ، کودکان دوقلوی همسان و کودکان دوقلوی غیرهمسان) و مقایسه این داده ها با داده های مربوط به نظریه ذهن کودکان پرورشگاهی مشخص شد که تفاوت این دو گروه معنی دار نمی باشد. این یافته می تواند نشانگر آن باشد که محیطی که کودکان در آن پرورش یافته اند نقش اساسی در تفاوت های مشاهده شده ندارد اما هنگامی که در تحلیل کوواریانس بعدی ، داده های مربوط به کودکان پرورشگاهی وارد تحلیل نشدند و مقایسه صرفا بین کودکان عادی ، دو قلوی همسان و دو قلوی غیرهمسان صورت گرفت مشخص شد تفاوت در بعد عاطفی نظریه ذهن بین گروه ها وجود دارد . آزمون تعقیبی مشخص نمود که این تفاوت بین کودکان عادی و دوقلوی غیر همسان معنا دار نبوده وتفاوت معنی دار بین دو گروه دو قلوی غیریکسان و کودکان عادی با دوقلوهای یکسان است . با مشاهده چنین تفاوتی می توان استنباط نمود که عامل وراثت عامل قوی تری در تعیین رشد نظریه ذهن است.

یکی از پرکاربردترین طرح های حساس ژنتیکی، مطالعاتی است که به مقایسه بین جفت‌های دوقلوی تک تخمکی و دو تخمکی می پردازند و اینگونه مطالعات را می توان یک ازمایش طبیعی کامل توصیف کرد (16) . در مطالعه حاضر این مقایسه انجام شد ضمن انکه کودکان معمولی (غیر دوقلو) نیز همزمان با دوقلوها مقایسه شدند. یک تبیین احتمالی در مورد اینکه بین دو گروه کودکان عادی و غیرهمسان با دوقلوهای یکسان از نظر رشد نظریه ذهن تفاوت وجود دارد می تواند یک تبیین زیست - محیطی باشد. بسیاری از محققان اشاره کرده اند که وجود خواهران و برادران دیگر به دلیل تاثیری که بر رشد کلامی و همینطور تعامل اجتماعی بیشتر می گذارد از عوامل مهم رشد نظریه ذهن در کودکان می باشد. داشتن خواهریا برادر برای کودک اگر چه شرط ضروری برای پرورش نظریه ذهن نیست اما یک شرط کافی محسوب می شود و وجود آنها به رشد بالاتری از نظریه ذهن منجر می شود .تعداد بیشتر خواهران و براداران فرصت های اجتماعی به ویژه یادگیری کلامی را افزایش داده و بنابراین به رشد بیشتر نظریه ذهن منجر می شود (30) . حال اگر این پیش فرض را بپذیریم که دو قلوها از همان اوان کودکی فرصت تعامل با کودکی دیگر که دقیقا همسن آنهاست را دارند و در حقیقت تجارب تعاملی بسیار مشترکی دارند به دنبال آن می توانیم فرض کنیم که این تجارب تعاملی فرصت بیشتری را برای رشد نظریه ذهن برای آنها فراهم می اورد.

یافته های فوق همسو با پژوهش هایی هستند که نقش عوامل ژنتیک را در رشد نظریه ذهن تایید کرده اند. هر چند آثار محیطی واضحی درباره فرایندهای رشدی توانایی نظریه ذهن وجود دارد اما مبانی ژنتیکی متقدم و نیز برنامه‌ریزی ژنتیکی در شکل گیری و رشد این سازه ، همواره مورد نظر پژوهشگران بوده است و برخی مطالعات از جمله مطالعه اکسیا، وو، سو (15) حتی ژن های خاصی را که حامل صفات مربوط به نظریه ذهن هستند شناسایی کرده اند . مطالعات دوقلوها نشان داده اند که عملکرد نظریه ذهن در حد بالایی در طی سال های پیش دبستانی موروثی بوده است (16). همچنین مطالعات بر روی افراد مبتلا به اتیسم و سایر شرایط روانپژشکی همانند اختلال دو قطبی ، نقص توجه و بیش فعالی و اسکیزوفرنیا که مشخص شده به میزان های مختلف فاقد این توانایی اند (31) بر نقش توارث در شکل گیری نظریه ذهن صحه گذاشته اند.

از سوی دیگریافته این مطالعه نشان داد که نقش عوامل محیطی در رشد نظریه ذهن کمرنگ تر از عامل ژنتیک بوده است و این یافته ظاهرا با مطالعاتی که بر نقش عوامل محیطی صحه گذاشته اند ناهمسوست. تاکنون شواهد متقاعدکننده‌‌ای حاصل شده است که نشان می دهند رشد نظریه ذهن تحت نفوذ عوامل مختلف محیطی و شناختی می باشد. تعامل اجتماعی به عنوان عامل مهمی در تحول نظریه ذهن مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. برای مشخص شدن رابطه تعامل اجتماعی با تحول نظریه ذهن مطالعات زیادی نقش خواهران و برادران، دوستان و والدین را مورد بررسی قرار داده‌اند. اعتقاد بر آن است که حضور خواهران و برادران و والدین فرصتی برای تعاملات اجتماعی و بحث در مورد حالات ذهنی، افکار و احساسات دیگران ایجاد می کند که در تحول نظریه ذهن کودکان حائز اهمیت اند (18). در این مورد می توان به مطالعات دیگری اشاره کرد که با مقایسه کودکان عادی با کودکان پرورشگاهی (21؛ 22) و کودکان بدسرپرست و بی سرپرست (23) نشان داده اند کودکان پرورش یافته در خانواده های اصلی خود از توانایی نظریه ذهن بالاتری برخوردارند .

ناهمسویی یافته مطالعه حاضر با مطالعات پیشین می تواند چند دلیل داشته باشد. طبعا اولین دلیل در اینگونه ناهمسویی ها می تواند روش شناسی متفاوت باشد. نوع روش تحقیق، جامعه آماری متفاوت که به تفاوت های فرهنگی منجر می شود، تفاوت در روش های نمونه گیری، ابزارهای سنجش متفاوت و حتی روش های تحلیل اماری متفاوت همگی می توانند دلیلی بران باشد که نتایج مطالعات گاهی ناهمسو باشند. اما چند دلیل نظری دیگر هم می توان برای این ناهمسویی ذکر کرد. یکی از این دلایل ان است که در مطالعه حاضر کودکان 4 تا 6 ساله مورد ارزیابی قرار گرفتند. امکان دارد تاثیر محیط بر نظریه ذهن کودکان در سنین بالاتر موثرتر باشد. نتایج دو مطالعه طولی ( 32؛33) بر توالی تحولی اکتساب مفاهیم نظریه ذهن صحه گذاشته اند.به عنوان مثال کودکان 4 تا 5 سال، توالی متفاوتی در مقایسه با کودکان 5 تا 6 ساله دارند. استینگتون و ادوارد ( 25) به این موضوع اشاره کرده اند که برخی محققان مدعی اند که حتی نوزادان از اندیشه ها و خواسته های دیگران آگاه اند در حالی که محققانی دیگر به این قائل اند که این درک تا سنین کودکستان یا پیش دبستانی شکل نمی گیرد . آنها معتقدند این تناقض با اتخاذ یک دیدگاه رشدی در مورد نظریه ذهن قابل حل است به این معنا که آگاهی شهودی مراحل اولیه رشد در مراحل بعدی رشد آشکار می شود . چنانچه در مطالعه حاضر کودکان بعد از مرحله پیش دبستانی ( شش ساله به بالا) مورد ارزیابی قرار می گرفتند امکان داشت که به موازات افزایش سن تاثیر عامل محیط پررنگ تر می شد و تفاوت معنی داری بین کودکان پرورش یافته در محیط خانواده با محیط پرورشگاه حاصل می شد.

با این حال مهمترین دلیل این ناهمسویی می تواند حذف اثر توانایی رشد کلامی باشد که تعدیل کننده رابطه محیط با رشد نظریه ذهن است . تعدادی از مطالعات نشان داده اند که رشد کلامی نقش مهمی در شکل گیری و رشد نظریه ذهن دارد ( 19؛ 24 ). نتایچ پژوهش چونگ (19) حاکی از این بود که عوامل محیطی از جمله عوامل خانواده همچون مخاطره خانوادگی و عوامل اجتماعی– زبانی (برای مثال محاوره شناختی والدین ) می‌توانند در رشد نظریه ذهن مهم باشند. نتایج پژوهش او نقش تعدیل کننده ی هر دوی این عوامل را تأیید نمود. به این معنا که مخاطره فامیلی ممکن است، رشد نظریه ذهن را با ایجاد ممانعت در کسب مهارتهای زبانی به تاخیر بیندازد، در حالی که محاوره شناختی والدین می‌تواند به پیشرفت بیشتر نظریه ذهن منجر شود. همینطور مدل رشدی فوناگی و تارگت (20)، بیانگر آن است که در بافتی که در آن والدینی امن و علاقه مند به ذهن و ذهنیت کودک حضور دارند به رشد خود و تنظیم عواطف و در نتیجه ایجاد خودی انعکاس‌گر و توانمند برای ذهنی سازی کمک می کنند.مجموعا نقش اساسی زبان در رشد نظریه ذهن با شواهد روزافزون پژوهشی با ابزارهای سنجش متفاوت ، شیوه ها و در جمعیت های گوناگون مستند شده است .یافته ها نشان می دهند که توانایی های کلامی عمومی با عملکرد در نظریه ذهن چه در رشد عادی و چه غیرعادی همبسته است ( 29). رونالد، ویدینگ، هوگوس و همکاران (24) در پژوهشی به تبیین تفاوت های فردی در نظریه ذهن متاثر از عوامل ژنتیکی و محیطی در کودکان سنین میانی و نحوه پیوند نظریه ذهن با رفتارهای شبه اوتیستیک و توانایی کلامی پرداختند. بیش از 600 جفت دوقلوی 9 ساله توسط آزمون پیشرفته نظریه ذهن و توانایی کلامی ارزیابی شدند. همچنین والدین، آموزگاران و خود کودکان ویژگی های اوتیستیک را درجه بندی کردند. ویژگی های اوتیستیک به ویژه نقصان های تعاملی به طور معناداری عملکرد نظریه ذهن را پیش بینی کردند. توانایی کلامی قوی ترین ارتباط فنوتیپیک را با نظریه ذهن نشان داد. برازش مدل دوقلویی به منظور بررسی علت این ارتباط به کار گرفته شد. بیشتر تغییرات توانایی نظریه ذهن و توانایی کلامی توسط تأثیرات محیطی با واسطه گری توارث برای هرکدام تبیین شد، اما این ارتباط تقریباً به طور کامل با تأثیرات ژنتیک مشترک توجیه گردید. مؤلفان مبناهای نورونی زیربنایی احتمالی این ارتباط را مورد بحث قرار داده اند

هوگوس و همکاران (16) مبانی تفاوت های فردی در نظریه ذهن را با مطالعه طولی 1116 جفت دوقلوی شصت ماهه که مجموعه ای جامع از آزمایه های نظریه ذهن را تکمیل کردند، دنبال نمودند. تفاوت های فردی در نظریه ذهن قویا با توانایی کلامی همبسته بود. مدل های ژنتیک رفتاری اطلاعات نشان دادند که عوامل محیطی بیشترین واریانس عملکرد نظریه ذهن را در این نمونه تبیین می نمودند. تأثیرات محیطی مشترک بر روی توانایی کلامی یک تأثیر مشترک بر روی نظریه ذهن داشت و بیش از نیمی از همبستگی های فنوتیپیک بین این دو مهارت را توجیه می نمود. محققان در بحث نهایی خود مکانیزم های احتمالی زیربنایی از جمله تکلم مادران، تعاملات خواهران و برادران و همسالان را مطرح کرده اند.

در حقیقت یافته این پژوهش نه تنها نقش عوامل محیطی را نفی نمی کند به طور مستقیم تایید کننده نتایج همه پژوهش هایی است که نشان داده اند محیط خانواده با واسطه مهارتهای شناختی بخصوص مهارت های کلامی بر رشد نظریه ذهن موثرند. به این ترتیب در بررسی فرضیه نقش محیط ، اگر چه یافته ی به دست امده با توجه به عدم تفاوت معنادار بین کودکانی که در خانواده خود بزرگ شده اند با کودکانی که در محیط موسسه ای پرورش یافته اند نقش محیط را معنادار نشان نمی دهد اما همسو با بی شمار مطالعاتی است که نقش رشد کلامی را به عنوان یک عامل اصلی تایید کرده اند و مشخص می کند که به احتمال زیاد محیط به طور قوی با نقش تعدیل کنندگی تعامل کلامی است که بر رشد نظریه ذهن تاثیر می گذارد.

با این حال گذشته از دلایل کیفی که برای تبیین نتایج (عدم مشاهده تفاوت معنی دار در نظریه ذهن کودکان پرورشگاهی و غیرپرورشگاهی ) ارائه شد، یک تبیین کمی هم وجود دارد. در مطالعه ی حاضر هم حجم نمونه اندک بود که طبعا تاثیر گذار است و هم خواهران و برادران غیر دوقلوی پرورش یافته در خانواده و در محیط پرورشگاه در دسترس نبوده و لذا با هم مقایسه نگردیدند تا بتوان تحلیل های اماری دقیق تری در این مورد صورت داد.

یک یافته ی غیر قابل انتظار در مطالعه ی فعلی آن بود که تفاوت های یافت شده بین کودکان با شرایط وراثتی یا محیطی متفاوت در بعد عاطفی نظریه ذهن معنادار بوداما در بعد شناختی اگرچه میانگین ها حاکی از برتری کودکان عادی و دوقلوها با کودکان پرورش یافته در محیط پرورشگاه بود اما تفاوت ها معنادار نبود. از انجا که یافته مشابهی در پژوهش های پیشین وجود ندارد و به طور کلی مقایسه ای هم بین این دو بعد صورت نگرفته است و نظریه ای در این باب ارائه نشده تبیین این تفاوت درحال حاضر مشکل به نظر می رسد. تنها توجیه احتمالی این تفاوت می تواند مربوط به آن باشد که کودکان پرورشگاهی مورد بررسی در این مطالعه که در سنین بین 4 تا 6 سال قرار داشتند بیشتر متاثر از فقدان های عاطفی خود هستند تا فقدان مهارت های ارتباطی و شناختی . از طرفی حداقل یک تحقیق (34) نشان داده که 58 درصد از واریانس نظریه ذهن را توانایی های ادارکی -اجتماعی و شناختی پیش بینی می کنند . یافته تحقیق مذکور به طورغیرمستقیم بیانگر نوعی ناهمسویی با یافته های مطالعه حاضر می باشد ، چرا که تفاوت معنی دار در بعد عاطفی نظریه ذهن بین کودکان پرورشگاهی و کودکان پرورش یافته در خانواده می تواند حاکی از آن باشد که بعد عاطفی نقش قوی تری را در نظریه ذهن ایفاء می کند. این سوال اساسی پیش روی ما قرار می‌گیرد که چرا رشد بعد عاطفی نظریه ذهن کودکان پرورشگاهی از کودکان غیر پرورشگاهی به طور معنادار پایین‌تر بوده است. برای تبیین این یافته لازم است نخست به خاستگاه نظریه ذهن توجه کنیم. نظریه ذهن پدیده‌ی رشدی نیست که به طور ناگهانی بین سنین 4 و 5 سالگی ظهور کند. از لحظه‌ی تولد کودکان سالمی که در خانواده خود تحت مراقبت بزرگسالانی قرار می‌گیرند که به نیازهای انها توجه نشان می‌دهند، ‌پایه‌های پرورش نظریه ذهن بنا گذاشته می‌شود. اطفال به نوبه‌ی خود به مراقبانی توجه نشان می‌دهند که به آنها نگاه می‌کنند و با آنها حرف می‌زنند.

اساسا از آغاز تولد، ‌کودکان تازه تولد یافته تلاش می‌کنند که حرکات چهره‌ای و دهانی را بازتولید کنند که در مراقبان شان مشاهده می‌کنند. برخی محققان علوم اعصاب این تلاش‌های نخستین را به کارکردهای نورون‌های ائینه‌ای نسبت می‌دهند. اینگونه فرض شده است که این تعامل‌های اولیه شالوده‌های بعد عاطفی نظریه ذهن را بنا می‌گذارد. آنگاه در طی دوره کودکستان و سالهای پیش دبستانی است که کودکان به این باور می‌رسند که از دیگران متمایز هستند و مهارت‌های اجتماعی- شناختی و کلامی را کسب می‌کنند که آنها را قادر به کسب موفقیت در ابعاد شناختی نظریه ذهن نظیر ازمایه‌های باور کاذب می‌کند (35). با این نگاه رشدی می‌توان استنباط کرد که کودک پرورشگاهی چنین مراقبانی را ندارند تا پایه گذار رشد بعد عاطفی نظریه ذهن در انان باشد. در حقیقت محرومیت اساسی کودکان پرورشگاهی در پرورش مهارت‌های شناختی انان در سالهای بعد نیست بلکه محرومیت عاطفی و رشد دلبستگی در نخستین روزها و سالهای رشد است که علاوه بر تمام اسیب‌های دیگر بر رشد بعد عاطفی نظریه ذهن نیز اثر می‌گذارد.

یک مطالعه فراتحلیل ( 30) آشکار کرده است که بعد از آموزش های کلامی رشد نظریه ذهن افزایش می یابد. کودکانی بین سه تا چهار سالگی که حتی جلسات کوتاهی از اموزش های کلامی را دریافت نموده بودند متعاقبا عمکرد بهتری را در نظریه ذهن نشان دادند . با توجه به این نتایج و بر اساس یافته های مطالعه حاضر بر این پیشنهاد کاربردی تاکید می شود که به ویژه برای کودکان پرورش یافته در پروشگاه که از تعاملات معمول خانوادگی محروم بوده اند اموزش کلامی به شیوه های مستقیم و غیرمستقیم برنامه ریزی و اجرا شود تا نقائص آنان در زمینه رشد نظریه ذهن چه دربعد عاطفی و چه شناختی به عنوان یک پیش نیاز اساسی پرورش سایر ابعاد تحولی از جمله رشد اخلاقی جبران گردد.

مطالعات علی- مقایسه ای در یک جامعه آماری محدود و با حجم نمونه کم و در دسترس همواره تهدیدی برای روایی یافته های مطالعه محسوب می گردد و پژوهش حاضر نیز از چنین محدودیت های روش شناختی برخوردار بوده است لذا تکرار پژوهش با روش شناسی قوی تر پیشنهاد می شود.