بررسی سپهرنشانه‌ای عرفان و تصوف اسلامی در اسرارالتوحید؛ شیخ به مثابة مرکز سپهر و نظام معناساز

زهرا ناظری ¹ ( )
رضا فرخ نژاد ² ( -------- )

تاریخ ارسال : 1404/04/12 تاریخ تایید : 1404/05/12

کلید واژه: نشانه‌شناسی فرهنگی, سپهرنشانه‌ای, ادبیات عرفانی, اسرارالتوحید, شیخ ابوسعیدابوالخیر,

چکیده مقاله :

فرهنگ عرفان را باید در هنجارها، آداب، شعائر، نمادها و ارزش‌هایی بجوییم که دستاورد سالیان این سیستم و اعضای­آن است. فرهنگ­بازنمایی­شده در کتاب­اسرارالتوحید، سلسله­مراتبی از نشانه‌های­عرفانی، با سازکارهایی از نظام‌های نشانه‌ای­خاص است که همچون سازکار واحدی عمل­می‌کند. این جهان­نشانه‌ای که همانا سپهر­نشانه‌ای اسرارالتوحید و منطبق با جهان­ذهنی شیخ ابوسعیدابوالخیر و تجلی‌گر اُوموِلت­(جهان فردی) اوست، به روش توصیفی­تحلیلی و با رویکرد نشانه‌شناسی­فرهنگی مکتب مسکو-تارتو بررسی­شده­است. یافته‌ها نشان می‌دهد جهان­نشانه‌ای اسرارالتوحید دارای دو وجه است؛ فضای­درونی آن که از مرکز­و­حاشیه تشکیل­شده و نسبت میان آنها نامتقارن و ناهمگن است و فضای­بیرونی که در تقابل با درون اما پیوسته در حال تعامل با آن است. در مرکز، شیخ­میهنه، انگاره‌ها، کنش‌های­گفتاری، رفتاری­و­تعاملات او به صورت لایه‌وار ساخت‌بندی می‌شود. شیخ هم به تولید­و­تثبیت­معانی می‌پردازد و هم گزاره‌ها و مضامین دیگر سپهر را تبیین و ساماندهی می‌کند. نظام‌واره‌هایی­چون: علم­جامع، نظر، دعا، هیبت، شکوه، صدق، ولایت­داشتن­شیخ و همچنین ایماژ گزاره‌هایی چون هدایت‌­گری خلق، محور جهان هستی، مراقبت و احاطه­دائمی شیخ بر همه و ... در خلال پر تکرار­حکایات‌، نظمی نوین در هسته سپهر را شکل­می‌دهند. این مؤلفه‌ها در مرکز، منجر به تشابه و هم‌ارزی سپهر شیخ با صفات­و­افعال­الهی می‌شود و مخاطب را به برابرانگاری آنها سوق­می‌دهد تا دلالت بر جانشینی واقعی انسان­­کامل­(شیخ) و خلیفه­الهی­بودن او باشد.

چکیده انگلیسی :

We mustdefine the culture of mysticism in terms of norms, symbols, and values that are the achievement of years of this system and its members. The culturerepresented inthebook "Asrar al-Tawheed" isahierarchy ofmystical­signs, withmechanisms of specific­sign systems that function as a single­mechanism. This Semiosphere of Asrar al-Tawheed is consistent with themental worldof "Sheikh Abu Saeed Abu al-Khair" and a manifestation of herindividualworld, hasbeen studiedin adescriptive-analytical method and with theculturalsemioticapproachofthe Moscow – Tartu­School. Thefindings show that theworld of­sign of­the Asrar al-Tawheed has twoaspects: itsinternalspace, whichconsists of a center and a periphery, and the relationship between them is asymmetrical and heterogeneous, and the external space, which is in oppositionto theinterior but is constantlyinteractingwithit. Inthecenter, thesheikh ofhis homeland, hisideas, speechacts, behaviors, andinteractions are structured in alayered manner. The sheikh both produces and establishes meanings and explains and organizes other propositionsand themesofSemiosphere. Systematicssuch­as: comprehensiveknowledge,opinion, prayer,awe, glory, Sheikh and image, propositions such as the guidance of creation, the axis of the universe, the constant care and control of the Sheikh over everyone, etc., form a new order in the core of the Semiosphere. Thesecomponentsinthecenterlead tothe similarityofthe Sheikh'sSemiosphere withGod anddraw theaudience toequate them, indicating the true succession of the perfect­humanbeing (Sheikh).

منابع و مأخذ:

فهرست منابع
1. ابن عربی، محی‌الدین. بی‌تا. الفتوحات المکیه. بیروت: دارصادر.
2. اسلامی، هما، محمود صادق¬زاده و عزیزالله توکلی کافی¬آباد. 1400. «نقد صورتگرایانه شگردهای زبانی در اسرارالتوحید و تأثیر آن در هنر و تمدن اسلامی قرون پنجم و ششم ایران». فصلنامه هنر اسلامی. س 18. ش 44. اسفند 1400. صص 22-43.
3. المحاسبی، الحارث بن اسد. 1980. القصد و الرجوع الی الله. به کوشش عبدالقادر احمد عطا. قاهره.
4. براتی خوانساری، محمود و حسین ابن¬علی¬چرمهینی. 1399. «بررسی کارکردهای نظریه پراپ در حکایات اسرارالتوحید». فصلنامه متن¬پژوهی ادبی. ش 83. بهار 1399. صص 257-296.
5. توروپ، پیتر. 1390. نشانه‌شناسی فرهنگی و فرهنگ. ترجمۀ فرزان سجودی، در نشانه‌شناسی فرهنگی؛ مجموعه مقالات ترجمه گروه مترجمان. تهران: نشر علم.
6. پاکتچی، احمد. 1390. تحلیل نشانه‌شناختی هویت دوگانه در یک محله شهری و کارکرد آن: مطالعه موردی محله‌ رستم‌آباد ـ فرمانیه. در مجموعه مقالات هفتمی;ن هم‌اندیشی نشانه‌شناسی: نشانه‌شناسی مکان، به کوشش فرهاد ساسانی، تهران: انتشارات سخن. صص 49-12.
7. پورمظفری. داوود.1396. «کلان ساختار مقامات‌ صوفیان و نقش ایدئولوژیک آن». فصلنامة نقد ادبی. س 10. ش 37. بهار 1396. صص 29 ـ 58.
8. جامی، عبدالرحمان بن احمد. 1370. نقدالنصوص فی شرح الفصوص. مقدمه و تصحیح و تعلیق ویلیام چیتیک. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
9. جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم. 1975. الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل. بی‌جا: دارالفکر.
10. سمننکو، الکسی. 1396. تار و پود فرهنگ؛ درآمدی بر نظریه نشانه‌شناختی یوری لوتمان. مترجم: حسین سرفراز، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی فرهنگی
11. شجاری، مرتضی. 1389. «علم و معرفت از دیدگاه ابن عربی». دو فصلنامه پژوهشنامه عرفان. س 2، ش 3. صص 19 ـ 41.
12. شریفیان، مهدی، و شهلا علیه پور. 1401. «بررسی ولایت در آثار قشیری». فصلنامه علمی عرفان اسلامی. س 18. ش 71. بهار 1401. صص 1ـ 20.
13. شفق، اسماعیل، فاطمه مدرسی و امید یاسینی. 1392. «بررسی ساختار روایی اسرارالتوحید براساس شیوه های شخصیت¬پردازی». ماهنامه علمی سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی. س 6. ش 2. صص 263-284.
14. علی¬عسگری، ویدا، فرهاد طهماسبی و ساره زیرک. 1402. «سبک¬شناسی گفتمانی حکایتی از اسرارالتوحید با تکیه بر لایة واژگان و بلاغت». ماهنامه علمی سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی. س 16. ش 2. اردیبهشت 1402. صص 27-43.
15. فاضلی، سید احمد. 1397. «فضیلت پایه و پایگی صدق در اخلاق عرفانی». پژوهشنامة فلسفة دین (نامة حکمت). بهار و تابستان 1397.س 16. ش 31. صص 173-195.
16. کاشانی، عزالدین محمود بن علی. بی‌تا. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تهران: هما.
17. لوتمان، یوری. 1390. درباره سپهر¬نشانه‌ای. ترجمۀ فرناز کاکه‌خانی، در نشانه‌شناسی فرهنگی؛ مجموعه مقالات ترجمه گروه مترجمان. تهران: نشر علم.
18. منوّرمیهنی، محمد 1366، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابوسعیدابوالخیر، تهران:آگه.
19. ناظری، زهرا، مهدی فیاض و سید محسن حسینی مؤخّر. 1402. «بررسی سپهرنشانه¬ای عرفان و تصوف اسلامی در کشف¬المحجوب». س 15. ش 34. آبان 1402. صص 9-37.
1. Lotman, Juri. (2005). On the semiosphere. Translated by Wilma Clark, in Sign Systems Studies, No:33.1 Published by: Tartu Ülikiooli Kirjastus, p.205-229.
2. Lotman, Juri. (2001). The paradoxes of semiosphere. Sun Yat-seen Journal of Humanities, 12.
3. Lotman, Juri. (1990). Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture. Translated by Ann Shukman. Bloomington: Indiana University Press. Printed in Great Britain.
4. Lotman, Juri. )1987(. On the contemporary concept of the text. Translated by Bortnes, Jostein. Proceedings of the first symposium Semiotics in Theory and Practice, 2–3 Oct.
5. Torop, Peeter. (1999). Cultural semiotics and culture. Sign Systems Studies, Issue No: 27 Published by: TARTU ÜLIKOOLI KIRJASTUS, p.9-23