تبیین معادلات ارتباطی در داستان رستم و سهراب بر اساس الگوی کنشگران اجتماعی ون لیون

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

خدیجه نیک نفس دهقانی ¹ , کیمیا تاج نیا(نویسنده مسئول) ^{2 *} , اسماعیل اسلامی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحدجیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت ، ایران
3 - استادیار گروه ادبیات عرب واحد جیرفت،دانشگاه آزاد اسلامی،جیرفت،ایران

تاریخ دریافت : 1403/11/05 تاریخ پذیرش : 1404/01/01 تاریخ انتشار : 1404/06/13

کلید واژه: رستم و سهراب, الگوی ون لیون, کنشگران اجتماعی, تحلیل روایت, شاهنامه, مناسبات اجتماعی.,

چکیده مقاله :

داستان رستم و سهراب از شاهنامۀ فردوسی، با درون‌مایه‌ای تراژیک، بستری مناسب برای تحلیل مناسبات اجتماعی و ارتباطات انسانی است. الگوی کنشگران اجتماعی ون لیون، با تأکید بر نحوۀ بازنمایی شخصیّت‌ها و ساختارهای ارتباطی، ابزاری دقیق برای تحلیل معادلات ارتباطی در این داستان است. این الگو شامل مؤلفه‌هایی چون حذف، اظهار، مشخّص‌سازی و نامشخّص‌سازی تشخّص‌زدایی و تعیین ماهیّت است. این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، به بررسی معادلات ارتباطی داستان رستم و سهراب بر اساس این مؤلفه‌ها پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که حذف کنشگران فرعی، برجسته‌سازی قهرمانان اصلی و تفکیک نکردن برخی مفاهیم، به تقویّت پیام‌های حماسی و تراژیک داستان کمک کرده است. تشخّص‌زدایی از طریق اندام‌مداری و ابزارمداری، تأثیر عاطفی نبرد رستم و سهراب را تشدید کرده و روایت را از سطح فردی به لایه‌های اجتماعی و فرهنگی ارتقا داده است. نتایج این تحلیل نشان می‌دهد که فردوسی با بهره‌گیری از الگوهای ارتباطی، تعارض میان قدرت، آگاهی و ناآگاهی را به‌گونه‌ای هنرمندانه به تصویر کشیده است. الگوی ون لیون امکان تبیین عمیق‌تری از لایه‌های پنهان و معانی اجتماعی این اثر حماسی را فراهم آورده است.

چکیده انگلیسی:

The story of Rostam and Sohrab in Ferdowsi's Shahnameh, with its tragic theme, provides a suitable ground for analyzing social relations and human interactions. Van Leeuwen's social actor model, emphasizing the representation of characters and communicative structures, serves as a precise tool for analyzing the communicative equations in this story. This model includes components such as exclusion, inclusion, specification, genericization, abstraction, and role allocation. Using a descriptive-analytical approach and library-based resources, this study examines the communicative equations in the story of Rostam and Sohrab based on these components. The findings reveal that the exclusion of minor actors, the foregrounding of main heroes, and the lack of differentiation in certain concepts strengthen the epic and tragic messages of the story. Dehumanization through embodiment and instrumentalization amplifies the emotional impact of the battle between Rostam and Sohrab, elevating the narrative from a personal level to social and cultural dimensions. The results of this analysis demonstrate that Ferdowsi artistically portrays the conflict between power, awareness, and ignorance through communicative patterns. Van Leeuwen's model enables a deeper interpretation of the hidden layers and social meanings of this epic work.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
کتاب
1) فردوسي، ابوالقاسم (١٣6٧)، غمنامۀ رستم و سهراب، به کوشش دکتر جعفر شعار و دکتر حسن انوری، چ2، تهران: علمی.
2) فرکلاف، نورمن (١٣٧٩)، تحليل انتقادي گفتمان، ترجمة گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقيقات رسانه.
3) ون‌لیوون، ت. (2008)، گفتمان و رویه: ابزارهای جدید برای تحلیل گفتمان انتقادی، نیویورک: انتشارات دانشگاه آکسفورد.
4) _________ (1996). بازنمایی کنشگران اجتماعی؛ در کالداس کولت‌هارد، سی.ر؛ و کولت‌هارد، م. (ویراستاران). «متن و شیوه‌ها: خواندن در تحلیل گفتمان انتقادی.» لندن: راتلج.
5) يارمحمّدي، لطف‌الله (١٣٨٥) ارتباطات از منظر گفتمان‌شناسی انتقادي، تهران: هرمس
6) ¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬______________ (١٣٩٠) درآمدي به گفتمان‌شناسی، تهران: هرمس.
مقالات
7) اسدي، مسعود و همکاران (١٣٩٤)، «مؤلفه¬هاي زبان¬شناختي و جامعه¬شناختي معنايي و بازنمايي کنشگران اجتماعي در متون مطبوعاتي»، جستارهاي زباني، ش2، صص1-24.
8) اولادی قادیکلایی، خدیجه و دیگران(1403)، «بررسی چگونگی حضور و شخصیّت پردازی زنان در تراژدی‌های شاهنامۀ فردوسی و تراژدی‌های اوریپید، محورهای موضوعی»، جستارنامۀ ادبیّات تطبیقی، ش 28، صص -٣١ -٦١.
9) آری براری، حمید(1403)، «روانشناسی شخصیّت رستم و سهراب با توجّه به نظریّه کهن‌الگوی پیرسون مار»، ششمین همایش ملی پژوهش‌های حرفه‌ای در روانشناسی و مشاوره با رویکرد از نگاه معلم، میناب.
10) آقاگلزاده، فردوس (١٣٨٦)، «تحليل گفتمان انتقادي و ادبيات»، ادب پژوهي، ش، صص ١٧- 27.
11) برامکی، اعظم، فلاح، غلامعلی (1393)، «بازسازی معناهای عاطفی در فرآیند ارزشی گفتمان در داستان نبرد رستم و سهراب، رویکرد نشانه – معناشناختی»، جستارهای زبانی، ش 20، صص 45 – 66.
12) پنيکوک، الستر (١٣٧٨)، «گفتمان¬هاي قياس ناپذير»، ترجمة سيدعلي اصغر سلطانيه، علوم سياسي، ش4، صص ١٥٧-١١٨.
13) جمالی قطلو، سمیرا و دیگران(1401)، «تطبیق و تحلیل داستان رستم و سهراب و شاهزاده اودیپ در رمان «زنی با موهای قرمز» اثر اورهان پاموک»، جستارنامۀ ادبیّات تطبیقی، ش23، صص 30-54.
10.30495/rpcl.2023.701062
14) حق‌پرست، ليلا (١٣٩١)، «تصويرسازي کارگزاران در داستان بهمن در شاهنامه و بهمن نامه‌ بر اساس مؤلفه‌های جامعه‌شناختی معنايي در تحليل گفتمان»، پژوهش‌های زبان و ادبيات تطبيقي، ش2، صص ٤٥- 65.
15) قربانی‌پور، زهرا (1392)، «نقد و بررسی روانکاوانه شخصیّت رستم و سهراب بر اساس داستان رستم و سهراب»، مطالعات نقد ادبی، ش32، صص141-159.
16) سنگچولی، سمانه (1400)، «تجزیه وتحلیل داستان رستم و سهراب از دیدگاه روایت شناسی ونظریّه گرمس»، شاهنامه و زبان فارسی، مشهد.
17) شريف، مريم و يارمحمّدي، لطف‌الله (١٣٩٢)، «بررسي رباعيات خيام از منظر گفتمان‌شناسی انتقادي با بهره‌گیری از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی معنايي گفتمان مدار»، شعر پژوهی، ش ٢، صص ٦٧- ٨٢.
18) صاحبي، سيامک و همکاران (١٣٨٩)،«بررسي و نقد روايي گلستان بر اساس نظرية تحليل انتقادي گفتمان»، پژوهش زبان و ادبيات فارسي، ش١٦، صص١٣٣-١٠٩.
19) علامی، ذوالفقار؛ رحیمی، سیما(1394)، «فرآیند فردیّت در داستان رستم و سهراب بر پایۀ شخصیّت سهراب»، زبان و ادبیّات فارسی، ش 78، صص 115 – 144.
20) ______________(1394)، «تحليل روايي داستان سياوش بر اساس الگوي کنشگران اجتماعي ون ليوون»، زبان و ادبیّات فارسی، ش83، صص 187-208.
21) فلاح، غلامعلی، افشاری، نرجس (1395)، «تحلیل داستان رستم و سهراب بر اساس نظریۀ روایت‌شناسی کلود برمون»، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، ش 1، صص 51- 71.
22) کاظم پور، مهدی و احمدی، زهرا (1401)، «نقد اسطورهای داستان رستم و سهراب بر اساس نظریّات نورتروپ فرای»، فصلنامۀ متن پژوهی ادبی، ش93، صص 285-305.
23) کمالی، محمود(1388)، «بررسی تطبیقی داستان رستم و سهراب با برخی موارد مشابه در اساطیر جهان»، پژوهش زبان‌های خارجی، ش55، صص 116-129.
24) محمّدی، علی و بهرامی پور، نوشین (1390)، «تحلیل داستان رستم و سهراب بر اساس نظریّه¬های روایت شناسی»، ادب پژوهی» بهار، ش 15، صص 141- 168.
25) موسوی، سید کاظم و دیگران(1392)، «بررسی عنصر کشمکش در داستان رستم و سهراب» نثر پژوهی ادب فارسی، ش 34، صص 331 - 352.