سنجش و تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در شهرهای میانه اندام (مطالعه موردی: شهر بناب)
محورهای موضوعی : جغرافیای اقتصادیوحید بوستان احمدی 1 , مریم حاجی پور 2 , نفیسه مرصوصی 3 , محمد وهابی 4
1 - دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - کارشناسی ارشد، اقتصاد کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد
3 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
4 - دانشجویی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: فقر, فقر شهری, تحلیل فضایی, تاپسیس فازی, بناب.,
چکیده مقاله :
فقر پدیده‌ای چندبعدی است و از عوامل زیادی تأثیر می‌گیرد. در این زمینه مهمترین وظیفۀ جغرافی‌دانان و برنامه‌ریزان شهری استفاده از ابزارهایی به‌منظور شناسایی گستره‌های فقر در سطح شهر برای کاستن مسائل و پیامدهای ناشی از وجود این آسیب اجتماعی و فضایی است. هدف از اين مقاله تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در محلات بناب با رهیافت کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد چرخه آن در محلات نابرخوردار است. مقاله حاضر از نظر هدف، رويكردی کاربردی و از لحاظ روش تحقيق، توصیفی- تحلیلی است. ابزار گردآوري اطلاعات براي بررسي شاخص¬های فقر شهری در قالب چهار شاخص منتخب كلي و 30 شاخص فرعی مي باشد. يافته هاي پژوهش نشان مي¬دهد که شاخص¬هاي فقر شهری در محلات شهري بناب به صورت متوازن توزيع نشده و اختلاف فاحشي بين این محلات از نظر توسعه ملاحظه مي¬شود. و محله 2 با امتیاز 700/0 و محلات 13 و 11 با امتیاز 291/0 و 251/0 به ترتيب در بالاترين و پايين¬ترين سطح قرار گرفته¬اند. در حالت کلی می توان دریافت که در بین سیزده¬ محله شهر بناب 15/0 خیلی فقیر، 39/0 فقیر، 23/0 متوسط، 15/0 مرفه و 8/0 خیلی مرفه می¬باشند. براي کاهش فقر شهري ابتدا نیاز به شناخت صحیح، سنجش دقیق و تحلیل مستند و واقع گرایانه آن است. رويه و عمل برنامه¬ريزي و برنامه¬هاي كاهش فقر، امروزه هم در سطح علمي و هم در سطح عملي بر تمركز زدايي، ديدگاه از پايين به بالا، بكارگيري دانش بومي، مقتدرسازي شهروندان و برنامه-ريزي هميارانه با حفظ تعادل در بين سه كنشگر اصلي يعني جامعه مدني، دولت و بخش خصوصي تأكيد دارد.
poverty is a multidimensional phenomenon and is affected by many factors. In this context, the most important task of geographers and urban planners is to use tools to identify the extent of poverty in the city to reduce the problems and consequences of this social and spatial damage.The purpose of this article is to analyze the spatial distribution of urban poverty in Benab neighborhoods with the approach of reducing urban poverty and preventing its cycle from reproducing in deprived neighborhoods. In terms of purpose, this article is a practical approach and in terms of research method, it is descriptive-analytical. The data collection tool for investigating urban poverty indicators is in the form of four general selected indicators and 30 sub-indices. The findings of the research show that the indicators of urban poverty in the urban areas of Benab are not distributed in a balanced way and there is a huge difference between these areas in terms of development. Neighborhood 2 with a score of 0.700 and neighborhoods 13 and 11 with a score of 0.291 and 0.251 are placed at the highest and lowest levels, respectively. In general, it can be seen that among the thirteen neighborhoods of Benab city, 0.15 are very poor, 0.39 are poor, 0.23 are average, 0.15 are prosperous and 0.8 are very prosperous. In order to reduce urban poverty, first of all, it is necessary to know it correctly, accurately measure it, and analyze it in a documented and realistic way. The procedure and practice of planning and poverty reduction programs today, both at the scientific level and at the practical level, are based on decentralization, a bottom-up perspective, the use of local knowledge, empowering citizens, and cooperative planning by maintaining a balance between the three The main actor means the civil society, the government and the private sector.
اکبری، مجید. (1392). نقش شهرهای میانی در توسعه¬ی منطقه¬ای، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر میرنجف موسوی، دانشگاه پیام نور مرکز رشت.
اکبری، نعمت¬الله و زاهدی کیوان، مهدی. (1387). کاربرد روش¬های رتبه¬بندی و تصمیم¬گیری چند شاخصه، تهران، وزارت کشور، سازمان شهرداری¬ها و دهیاری کشور.
آروین، محمود، فرجی، امین، بذرافکن، شهرام. (1397). تحلیل فضایی پهنه‌های فقر (مطالعۀ موردی: شهر قائم‌شهر). اقتصاد شهری، 3(2)، 39-56.
پیوسته گر، یعقوب، مرادی، الهه، کریم زاده، عبدالمطلب. (1401). بررسی و تحلیل فضایی فقر شهری (نمونه موردی: شهر یاسوج). پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 3(7)، 64-77.
جواهري پور، مهرداد (1387)، چالش¬هاي فقر شهري، مجله رفاه اجتماعی، 2(6)، 111-128.
رضایی، محمدرضا، علیان، مهدی، خاوریان، امیررضا. (1392). شناسايي و ارزيابي گستره¬هاي فضايي فقر شهري در شهر يزد پژوهش هاي جغرافياي انساني، 46(3)، 695-677.
روستایی، شهریور، احدنژاد روشتی، محسن، اصغری زمانی، اکبر، زنگنه، علیرضا. (1391). الگوي تطبيقي گسترش فقر در شهر كرمانشاه در دوره 85-1375، مطالعات و پژوهش¬هاي شهري و منطقه¬اي، 3(12)، 40-17.
رئيس دانا، فریبرز. (1379). نقد روش در پديده شناسي فقر، مجموعه مقالات فقر در ايران، تهران، انتشارات دانشگاه علوم بهزيستي و توان بخشي.
زادولی خواجه، شاهرخ، اصغری زمانی، اکبر، زادولی، فاطمه. (1393)، سطح¬بندي محلات حاشیه¬نشین بر اساس شاخص¬هاي کالبدي – اقتصادي فقر شهري(نمونه موردی: حاشیه نشینان شمال شهر تبریز)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 3(11)، 78-63.
زادولی، فاطمه، پاشازاده، اصغر. (1401). بررسی تجارب جهانی سیاست‌های کاهش فقر شهری. سیاست گذاری شهری و منطقه-ای، 1(1)، 67-81.
شكویي، حسین. (1373). ديدگاه¬هاي نو در جغرافياي شهري، تهران، سمت.
عزیزی، منصور، موحد، علی، ساسان¬پور، فرزانه، کرده، نعمت. (1393). تحليلي بر وضعيت فقر شهري) مطالعه موردي: شهر مهاباد(، مجله جغرافیایی سپهر، 23(19)، 60-69.
مجیدی خامنه، بتول، محمدی، علیرضا. (1384). درآمدی بر شناخت و سنجش فقر شهری، نشریه انجمن جغرافیای ایران، دوره جدید، سال سوم، شماره 6 و 7 پاییز و زمستان 1384.
محمدیان، سعید، نگهداری، ابراهیم (1397). بررسی شاخص¬های فقر در مناطق شهری استان هرمزگان با استفاده از سیستم مخارج خطی طی برنامه¬های چهارم و پنجم توسعه؛ تحلیل داده¬های پیمایش هزینه-درآمد خانوار رفاه اجتماعی، ۱۸ (۶۸)، ۲۲۳-۲۰۱.
مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 شهرستان بناب.
نادری دیزج، بابک، پناهی، علی، تیموری، ایرج، ولی زاده، رضا. (1401). بررسی وضعیت عوامل محلی مؤثر بر تحقق شهر خلاق میانه اندام (مطالعه موردی: شهر بناب). جغرافیا (فصلنامه علمی انجمن جغرافیایی ایران)، 20(74)، 69-84.
نصیری، اسماعیل. (1394). راهبردهاي کاهش فقر شهري با تاکید بر اجتماعات محلی(مورد پژوهی: محله بی سیم شهر زنجان)، فصلنامه مطالعات برنامه¬ریزي شهري، 2(7)، 125-107.
Fay, M. (2005). The Urban Poor in Latin America” The World Bank, Washington, D.C. http://econ. World bank.org/wbsite/external/extresearch/o.
Jassbi, J., Mohamadnejad, F., & Nasrollahzadeh, H. (2011). A Fuzzy DEMATEL framework for modeling cause and effect relationships of strategy map. Expert Systems with Applications, 38, 5967–5973.
Job, (2002), Australian Agency for Internutional Development” National, Archives of Australia.
kwanti, N., 2003, Issues in Setting Absolute Poverty Line, Poverty and Social Development Papers, Asian Development Bank.
Klopp, J. M., Petretta, D. L. (2017). The urban sustainable development goal: Indicators, complexity and the politics of measuring cities. Cities 2017, 63, 92–97.
Lucci, P.; Bhatkal, T.; Khan, A. Are we underestimating urban poverty? World Dev. 2018, 103, 297–310.
UN-Habitat (2016). UN Human Settlements Programme, Global Urban Indicators Database, Nairobi, Info on Population in Slums (% of Urban Population); United Nations Human Settlement Programme: Nairobi, Kenya, 2016.
Wang, K., Zhang, L., Cai, M., Liu, L., Wu, H., & Peng, Z. (2023). Measuring Urban Poverty Spatial by Remote Sensing and Social Sensing Data: A Fine-Scale Empirical Study from Zhengzhou. Remote Sens. 2023, 15, 381.
Des, U. World Economic and Social Survey 2013: Sustainable Development Challenges; United Nations, Department of Economic Social Affairs: New York, NY, USA, 2013; pp. 123–136.
Padda, I.U., Hameed, A. (2018). Estimating multidimensional poverty levels in rural Pakistan: A contribution to sustainable development policies. J. Clean. Prod. 197, 435–442.
Neamtu, B. Measuring the Social Sustainability of Urban Communities: The Role of Local Authorities. Transylv. Rev. Adm. Sci. 2012, 8, 112–127.
Li, X.; Kleinhans, R.; van Ham, M. Shantytown redevelopment projects: State-led redevelopment of declining neighbourhoods under market transition in Shenyang, China. Cities 2018,
Meng, Y., Xing, H. F., Yuan, Y.; Wong, M.S., & Fan, K.X. (2020). Sensing urban poverty: From the perspective of human perception-based greenery and open-space landscapes. Comput. Environ. Urban 2020, 84, 101544.
Analysis of the spatial distribution of urban poverty in the city of Bonab using fuzzy TOPSIS model
Vahid Boustan Ahmadi*1, Maryam Hajizadeh 2, Nafieseh Marsousi 3 And Mohammad Vahabi4
1. PhD in Geography and Urban Planning, Payam Noor University, Tehran, Iran
2. MSc Agricultural Economics, Islamic Azad University, Mahabad branch
3. Associate Professor, Department of Geography and Urban Planning, Payam Noor University, Tehran, Iran
4. PhD student of geography and urban planning, Payam Noor University, Tehran, Iran
Cite this article: Boustan Ahmadi, V., Hajizadeh, M., Marsousi, N., & Vahabi, M. (2023). Analysis of the spatial distribution of urban poverty in the city of Bonab using fuzzy TOPSIS model. Organization of Space Economy, 1(1), 1-15. |
ARTICLE INFO | ABSTRACT |
Article type: Research Article | Introduction: poverty is a multidimensional phenomenon and is affected by many factors. In this context, the most important task of geographers and urban planners is to use tools to identify the extent of poverty in the city to reduce the problems and consequences of this social and spatial damage. Objectives: The purpose of this article is to analyze the spatial distribution of urban poverty in Benab neighborhoods with the approach of reducing urban poverty and preventing its cycle from reproducing in deprived neighborhoods. Methods: In terms of purpose, this article is a practical approach and in terms of research method, it is descriptive-analytical. The data collection tool for investigating urban poverty indicators is in the form of four general selected indicators and 30 sub-indices. Results and Discussion: The findings of the research show that the indicators of urban poverty in the urban areas of Benab are not distributed in a balanced way and there is a huge difference between these areas in terms of development. Neighborhood 2 with a score of 0.700 and neighborhoods 13 and 11 with a score of 0.291 and 0.251 are placed at the highest and lowest levels, respectively. In general, it can be seen that among the thirteen neighborhoods of Benab city, 0.15 are very poor, 0.39 are poor, 0.23 are average, 0.15 are prosperous and 0.8 are very prosperous. Conclusion: In order to reduce urban poverty, first of all, it is necessary to know it correctly, accurately measure it, and analyze it in a documented and realistic way. The procedure and practice of planning and poverty reduction programs today, both at the scientific level and at the practical level, are based on decentralization, a bottom-up perspective, the use of local knowledge, empowering citizens, and cooperative planning by maintaining a balance between the three The main actor means the civil society, the government and the private sector. |
History Article: Received: 09 June 2023 Revised: 19 June 2023 Accepted: 12 July 2023
| |
Keywords: poverty, urban poverty, spatial analysis, fuzzy topsis, Banab | |
Highlight: · Using multi-criteria decision-making methods to measure and evaluate urban poverty indicators at the neighborhood level. |
* Corresponding Author: Vahid Boustan Ahmadi Email: Vahid.ahmadii.1979@gmail.com |
سنجش و تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در شهرهای میانهاندام (مطالعه موردی: شهر بناب) |
وحید بوستان احمدی1*، مریم حاجی زاده2، نفیسه مرصوصی3 و محمد وهابی4
1. دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2. کارشناسی ارشد، اقتصاد کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد
3. دانشیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
4. دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه پیام‌‌نور، تهران، ایران
|
ارجاع به این مقاله: بوستان احمدی، وحید، حاجی زاده، مریم، مرصوصی، نفیسه و وهابی، محمد. (1402). سنجش و تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در شهرهای میانهاندام، ساماندهی اقتصاد فضا، 1(1)، 1-15. (مطالعه موردی: شهر بناب) |
* نویسنده مسئول: وحید بوستان احمدی پست الکترونیک: Vahid.ahmadii.1979@gmail.com |
بیان مسئله
فقر شهری ناشی از شهرنشینی سریع به دغدغه اصلی توسعه پایدار شهری تبدیل شده است (کلوپ و پترتا1، 2017: 93). بر اساس برآوردهای برنامه اسکان انسانی سازمان ملل متحد، 30 درصد از جمعیت شهری در کشورهای در حال توسعه در محله های فقیر نشین زندگی می کنند و انتظار می رود این نسبت در سال 2050 به 60 درصد افزایش یابد (UN-Habitat, 2016). فقر شهری یکی از موانع اصلی دستیابی به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل است (Lucci et al., 2018: 298). به طور خاص، ویژگیهای فضایی و کالبدی فرسوده محیط ساخته‌شده در شهرها برای پایداری اجتماعی که با زیست‌پذیری شهری، دسترسی جهانی، عدالت اجتماعی و دموکراسی مشخص میشود، مساعد نیست (Wang et al., 2023: 2). فقر شهري پديدة چند بعدی است و شهرنشينان به خاطر بسياري از محروميتها؛ از جمله عدم دسترسي به فرصتهاي اشتغال، مسكن و زيرساختهاي مناسب، نبود تأمين اجتماعي و دسترسي به بهداشت، آموزش و امنيت فردي در رنج و مضيقهاند. فقر شهري تنها محدود به ويژگيهاي نام برده نبوده و اشاره به شرايط ناپايدار منجر به آسيبپذيري و ناتواني در مقابل آسيبها نيز دارد (Des, 2013: 124). آنچه در مقولة فقر در حوزة مطالعات شهري اهمیّت مییابد، «تبلور فضایی فقر» در شهرهاست. تبلور فضايي فقر را ميتوان در قالب شكلگيري و بسط گسترههاي فقر، بافتهاي فرسوده، بافتهاي ناكارآمد، اسكان غير رسمي و حاشيهنشيني با مشكلات حاد مهاجران فقير، بيكاري، اشتغال كاذب، بار تكفل بالا، خشونت و ناامني و مواردي از اين دست مشاهده كرد (Padda & Hameed, 2018: 128). فقر شهري در واقع از انقلاب صنعتي و همزمان با مهاجرت روستاييان و اسكان آنها در محيطي نامناسب از نظر نحوة سكونت و اشتغال، شدت يافته است (روستایی و همکاران، 1391: 20). فقر شهری مختص به کشورهای جهان سومی و فقیر نیست بلکه یک امر جهانی است. شدت فقر در کلانشهرهای جهان به خصوص در کلانشهرهای جهان سوم به شدت در حال افزایش است. اما موضوع فقر شهري از زمانهاي گذشته كانون توجه محققان بوده است؛ بهطوري كه تفكر در زمينة شناخت فقر به وسيلة جغرافيدانان را ميتوان به جغرافيدانان آنارشيت نسبت داد (رضایی و همکاران، 1393: 679).
ایران نیز ازجمله کشورهای درحال‌توسعه‌ای است که در دهه‌های گذشته با افزایش نرخ شهرنشینی و گسترش فقر شهری، نواحی فرودست شهری در آن افزایش یافته است؛ به‌طوری‌که درحال حاضر برنامهریزی برای اسکان کم‌درآمدها و ساماندهی محلات فرودست شهری، به‌ویژه در کلان‌شهرها و مناطق پیرامون آنها، از مسائل مهم توسعۀ شهری در کشور به شمار می‌رود (آروین و همکاران، 1397: 39). شهر بناب یکی از شهرهای میانهاندام استان آذربایجانشرقی از نظر جمعیتی میباشد. جمعیت شهر بناب در طی سالهای اخیر به دلیل قرارگیري در کریدور چهارراهی تبریز - میاندوآب و مراغه- بناب رشد زیادی داشته است. امروزه جمعیت این شهر، گرایش زیادی به شهرنشینی داشته و این شهر را با مسائل عدیدهای درگیر کرده است. نمود عینی آن را میتوان در گسترش حاشیهنشینی (شهر بناب در سال 1395 هشت محدوده حاشیهنشین دارد که اکثرا آنها در سمت شرق این شهر قرار دارند)، بروز تضادهاي فرهنگی و اجتماعی، فقر شهری، افزایش جرم و جنایت، بزهکاري و ناامنی در شهر، فرسودگي و ناپايداري ساختمانها و زيرساخت‌ها و زشتی سیماي شهر مشاهده نمود. نقطه قوت این تحقیق به کارگیری تکنیک تاپسیس فازی جهت اولویتبندی سیزده محله شهر بناب در جهت توسعه و کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد آن در محلات نابرخوردار (براساس شاخصهای فقر شهری) بوده است. لذا با آگاهی از موارد مذکور، در این پژوهش تلاش داریم محلات شهر بناب را از نظر توزیع فضایی فقر با رهیافت کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد آن در محلات نابرخوردار، مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهیم. تا با این کار توانسته باشیم در جهت بهره‌مندي محدودههای هدف از محيط زندگي مناسب، فرصتهاي برابر اشتغال و درآمد و برخورداري آنها از استانداردهاي مسکن، سرانه فضاهاي عمومي، خدمات شهري و زيرساختهاي شهري در سطح ميانگين شهر و سوق محلات شهر بناب به سمت توسعه پایدار شهري و تحقق شهر سالم قدمی برداشته باشیم. لذا، با توجه به مباحث ارائه شده پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به سؤالات زیر انجام گرفته است.
- توزیع فضایی فقر شهری در محلات سیزدهگانه شهر بناب چگونه است؟
- وضعیت و سطحبندی محلات شهری بناب از نظر شاخصهای فقر شهری چگونه است؟
مبانی نظری
فقر شهري پديدة چند بّعدي است و شهرنشينان به خاطر بسياري از محروميتها؛ از جمله عدم دسترسي به فرصتهاي اشتغال، مسكن و زيرساختهاي مناسب، نبود تأمين اجتماعي و دسترسي به بهداشت، آموزش و امنيت فردي در رنج و مضيقهاند (زادولی و پاشازاده، 1401: 67). فقر شهري تنها محدود به ويژگيهاي نام برده نبوده و اشاره به شرايط ناپايدار منجر به آسيبپذيري و ناتواني در مقابل آسيبها نيز دارد. فقر شهری ضرورتاً به معناي ناتواني انجام فعاليت اقتصادي نيست و شهرها فرصتهاي اقتصادي بيشتري را براي مهاجران كم درآمد فراهم ميآورند، ليكن فرصتهايِ محدودي براي آنها در مشاركت جهت ادارة شهر، برخورداري از خدمات و ميوههاي توسعه مهيا ميشود. از طرف ديگر، مهاجرت تنها عامل افزايش فقر شهري نيست و كنترل مهاجرت به شهرها نميتواند سياست مناسبي براي كاهش فقر شهري باشد. نتايج مطالعات در كشورهاي مختلف نشان داده است كه رابطه اندكي بين مهاجرت و افزايش فقر شهري (و نه تمركز فقر در شهرها) وجود دارد و در بسياري از كشورها، تمام مهاجران به شهرها الزاماً كم درآمد نبوده و رشد شهرها از دو عامل يعني رشد طبيعي جمعيت شهري و ادغام روستاهاي پيرامون در شهرها نيز تأثير پذيرفته است (مجیدی خامنه و محمدی، 1384: 138-139). فقر شهري عموماً با كارگران بيكار يا اخراج شده و مهاجران روستايي فقير ظاهر ميشود و ساختار اجتماعي و الگوي فضايي در مناطق شهري را دگرگون ميكند. سياستها و ترتيبات نهادي كه كل جامعه را در احاطه خود دارد، فقر شهري را ايجاد و تقويت ميكند. به طور كلي فقر شهري در مقايسه با فقر روستايي حساسيت بيشتري به وضعيت اقتصاد كلان دارد. به دنبال اهمیّت موضوع فقر شهری در سال 1997 اجلاس جهانی فلورانس با عنوان «همایش جهانی درباره فقر شهری» یا ایفاپ2 تأسیس شد. هدف از برگزاري اين همايش ايجاد چهارچوب و بستري براي ايجاد آگاهي و مبادله تجربه در زمينة مبارزه با فقر شهري بوده است (جواهری پور، 1381).
در بسياري از مطالعات كشورهاي در حال توسعه، فقر شهري در چهارچوب برنامة تعديل ساختاري بررسي شده است. علاوه براين، بايد اشاره كرد كه به تازگي مطالعات مربوط به فقر شهري در كشورهاي در حال توسعه، نبايد به طور انحصاري بر مقولههاي شهري متمركز شود. بخشي از دلايل در اين واقعيت نهفته است كه در بسياري از كشورهاي در حال توسعه، شهر، سوپاپ اطميناني براي مبارزة اقتصادي روستايي است و زمينهاي اميدواركننده براي مهاجران روستا به شهر به شمار ميرود (رضایی، 1393: 682). زندگی در شهرهای فقرزده به معني زندگي در اقتصادي است كه توليد آن فقط براي زنده ماندن است، فقر شهري انتقال شوك اقتصادي كلاني است كه معمولاً از طريق بازار كار و از دست دادن كار رخ ميدهد (فای3، 2005: 2). دربارة شناخت پديدة فقر شهري و نيز مقابله با آن، نظر يات مختلفي ارائه كردهاند كه در ادامه، به اختصار، به سه مورد از مهمترین آنها در این زمینه اشاره میکنیم.
نظریه نئوکلاسیک
از دهة 1960 به بعد، با احياي مكتب نئوكلاسيك و نيز ايجاد مكتب پولي، نظام سرمايهداري ليبرال، جاني تازه گرفت.گروهي از طرفداران مكتب نئوكلاسيك، در دهه هاي اخير، از توزيع مجدد درآمد به نفع فقيران جانبداري ميكنند؛ اما اغلب آنها مدعياند كه سيستم قيمتها، خود، موجب گسترش فرصتهاي شغلي و افزايش درآمد فقيران خواهد شد. اقتصاددانان مكتب پولي، در اصول، با نئوكلاسيكها خويشاوندي نزديك دارند؛ اما اغلب با چشمپوشي از موضوع توزيع درآمد، آرزو ميکنند كه اين موضوع، هرگز مطرح نشود. آنها با اين ادعا كه فلاسفه دربارة ماهيت توزيع بهينة درآمد توافق ندارند، نتيجه ميگيرند كه از كارشناس اقتصادي كاري ساخته نيست. و بهتر است همه چيز را به حال خود بگذارند در اين رو يكرد، فرد كانون توجه است. هدف نيز، در اين ديدگاه، مبتني بر سود شخصي است و هركس مسئول اعمال خود خواهد بود (روستایی، 1391: 73-74).
ديدگاه بومشناسي (اكولوژي) شهري دربارة فقر
نظريه پردازان اين گروه معتقدند كه حتي اگر گروههاي مهاجر قومي و نژادي ديگري نيز در اين محلهها ساكن شوند، اين نواحي باز هم فقير باقي خواهد ماند؛ بنابراين مشكل اين محلههاي فقيرنشين، نواحي خاص آنهاست، نه افرادي كه در اين نواحي ساكناند (عزیزی و همکاران، 1393: 61).
دیدگاه اقتصادی
اقتصاددانان شهری تمایل دارند تغییرات محلهها و مناطق را ازطریق عرضه و تقاضا و ویژگیهای بازار مسکن توجیه کنند. نظریهپردازان این دیدگاه عوامل نژادی را نیرویی نهادی میدانند که فقر را متمرکز میکند و بر این باورند تبعیضهایی که ساکنان، مالکان، مقامات دولتی و کارگزاران املاک و مستغلات اِعمال میکنند، در بسیاری از موارد اعتبار و عقلانیت بازار را محدود میکنند. این تبعیضها در فرایند پویایی محلات نقشی اساسی ایفا میکنند (آروین و همکاران، 1397: 42).
ديدگاه راديكال
در ديدگاه راديكال، فقر به طور ريشهاي ناشي از اوضاع ساختار اقتصاد سياسي است كه در ارتباطهاي اجتماعي و سياسي و اقتصادي متبلور ميشود. براساس اين ديدگاه، مشاركت همگاني و حركت براي آزادي، دموكراسي، رفاه و عدالت، زمينه را براي به قدرت رسيدن دولتهايي با سوگيري توسعة همگاني و مهار ريشهاي فقر فراهم ميآورد (رئیس دانا، 1379). جغرافياي راديكال، با بهرهگيري از سنت انتقادي راديكال، نقدي محكم بر تفكرات جغرافيدانان ليبرال اروپايي و امريكايي وارد ميسازد؛ چرا كه نتوانستهاند مسائل جغرافيايي را ريشهيابي اساسي كنند. امروزه، به علت معضلاتي مانند فقر، بيماري، بيكاري و آلونكنشيني در جهان سوم، نظريات اجتماعي ارائه شده دربارة شهرنشيني و شهرگرايي، از راديكاليسم تأثير بيشتري ميپذيرد (شکویی، 1373).
دیدگاه فرهنگ فقر
براساس این نظریه فقدان فرصت اقتصادی باعث به وجود آمدن معایب ساختاری میشود و این امر به ایجاد تغییراتی در فرهنگ اجتماع منجر میشود. تغییرات مذکور واکنشهایی فرهنگی به دنبال دارد که ازطریق وارثت و نسل، درونی میشود و به آینده انتقال مییابد (آروین و همکاران، 1397: 43-42).
شکل 1. چارچوب مفهومی پژوهش
پیشینه تحقیق
نصیری (1394)، در مقالهای به ارائه راهبردهای کاهش فقر شهری با تأکید بر اجتماعات محلی (مورد پژوهی: محله بی سیم شهر زنجان) پرداخته است. نتایج این پژوهش بیانگر شرایط نامساعد اقتصادي، اجتماعی و کالبدي و دسترسی به خدمات شهري در محله بی سیم شهر زنجان است.
محمدیان و نگهداری (1397)، در مقالهای به بررسی شاخص های فقر در مناطق شهری استان هرمزگان با استفاده از سیستم مخارج خطی طی برنامه های چهارم و پنجم توسعه؛ تحلیل داده های پیمایش هزینه- درآمد خانوار پرداختهاند. نتایج این پژوهش حاکی از آن بود که اجرای برنامههای توسعه پنج‌ساله در دوره موردمطالعه اگرچه وضعیت رفاهی افراد فقیر را بهبود بخشیده است اما تعداد افرادی که در همین دوره به زیر خط فقر رفته‌اند افزایش‌یافته‌اند. همچنین بدیهی‌ترین نکته در خصوص خط فقر به‌دست‌آمده، روند افزایشی آن در طی دو برنامه توسعه است.
پیوستهگر و همکاران (1401)، در مقالهای به بررسی و تحلیل فضایی فقر شهری (نمونه موردی شهر یاسوج) پرداختهاند. نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر بالا بودن امتیاز و خوشه‌ای بودن فقر شهری در بلوکهای غرب و شمال غربی شهر یاسوج و پایین بودن امتیاز فقر شهری در بلوکهای مرکزی شهر یاسوج میباشد. به عبارتی منطقه یک در شهر یاسوج در دسته متوسط تا فقیر قرار دارد. منطقه دو و سه، متوسط تا خیلی مرفه و در نهایت منطقه چهار در دسته خیلی فقیر از نظر پراکندگی شاخصهای فقر شهری در شهر یاسوج قرار دارد.
پادا و عبدالحمید4 (2018)، در مقالهای به برآورد سطوح فقر چند بعدی در مناطق روستایی پاکستان: کمک به سیاست های توسعه پایدار پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان میدهد که جمعیت روستایی حیدرآباد، تاتا و سنقر فقیرترین هستند. بنابراین، برای دستیابی به توسعه پایدار و کاهش فقر، بودجه اضافی از طرف دولت های فدرال، استانی و محلی باید برای رفاه اجتماعی، آموزش، بهداشت، تأمین آب و توسعه کشاورزی در مناطق روستایی پاکستان تخصیص یابد.
منگ5 و همکاران (2020)، در مقالهای به بررسی احساس فقر شهری: از منظر فضای سبز مبتنی بر ادراک انسانی و مناظر فضای باز شهر گوانگژو پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان میدهد که روابط بین مناظر مبتنی بر ادراک انسانی و فقر شهری از نظر فضایی غیر ثابت است که نشان دهنده روابط متفاوت در فضا است. این مفهوم منجر به درک بهتری از رابطه بین فضای سبز و مناظر فضای باز و شرایط زندگی میشود و به سیاست‌های مؤثر برای کمک به شناسایی مناطق محروم کمک میکند.
وانگ6 و همکاران (2023)، در مقالهای به اندازه‌گیری فضایی فقر شهری با دادههای سنجش از دور و سنجش اجتماعی در شهر ژنگژو پراختهاند. نتایج این پژوهش نشان میدهد استفاده از داده های بزرگ چند منبعی میتواند فقدان داده های سنجش از دور را برای اندازه گیری فضای فقر شهری بهتر جبران کند. علاوه بر این، این کلان دادههای چند منبعی می‌توانند ویژگیهای زمان‌بر، پرهزینه و تأخیر دادههای سنتی را نیز جبران کنند.
روش تحقیق
تحقيق حاضر با توجه به اهداف تحقيق و معیارها مورد بررسي، از نظر ماهيت از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ روش تحقيق، توصیفی- تحلیلی است. محدوده جغرافیایی و جامعه آماری پژوهش محلههای 13 گانه شهر بناب انتخاب شده است. ابزار گردآوري اطلاعات براي بررسي شاخصهای فقر شهری در قالب چهار شاخص منتخب كلي و 30 شاخص فرعی ميباشد. دادههای مورد نیاز به شیوه کتابخانهای و با بهرهگیری از منابع آماری براساس بلوکهای اطلاعات آماری مربوط به سرشماری عمومی نفوس مسکن استان آذربایجانشرقی در سال 1395، استانداری آذربایجان شرقی، اسناد فرمانداری شهرستان بناب، شهرداری بناب و مرکز آمار ایران استخراج گردیده است (جدول 1). برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدل آنتروپی شانون و تکنیک تاپسیس فازی و از نرم افزارهای Excel و Arc GIS استفاده شده است. در گام اول این پژوهش وزن هر یک از عوامل مؤثر بر فقر شهری با تکنیک آنتروپی محاسبه میشوند و در مرحله بعدی برای شاخصهای فقر شهری حد آستانهای در نظر گرفته میشود. شاخصهایی که وزن آنها بیشتر از حد آستانه است در محاسبات مرحله بعد حذف نمی‌شوند و شاخصهایی که از این حد پایین‌تر باشند وزن آن ها صفر در نظر گرفته میشود. در گام سوم میانگین نسبی شاخصهای انتخاب شده بر اساس حد آستانه محاسبه میشود. سپس وزن نسبی هر یک از این شاخصها در محاسبات تکنیک تاپسیس فازی استفاده میشود. در این گام محلات با توجه به شاخصهای مؤثر فقر شهری انتخابی براساس حد آستانه با استفاده از تکنیک تاپسیس فازی رتبهبندی و در نهایت سیزده محله شهر بناب از لحاظ شاخصهای فقر شهری سطحبندی و اولویتبندی میشوند.
جدول 1. شاخصهای مورد مطالعه پژوهش
ابعاد | شاخصها |
شاخصهای اجتماعی | نسبت جوانی جمعیت، میزان سالخوردگی، متوسط بعد خانوار |
شاخصهای اقتصادی | بار تكفل، ميزان بيكاري، بيكاري مردان، ميزان فعاليت عمومي، ضريب اشتغال، بار تكفل ناخالص، ضريب تكفل، ميزان اشتغال، بار تكفل خالص، بيكاري زنان، مشاركت اقتصادي، مشاركت اقتصادي، زنان ضریب فعالیت واقعی، بار معيشت، بار جمعيتي (بار اقتصادي) |
شاخصهای فرهنگی | نسبت باسوادي، ميزان بي سوادي، ميزان اشتغال به تحصيل، ميزان سوادي در جمعيت، میزان باسوادی بزرگسالان |
شاخصهای کالبدی | تراكم جمعيت، تراكم واحد مسكوني، تراكم ناخالص مسكوني، تراكم خالص مسكوني، تراكم خانوار در واحد مسکونی، تراكم مسكوني جمعيت، تراكم نفر در واحد مسگونی |
برگرفته از: مرکز آمار ایران، 1395
قلمرو تحقیق
شهر بناب یکی از شهرهای استان آذربایجانشرقی و مرکز شهرستان بناب است (نادری دیزج و همکاران، 1401: 74). این شهر از دیرباز از یک موقعیت ممتاز جغرافیائی برخوردار بوده و نیز با قرار گرفتن در نقطۀ تلاقی محورهای اصلی آذربایجانهای شرقی، غربی، کردستان، کرمانشاه، عتبات عالیات و دسترسی به راه های هوائی و ریلی، ضمن این که موقعیت خود را حفظ کرده بلکه بر موقعیتش نیز افزوده شده و همیشه به عنوان یک شهر مطرح در شمالغربی کشور مورد توجه قرار گرفته است (اکبری، 1392: 6). این شهر براساس آخرین سرشماری نفوس مسکن در سال 1395 دارای 80 هزار نفر جمعیت و دارای 13 محله میباشد. در این سال مساحت این شهر تقریبا برابر با 20 کیلومتر مربع میباشد. بر همین اساس محله 1 (فرهنگیان 1، کوی پاسگاه، فرهنگیان 3، کوی لاله) با 7234 هزار نفر جمعیت و محله 7 (اولاد ذکور) با 3627 هزار نفر جمعیت به ترتیب پرجمعیتترین و کمجمعیتترین محلات سطح شهر بناب میباشند. محلهبندي صورت گرفته در پژوهش حاضر مطابق بر تقسیمات کالبدي در طرحهاي مصوب مانند طرح تفصیلی شهر بناب میباشد (شکل 2).
شکل 2. موقعیت جغرافیای شهر بناب و شهرستان بناب
برگرفته از: نادری دیزج و همکاران، 1401: 74
یافتهها
محاسبه وزن شاخصهای مورد مطالعه
اساس روش آنتروپی شانون بر این پایه استوار است که هر چه پراکندگی در مقادیر یک شاخص بیشتر باشد، آن شاخص از اهمیت بیشتری برخوردار است (اکبری و همکاران، 1387: 46). در این پژوهش شاخصهای مؤثر بر فقر شهری با مرور ادبیات تحقیق و نظرات خبرگان در این حوزه شناسایی شد که شامل: نسبت جوانی جمعیت، میزان سالخوردگی، متوسط بعد خانوار، بارتکفل، میزان بیکاری، بیکاری مردان، میزان فعالیت عمومی، ضریب اشتغال، بارتکفل ناخالص، ضریب تکفل، میزان اشتغال، بار تکفل خالص، بیکاری زنان، مشارکت اقتصادی، مشارکت اقتصادی زنان، ضریب فعالیت واقعی، بار معیشت، بار جمعیتی، نسبت باسوادی، میزان بیسوادی، میزان اشتغال به تحصیل، میزان سوادی در جمعیت، میزان سوادی بزرگسالان، تراکم جمعیت، تراکم واحد مسکونی، تراکم ناخالص مسکونی، تراکم خانوار در واحد مسکونی، تراکم مسکونی جمعیت و تراکم نفر در واحد مسکونی است. در اولین مرحله از این پژوهش اهمیّت وزنی شاخصهای مؤثر بر فقر شهری در محلات شهر بناب محاسبه و امتیازات حاصل از هر یک از آنها به صورت جداگانه در جدول شماره 4 ارائه شده است. پس از محاسبات، به اهمیت وزنی شاخصها پرداخته به طوری که در این پژوهش حد آستانهای (03/0) را برای معیارهای فقر شهری تعریف نمودیم. بر این اساس، از 30 شاخص مورد مطالعه این پژوهش شاخصهای نسبت جوانی جمعیت، میزان بیکاری، بارتکفل خالص، بار معیشت، بار جمعیتی، میزان باسوادی بزرگسالان، تراکم جمعیت، تراکم ناخالص مسکونی، تراکم خالص مسکونی و تراکم خانوار در واحد مسکونی به دلیل وزن بالاتر از حد آستانه باقی مانده‌اند و 19 شاخص که از حد آستانه پایین‌تر بودند حذف شدند. شاخصهای مؤثر انتخاب شده جهت ارزیابی و تحلیل محلات در تکنیک تاپسیس فازی به کار گرفته میشوند (جدول 3). با وجود این، از 30 شاخص مورد مطالعه حدوداً 19/0 درصد کمتر از حد آستانه و 81/0 درصد آنها نیز بالاتر از حد آستانه بودند که منعکس کننده تأثیر بیشتر این شاخصها در شناسایی محلات شهر بناب براساس معیارهای فقر شهری میباشد (شکل 2).
جدول 2. اهمیّت وزنی شاخصهای مؤثر بر فقر شهری با استفاده از روش آنتروپی شانون
شاخص | نسبت جوانی جمعیت | میزان سالخوردگی | متوسط بعد خانوار | بارتکفل | میزان بیکاری | بیکاری مردان | میزان فعالیت عمومی | ضریب اشتغال | بارتکفل ناخالص | ضریب تکفل | میزان اشتغال | بارتکفل خالص | بیکاری زنان | مشارکت اقتصادی | مشارکت اقتصادی زنان |
وزن | 034/0 | 012/0 | 02/0 | 005/0 | 21/0 | 006/0 | 015/0 | 002/0 | 001/0 | 0 | 006/0 | 058/0 | 043/0 | 027/0 | 009/0 |
شاخص | ضریب فعالیت واقعی | بار معیشت | بار جمعیتی(بار اقتصادی) | نسبت باسوادی | میزان بی سوادی | میزان اشتغال به تحصیل | میزان سوادی در جمعیت | میزان سوادی بزرگسالان | تراکم جمعیت | تراکم واحد مسکونی | تراکم ناخالص مسکونی | تراکم خالص مسکونی | تراکم خانوار در واحد مسکونی | تراکم مسکونی جمعیت | تراکم نفر در واحد مسکونی |
وزن | 01/0 | 039/0 | 053/0 | 018/0 | 002/0 | 017/0 | 021/0 | 057/0 | 049/0 | 002/0 | 079/0 | 079/0 | 1/0 | 002/0 | 007/0 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
شناسایی شاخصهای انتخاب شده براساس حد آستانه
در این گام براساس حد آستانه‌ایی که برای شاخصها در نظر گرفته شده، شاخصهایی که وزن آنها از این حد آستانه (03/0) بیشتر است در محاسبات مرحله بعد حذف نمی‌شوند و شاخصهایی که از این حد پایین‌تر باشند وزن آن ها صفر در نظر گرفته میشود. شاخصهایی که در تکنیک تاپسیس فازی با توجه به حد آستانه استفاده شده است با علامت (*) در جدول شماره (5) مشخص شده است.
جدول 3 . شاخصهای مؤثر بر فقر شهری انتخاب شده براساس حد آستانه
شاخص | نسبت جوانی جمعیت | میزان سالخوردگی | متوسط بعد خانوار | بارتکفل | میزان بیکاری | بیکاری مردان | میزان فعالیت عمومی | ضریب اشتغال | بارتکفل ناخالص | ضریب تکفل | میزان اشتغال | بارتکفل خالص | بیکاری زنان | مشارکت‌اقتصادی | مشارکت اقتصادی زنان |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
وزن | 035/0 | 013/0 | 021/0 | 005/0 | 212/0 | 007/0 | 015/0 | 002/0 | 001/0 | 000/0 | 006/0 | 059/0 | 043/0 | 027/0 | 009/0 |
انتخاب شده | 1 | 0 | 0 | 0 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 | 1 | 0 | 0 |
* |
|
|
| * |
|
|
|
|
|
| * | * |
|
| |
شاخص | ضریب فعالیت واقعی | بارمعیشت | بار جمعیتی(بار اقتصادی) | نسبت باسوادی | میزان بی سوادی | میزان اشتغال به تحصیل | میزان سوادی در جمعیت | میزان سوادی بزرگسالان | تراکم جمعیت | تراکم واحد مسکونی | تراکم ناخالص مسکونی | تراکم خالص مسکونی | تراکم خانوار در واحد مسکونی | تراکم مسکونی جمعیت | تراکم نفر در واحد مسکونی |
وزن | 010/0 | 039/0 | 054/0 | 019/0 | 003/0 | 018/0 | 022/0 | 0.058 | 050/0 | 002/0 | 080/0 | 080/0 | 100/0 | 003/0 | 007/0 |
انتخاب شده | 0 | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 |
| * | * |
|
|
|
| * | * |
| * | * | * |
|
| |
مجموع وزن شاخصهای بیشتر حد آستانه | %81 | ||||||||||||||
مجموع وزن شاخصهای کمتر از حد آستانه | %19 | ||||||||||||||
برگرفته از: یافته¬های پژوهش، 1402
محاسبه میانگین نسبی شاخصهای انتخاب شده براساس حد آستانه
در این گام میانگین نسبی شاخصهای انتخاب شده فقر شهری بر اساس حد آستانه محاسبه میشود. سپس وزن نسبی هر یک از این شاخصها در محاسبات تکنیک تاپسیس فازی استفاده میشود. وزن نسبی شاخصهای انتخاب شده براساس حد آستانه مطابق جدول زیر است.
جدول4. وزن نسبی شاخصهای انتخاب شده براساس حد آستانه
شاخص | نسبت جوانی جمعیت | میزان بیکاری | بارتکفل خالص | بیکاری زنان | بار معیشت | بار جمعیتی | میزان سوادی بزرگسالان | تراکم جمعیت | تراکم ناخالص مسکونی | تراکم خالص مسکونی | تراکم خانوار در واحد مسکونی |
وزن | 04/0 | 26/0 | 07/0 | 05/0 | 05/0 | 07/0 | 07/0 | 06/0 | 1/0 | 1/0 | 12/0 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در محلات شهر بناب براساس تکنیک تاپسیس فازی
در این گام محلات شهر بناب با توجه به شاخصهای مؤثر فقر شهری انتخابی براساس حد آستانه با استفاده تکنیک تاپسیس فازی رتبهبندی شدند. که نتایج وزن محلات و رتبه آنها در جداول شماره 3 و 4 نشان داده شده است. نتایج محاسبات مدل تاپسیس فازی براساس وزنهای محاسبه شده نشان میدهد که بهترین شاخص شباهت از نظر شاخصهای فقر شهری مربوط محله دو میباشد که این محله را با اختلاف نسبتاً زیادی نسبت به سایر محلات، در رتبه کاملاً برخوردار قرار داده است. همچنین محرومترین محلات از لحاظ برخورداری از خدمات، محلات 13 و 11 میباشند که پس از انجام محاسبات، پایینترین شاخص شباهت را به خود اختصاص داده اند. نتایج به دست آمده براساس معیارها و محاسبات انجام شده نشان میدهد که براساس شاخصهای فقر شهری، محله 2 با امتیاز 700/0 از وضعیت بهتری برخوردار است و در رتبه نخست قرار دارد و محلات 11 و 13 با امتیاز 251/0 و 291/0 رتبههای آخر را در بین سیزده محله شهر بناب به خود اختصاص دادهاند (جدول 5).
جدول 5. رتبه و وزن محلات شهر بناب براساس تکنيک تاپسیس فازی
رتبه | Ci | d- | d+ | محلات |
3 | 653/0 | 298/1 | 689/0 | محله 1 |
1 | 700/0 | 504/1 | 643/0 | محله 2 |
4 | 596/0 | 175/1 | 796/0 | محله 3 |
9 | 342/0 | 692/0 | 329/1 | محله 4 |
11 | 331/0 | 763/0 | 546/1 | محله 5 |
5 | 456/0 | 019/1 | 215/1 | محله 6 |
6 | 442/0 | 769/0 | 972/0 | محله 7 |
2 | 675/0 | 562/1 | 753/0 | محله 8 |
8 | 344/0 | 808/0 | 540/1 | محله 9 |
7 | 355/0 | 664/0 | 206/1 | محله 10 |
13 | 251/0 | 429/0 | 276/1 | محله 11 |
10 | 341/0 | 648/0 | 246/1 | محله 12 |
12 | 291/0 | 507/0 | 234/1 | محله 13 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
با محاسبه شاخص شباهت، ایدهآل مثبت و ایدهآل منفی و در نهایت میزان تاپسیس فازی محلات شهر بناب براساس 30 شاخص انتخابی پژوهش، طبقهبندی شدند. نتایج شکل شماره 2 نشاندهنده این است که از سیزده محله بناب به ترتیب 15/0 خیلی فقیر، 39/0 فقیر، 23/0 متوسط، 15/0 مرفه و 8/0 خیلی مرفه میباشند. و بدینترتیب 2 محله خیلی فقیر، 5 محله فقر، 3 محله متوسط، 2 محله مرفه و 1 محله خیلی مرفه هستند. و همچنین بیشترین میزان شاخص شباهت مربوط به محلات فقیر با 71/1 درصد و کمترین آن مربوط به محلات خیلی مرفه با 70/0 درصد میباشد (نمودار شماره 2). يکی از دلايل مهم تشديد فقر شهری در محلات شهر بناب، وجود يک ساختار ناهمگن در سطح شهر به ويژه بخش‌های شرقی شهر است و اکثر محلات خیلی فقیر و فقیر (حاشیهنشین) در این بخشها قرار دارند که توسط شهرداری بلوکبندی شده اند. این مناطق حاشیهنشین عبارتند از: محله آغداش، محله بلوکآباد، محله دیزج جنوبی (پشت نیروگاه، پشت ایران گاراژ، کبیر آباد روبهروی سپاه ناحیه بناب)، محله دیزج شمالی، محله اکبرآباد. این نتایج نشانگر این است که در شهر بناب بین گسترش سریع کالبد شهر و فقیرتر شدن محلات حاشیهای و قدیمی، رابطه مستقیمی وجود دارد.
شکل 3. توزیع فقر شهری در محلات شهر بناب
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
سطحبندی و اولویتبندی محلات شهری بناب از نظر شاخصهای فقر شهری
به منظور دستيابي و شناخت بهتر از وضعيت فقر شهری در سطح محلات مورد مطالعه و تعيين اولويت توسعه و عمران در جهت کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد چرخه فقر شهري در محلات نابرخوردار با بهرهگيري از تاپسيس فازی به عنوان تكنيك ترجيحات منظم شده با عنايت به شباهتهايشان به راه حل ايدهآل و محاسبات صورت گرفته، محلات مورد سنجش قرار گرفتهاند و سیزده محله شهر بناب در پنج گروه طبقهبندي شدهاند (جدول 6).
جدول 6. سطحبندی و اولویتبندی محلات شهر بناب از نظر شاخصهای فقر شهری
رتبه اولویت اقدام | میانگین ضریب اولویت | ضریب اولویت (رتبه) | سطحبندی | رتبه | نام محلات |
5 | 700/0 | 700/0 | خیلی مرفه | 1 | محله 2 |
4 | 664/0 | 675/0 | مرفه | 2 | محله 8 |
653/0 | 3 | محله 1 | |||
3 | 498/0 | 596/0 | متوسط
| 4 | محله 3 |
456/0 | 5 | محله 6 | |||
442/0 | 6 | محله 7 | |||
2 | 343/0 | 355/0 |
فقیر | 7 | محله 10 |
344/0 | 8 | محله 9 | |||
342/0 | 9 | محله 4 | |||
341/0 | 10 | محله 12 | |||
331/0 | 11 | محله 5 | |||
1 | 271/0 | 291/0 | خیلی فقیر | 12 | محله 13 |
251/0 | 13 | محله 11 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
بنابراين مطابق با بررسيها و تحليلهاي انجام شده، محلات شهری بناب از نظر اولويتبندي سطوح فقر شهری با رهیافت کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد چرخه فقر شهري به پنج گروه ذيل تقسيم ميگردند:
- محلات خیلی فقیر: در بین محلات شهری، دو محله خیلی فقیر شامل 13 و 11 با ضریب اولویت 29/0 تا 25/0 میباشند. این محلات از نظر شاخصهای مورد استفاده در وضعیت بسیار نامطلوب و بحرانی قرار دارند و بدون شک اولویت اول برنامهریزی باید با این محلات باشد. محلات 11 و 13 (به استثنایی فرهنگیان 3) بیشترین سکونتگاه های غیررسمی و نابسامان را در خود جای دادهاند و در تابستان سال 1394 شهرداری بناب با طرحی تحت عنوان «ساماندهی سکونتگاه های نابسامان و غیررسمی» درصدد ساماندهی این محلات بود. این طرح در اردیبهشت 1394 با همکاری و مشارکت شهروندان محله 11 (دیزج جنوبی) که در این طرح در اولویت اول قرار گرفته بودند اجرایی شد اما در نیمه راه به دلیل کمبود بودجه نیمه تمام ماند.
- محلات فقیر: محلات فقیر شامل 10، 9، 4، 12 و 5 با ضریب اولویت 36/0 تا 33/0 و با میانگین ضریب اولویت 343/0 میباشند که از حیث شاخصهای فقر شهری با کمبود بسیاری مواجه هستند. در اين صورت سطح دوم اولويت توسعه را به خود اختصاص میدهند. همچنین نکته قابل ذکر این است که در محله 12، محلات کوی شهرداری و کارمندان در وضعیت خوبی نسبت به سایر محلات این گروه از نظر شاخصهای فقر شهری (به دلیل تازه احداث شدن و مطابق با اصول شهرسازی) قرار دارند و عاملی که باعث شده در این گروه از محلات قرار بگیرند محله دیزج شمالی است که جزو محلات حاشیهای و نابرخوردار میباشد.
- محلات متوسط: محلات 3، 6 و 7 به عنوان محلات متوسط از نظر شاخصهای فقر شهری هستند. میانگین ضریب در این گروه برابر با 498/0 درصد میباشد. بالاترین میزان تاپسیس فازی در این گروه متعلق به محله 3 با 596/0 و کمترین آن متعلق به محله 7 با 442/0 میباشد. این گروه از نظر شاخصهای فقر شهری در وضیعت نسبتاً مطلوبی قرار دارد و اولویت سوم برنامهریزی در جهت کاهش فقر شهری را در بین محلات به خود اختصاص میدهد.
-محلات مرفه: محلات شهری مرفه از حیث شاخصهای انتخابی در این پژوهش شامل محلات 8 و 1 و به ترتیب با ضریب اولویت 68/0 تا 65/0 و میانگین تاپسیس در این گروه برابر با 664/0 میباشد. این محلات از لحاظ شاخصهای مورد مطالعه و همچنین از امکانات و خدمات شهری در وضعیت خوبی قرار دارند. و بدین ترتیب محلات 8 و 1 سطح چهارم اولویت توسعه را به خود اختصاص میدهند.
-محلات خیلی مرفه: در بین محلات سیزدهگانه شهر بناب تنها محله 2 (چوبلی باغ، تبریز کوچهسی) با میزان تاپسیس فازی 70/0 و با میانگین ضریب اولویت 700/0 تنها محله مرفه میباشد. بدینترتیب این محله به دلیل نزدیکی به بخش مرکزی شهر، زندگی شهروندان با وضعیت مالی خوب، استاندارد بودن خیابانها و ساختمانها با اصول شهرسازی و بهتر بودن امکانات و خدمات شهری، سطح پنجم اولویت توسعه را به خود اخصاص میدهد. شکل شماره (4)، وضعیت فقر شهری در ساختار فضایی شهر بناب را نشان میدهد که در این شکل سیزده محله بناب در 5 گروه سطحبندی شده است.
شکل 4. سطحبندی محلات شهر بناب از لحاظ شاخصهای فقر شهری
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
بحث و نتیجهگیری
فقر شهري پديدة چند بُعدي است و مختص به کشورهای جهان سومی و فقیر نیست بلکه یک امر جهانی است. شدت فقر در شهرهای جهان به خصوص در کلانشهرهای جهان سوم به شدت در حال افزایش است. امروزه معضل فقر شهري از مسائل کليدي گريبانگير محدوده‌هاي وسيعي از شهرهاي کشور است. در این راستا، اين پژوهش با هدف تحلیل فضایی توزیع فقر شهری در محلات شهر بناب با رهیافت کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از باز توليد چرخه فقر شهري در محلات نابرخوردار انجام گرفت. با توجه به مؤلفههای مورد بررسي این پژوهش، از نظر ماهيت، کاربردی و از لحاظ روش تحقيق، توصیفی- تحلیلی بود. جامعه آماری پژوهش کلیه محلات شهر بناب بود که براساس 30 شاخص (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی) سطحبندی شدهاند. از اين جهت شاخصهاي مورد مطالعه با استفاده از مدل آنتروپي شانون وزندهي و از روش تاپسیس فازی مورد استفاده قرار گرفتند و در نقشة سطوح فقر شهری در محلات شهر بناب در پنج سطحبندی شدند. يافتههاي پژوهش نشان ميدهد شاخصهاي فقر شهری در محلات شهري بناب به صورت متوازن توزيع نشده و اختلاف فاحشي بين این محلهها از نظر توسعه شهری ملاحظه ميشود. محله دو با امتیاز 700/0 و محلههای 13 و 11 با امتیاز 291/0 و 251/0 به ترتيب در بالاترين و پايينترين سطح قرار گرفتهاند. نتایج حاصل از پژوهش، حاکی از آن بود که در بین سیزده محله شهر بناب 15/0 خیلی فقیر، 39/0 فقیر، 23/0 متوسط، 15/0 مرفه و 8/0 خیلی مرفه میباشند و همچنین بیشترین میزان شاخص شباهت مربوط به محلات فقیر با 71/1 درصد و کمترین آن مربوط به محلات خیلی مرفه با 70/0 درصد میباشد. محلات 11 و 13 با ضریب اولویت 25/0 تا 29/0 اولین اولویت توسعه و محله با میانگین ضریب اولویت 70/0 آخرین اولویت توسعه را به خود اختصاص دادهاند. و بدینترتیب 2 محله خیلی فقیر، 5 محله فقر، 3 محله متوسط، 2 محله مرفه و 1 محله خیلی مرفه هستند. همچنین بیشترین میزان شاخص شباهت مربوط به محلههای فقیر با 71/1 درصد و کمترین آن مربوط به محله های خیلی مرفه با 70/0 درصد میباشد. يکی از دلايل مهم تشديد فقر شهری در محلههای شهر بناب، وجود يک ساختار ناهمگن در سطح شهر به ويژه بخش‌های شرقی شهر است و اکثر محلههای خیلی فقیر و فقیر (حاشیهنشین) در این بخشها قرار دارند.
براي کاهش فقر شهري ابتدا نیاز به شناخت صحیح، سنجش دقیق و تحلیل مستند و واقع گرایانه آن است. رويه و عمل برنامهريزي و برنامههاي كاهش فقر، امروزه هم در سطح علمي و هم در سطح عملي بر تمركز زدايي، ديدگاه از پايين به بالا، بكارگيري دانش بومي، مقتدرسازي شهروندان و برنامهريزي هميارانه با حفظ تعادل در بين سه كنشگر اصلي يعني جامعه مدني، دولت و بخش خصوصي تأكيد دارد. زيرا اين پارادايم، ظرفيتهاي دروني محلات شهری را براي مبارزه با فقر، پرورش شهروندان مقتدر و توانمند، اصول دموكراسي و كارايي تقويت ميكند. فقر شهری در حال گسترش است. نحوه برخورد ما با این فقر شهری که تجلی‌اش در فضای شهری به صورت اسکان غیررسمی و یا آنچه به‌عنوان بافت فرسوده نام گرفته، میتواند آن را به تهدید یا فرصت تبدیل نماید. برای تبدیل به فرصت نیاز به حکمرانی خوب است تا روال کنونی را دگرگون سازد. اگر شهرها با فقر برخورد سازنده نکنند، فقر برخورد ویرانگری با شهرها میکند. در ادامه با توجه به يافتههاي تحقيق، به ارائه پیشنهاداتی در راستای کنترل و کاهش فقر شهري و پيش‌گيري از بازتوليد آن در محلات نابرخوردار شهر بناب در جهت توسعه پایدار شهري پرداخته میشود.
- توانمندسازي اقشار مختلف به ويژه زنان و کودکان، ارتقاي هويت، تعلق مکاني در ساکنان محلهها و محدوده‌هاي هدف؛
- تعريف سياست‌هايي چون ارتقاي تاب‌آوري شهري در محلههای نابرخوردار، ارتقاي سرمايه اجتماعي و احقاق حقوق شهروندي؛
- عدم الگوبرداری از محلات اعیان شهر در مرحله بازسازی محلات نابرخوردار و استفاده از الگوهای اصلاحی و هویت‌بخشی برای این محلات؛
- نهادینه و فرهنگسازی گسترده، در بین مسئولان دولتی در رابطه با مسئله فقر و محلات فقير شهری؛
- به وجود آوردن تشکلها و گروه های مدنی و دفاتر در شهرداریهاي مناطق شهري، در زمینه مدیریت مشارکتی با انجمنهاي محلی و سازوکارهاي رفع معضل محلات فقيرنشين شهر؛
- ايجاد همگرايي بيشتر بين متخصصين جامعه و مسؤلان مديريت شهري براي حکمروایی مطلوب شهری برای هر یک از محلات شهر بناب؛
- توزيع عادلانه خدمات و امكانات شهری در سطح محلات شهر با تأكيد بر سرمايهگذاري بيشتر و ایجاد اشتغال در محلات سطح پايين براي ايجاد هماهنگي در توسعه و حركت همه محلات به سمت تحقق توسعه پایدار شهری؛
- بهبود وضعيت اقتصادي ساكنين محلات فقیر شهری با استفاده از گسترش دفاتر كارآفريني شهري و جلوگيري از فعاليتهاي غير قانوني و اشتغال كاذب.
حامی مالی
بنا به اظهار نویسندة مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.
سهم نویسندگان
این مقاله مستخرج از کار گروهی است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسندة اول و دوم مقاله انجام شده است؛ صحت، تأئید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسندة سوم و چهارم صورت گرفته است.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان، از همة افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی مینمایند.
منابع
اکبری، مجید. (1392). نقش شهرهای میانی در توسعه منطقهای، پایاننامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر میرنجف موسوی، دانشگاه پیام نور مرکز رشت.
اکبری، نعمتالله و زاهدی کیوان، مهدی. (1387). کاربرد روشهای رتبهبندی و تصمیمگیری چند شاخصه، تهران، وزارت کشور، سازمان شهرداریها و دهیاری کشور.
آروین، محمود، فرجی، امین و بذرافکن، شهرام. (1397). تحلیل فضایی پهنه‌های فقر (مطالعۀ موردی: شهر قائم‌شهر). اقتصاد شهری، 3(2)، 39-56.
پیوسته گر، یعقوب، مرادی، الهه و کریم زاده، عبدالمطلب. (1401). بررسی و تحلیل فضایی فقر شهری (نمونه موردی: شهر یاسوج). پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، 3(7)، 64-77.
جواهري پور، مهرداد (1387)، چالشهاي فقر شهري، مجله رفاه اجتماعی، 2(6)، 111-128.
رضایی، محمدرضا، علیان، مهدی و خاوریان، امیررضا. (1393). شناسايي و ارزيابي گسترههاي فضايي فقر شهري در شهر يزد، پژوهش هاي جغرافياي انساني، 46(3)، 695-677.
روستایی، شهریور، احدنژاد روشتی، محسن، اصغری زمانی، اکبر و زنگنه، علیرضا. (1391). الگوي تطبيقي گسترش فقر در شهر كرمانشاه در دوره 85-1375، مطالعات و پژوهشهاي شهري و منطقهاي، 3(12)، 40-17.
رئيس دانا، فریبرز. (1379). نقد روش در پديده شناسي فقر، مجموعه مقالات فقر در ايران، تهران، انتشارات دانشگاه علوم بهزيستي و توان بخشي.
زادولی، فاطمه، پاشازاده، اصغر. (1401). بررسی تجارب جهانی سیاست‌های کاهش فقر شهری. سیاست گذاری شهری و منطقهای، 1(1)، 67-81.
شكویي، حسین. (1373). ديدگاههاي نو در جغرافياي شهري، تهران، سمت.
عزیزی، منصور، موحد، علی، ساسانپور، فرزانه و کرده، نعمت. (1393). تحليلي بر وضعيت فقر شهري) مطالعه موردي: شهر مهاباد(، جغرافیایی سپهر، 23(19)، 60-69.
مجیدی خامنه، بتول و محمدی، علیرضا. (1384). درآمدی بر شناخت و سنجش فقر شهری، انجمن جغرافیای ایران، دوره جدید، 3(6)، پاییز و زمستان 1384.
محمدیان، سعید و نگهداری، ابراهیم (1397). بررسی شاخصهای فقر در مناطق شهری استان هرمزگان با استفاده از سیستم مخارج خطی طی برنامههای چهارم و پنجم توسعه؛ تحلیل دادههای پیمایش هزینه- درآمد خانوار، رفاه اجتماعی، ۱۸(۶۸)، ۲۲۳-۲۰۱.
مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 شهرستان بناب.
نادری دیزج، بابک، پناهی، علی، تیموری، ایرج و ولی زاده، رضا. (1401). بررسی وضعیت عوامل محلی مؤثر بر تحقق شهر خلاق میانه اندام (مطالعه موردی: شهر بناب). جغرافیا (فصلنامه علمی انجمن جغرافیایی ایران)، 20(74)، 69-84.
نصیری، اسماعیل. (1394). راهبردهاي کاهش فقر شهري با تأکید بر اجتماعات محلی (مورد پژوهی: محله بی سیم شهر زنجان)، فصلنامه مطالعات برنامهریزي شهري، 2(7)، 125-107.
References
Akbari, M. (2012). The role of middle cities in regional development, Master's thesis, under the guidance of Dr. Miranjaf Mousavi, Payam Noor University, Rasht Center. (in Persian)
Akbari, N., & Zahedi Keyvan, M. (2008). Application of multi-indicator ranking and decision-making methods, Tehran, Ministry of Interior, Organization of Municipalities and Rural Development. (in Persian)
Arvin, Mahmoud, Faraji, Amin and Bazarafkon, Shahram. (2017). Spatial analysis of poverty zones (case study: Qaimshahr city). Urban Economics, 3(2), 39-56. (in Persian)
Azizi, M., Movahed, A., Sasanpour, F. & Kurde, N. (2013). An analysis of urban poverty situation (case study: Mahabad city), Sepehr Geographical Journal, 23(19), 60-69. (in Persian)
Des, U. World Economic & Social Survey (2013). Sustainable Development Challenges; United Nations, Department of Economic Social Affairs: New York, NY, USA, 2013; pp. 123–136.
Fay, M. (2005). The Urban Poor in Latin America” The World Bank, Washington, D.C. http://econ. World bank.org/wbsite/external/extresearch/o.
Iran Statistics Center (2015). General population and housing census of 2015, Bonab city. (in Persian)
Javaheripour, Mehrdad (2008), Challenges of Urban Poverty, Social Welfare Journal, 2(6), 111-128.
Klopp, J. M., & Petretta, D. L. (2017). The urban sustainable development goal: Indicators, complexity and the politics of measuring cities. Cities 2017, 63, 92–97.
Lucci, P., Bhatkal, T., & Khan, A. (2018). Are we underestimating urban poverty? World Dev. 103, 297–310.
Majidi Khamene, B., & Mohammadi, A. (2005). An introduction to the recognition and measurement of urban poverty, Journal of the Iranian Geographical Society, new period, third year, numbers 6 and 7, autumn and winter 2014. (in Persian)
Meng, Y., Xing, H. F., Yuan, Y., Wong, M.S., & Fan, K.X. (2020). Sensing urban poverty: From the perspective of human perception-based greenery and open-space landscapes. Comput. Environ. Urban 2020, 84, 101544.
Mohammadian, S., & Mandahi, E. (2017). Investigating the poverty indicators in the urban areas of Hormozgan province using the linear expenditure system during the fourth and fifth development plans; Analysis of the data of social welfare household expenditure-income survey, 18(68), 201-223. (in Persian)
Naderi Dizj, B., Panahi, A., Timouri, I., & Valizadeh, R. (2021). Investigating the status of local factors affecting the realization of the creative city of Middle Andam (case study: Benab city). Geography (Scientific Quarterly of the Iranian Geographical Society), 20(74), 69-84. (in Persian)
Nasiri, E. (2014). Urban poverty reduction strategies with emphasis on local communities (case study: Zanjan wireless neighborhood), Urban Planning Studies Quarterly, 2(7), 107-125. (in Persian)
Padda, I.U., & Hameed, A. (2018). Estimating multidimensional poverty levels in rural Pakistan: A contribution to sustainable development policies. J. Clean. Prod. 197, 435–442.
Panishtegar, Y., Moradi, E., & Karimzadeh, A. (2021). Survey and spatial analysis of urban poverty (case example: Yasouj city). Economic Geography Research, 3(7), 64-77. (in Persian)
Raeis Dana, F. (2000). Criticism of the method in the phenomenology of poverty, a collection of articles on poverty in Iran, Tehran, University of Welfare and Rehabilitation Sciences Publications.
Raushi, S., Ahdanjad Roshti, M., Asghari Zamani, A., & Zanganeh, A. (2011). Comparative pattern of poverty spread in Kermanshah city during 1996-2006, Urban and Regional Studies and Researches, 3(12), 17-40. (in Persian)
Rezaei, M.R., Aliyan, M. & Khavarian, A.R. (2013). Identifying and evaluating the spatial extent of urban poverty in Yazd, Human Geography Research, 46(3), 677-695. (in Persian)
Shkowi, H. (1994). New perspectives in urban geography, Tehran, Samt. (in Persian)
UN-Habitat (2016). UN Human Settlements Programme, Global Urban Indicators Database, Nairobi, Info on Population in Slums (% of Urban Population); United Nations Human Settlement Programme: Nairobi, Kenya, 2016.
Wang, K., Zhang, L., Cai, M., Liu, L., Wu, H., & Peng, Z. (2023). Measuring Urban Poverty Spatial by Remote Sensing and Social Sensing Data: A Fine-Scale Empirical Study from Zhengzhou. Remote Sens. 2023, 15, 381.
Zadvali, F., & Pashazadeh, A. (2022). Examining global experiences of urban poverty reduction policies. Urban and Regional Policymaking, 1(1), 67-81. (in Persian)
[1] . Klopp & Petretta
[2] . International Forum for Urban Poverty
[3] .Fay
[4] . Padda & Hameed
[5] . Meng
[6] . Wang