عشق در سلوک عرفانی احمد غزالی با نگاهی بر سنّتهای جمالی
فاطمه لاجوردی
1
(
استادیار گروه ادیان و عرفان تطبیقی، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
)
زهرا انصاری
2
(
دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات
)
طاهره حاج ابراهیمی
3
(
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
)
کلید واژه: احمد غزالی, عشق, سلوک عرفانی, عرفان عاشقانه, جمال‌پرستی,
چکیده مقاله :
عشق و محبت از مباحث اساسی و مهم عرفان نظری و عملی است. احمد غزالی (د 520ق) که جایگاه مهمی در عرفان اسلامی دارد، نخستین کسی بود که مفهوم عشق عرفانی را به شیوه‌ای جامع درکتاب سوانحالعشاق خود مورد مداقه قرار داد و به آن رسمیت بخشید. وی منشأ عشق را حب و محبت و مهمترین زمینۀ بروز آن را تزکیۀ نفس می‌داند. از نظر وی، عشق مجازی پلی برای رسیدن به عشق حقیقی است و غایت عشق، یافتن حق به چشم دل است. از نتایج طبیعی اعتقاد به عرفان عاشقانه، باور به رسیدن به کمال عرفانی از طریق عشق، شطح‌گویی، سماع، و نیز سنتهای جمال‌پرستانه است. در این پژوهش، نگارنده می‌کوشد تا با روش توصیفی- تحلیلی به موضوع عشق، و نقش آن در گرایشهای سلوکی بپردازد و اصول نظری و سلوکی عرفان عاشقانه و جمال‌گرا را با نگاهی بر سنتهای جمالی بیان نماید. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که: عشق محور اصلی آثار غزالی، به ویژه در سوانحالعشاق است. این عشق، که ناشی از علم و معرفت است، علاوه بر آثار، در گرایشهای سلوکی و عرفانی وی نیز، وجود دارد. سنتهای جمالی، راهی برای رسیدن به عشق حقیقی است.
چکیده انگلیسی :
Love and affection are central themes in both theoretical and practical mysticism. Aḥmad Ghazāli (d. 1126 AD), a key figure in Islamic mysticism, was the first to systematically discuss and formalize mystical love in his work "The Lover's Tales." He viewed love as originating from affection and compassion, emphasizing soul purification as essential for its development. Ghazāli considered metaphorical love a means to reach true love, with the ultimate aim of perceiving truth through the heart’s eye. Romantic mysticism often leads to beliefs in attaining mystical perfection via love, shath, samāʿ, and beauty-worshipping traditions. In this research, the author tries to deal with the subject of love and its important role and place in mystical tendencies with a descriptive-analytical method and to express the theoretical and mystical principles of romantic and aesthetic mysticism with a look at aesthetic traditions. The findings of this research indicate that: Love is the main theme of Ghazali's works, especially in " The Lover's Tales ." This love, which stems from knowledge and awareness, exists not only in his works but also in his spiritual and mystical tendencies. The beauty traditions are a path to reach the true love.
. ابراهیمی دینانی، غلامحسین. 1400. سوانحالعشاق احمد غزالی. به کوشش احسان ابراهیمی‌دینانی. چاپ اول. اصفهان: میراث کهن.
. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. 1416. مجموعه فتاوی. ج11. مدینه: المصحف‌الشریف.
. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. بی‌تا. تلبیس ابلیس. به کوشش یحیی مراد. بی‌جا: کتب عربیه.
. ابن عربی، محمد بن علی. بی‌تا. فصوص‌الحکم. بیروت: دارالکتاب العربی. فص موسوی.
. ابن منظور، جمال‌الدین محمد. بی‌تا. لسان‌العرب. ج1. بیروت: دارالفکر.
. ابوحیان، محمد بن یوسف.1420. البحرالمحیط فی‌التفسیر. تصحیح محمد صدقی الجمیل. ج2. بیروت: دارالفکر.
. افلاکی، احمد. 1375. مناقب‌العارفین. تصحیح تحسین یازیجی. ج2. تهران: دنیای کتاب.
. پورجوادی، نصرالله. 1358. سلطان طریقت. تهران: آگاه.
. تمیمی، غلامرضا و مرادی، ناصر. 1403. «بررسی جایگاه عشق از دیدگاه احمد غزالی(سلطان طریقت) با رویکرد آموزه های عرفانی»، نوزدهمین کنفرانس بین المللی مطالعات زبان، ادبیات، فرهنگ و تاریخ. https://civilica.com/doc/2098829
. جامی، عبدالرحمن. 1386. نفحات‌الانس من حضرات‌القدس. به کوشش محمود عابدی. تهران: سخن.
. حافظ، شمس‌الدین محمد. 1391. دیوان حافظ. تصحیح غنی و قزوینی. غزل ش 109.
. خداشناس دستجردی، فریناز. 1386. «بررسی روانشناسی عشق در رساله سوانحالعشاق احمد غزالی»، فرهنگ اصفهان، شماره 36، صص. 93-84.
. دیلمی، علی بن محمد.1962. عطف‌الالف‌المألوف علی لام‌المعطوف. به کوشش ج.ک. قادیه. قاهره: المعهد العلمی الفرنسی لاثار الشرقی.
. رودگر، محمد. 1390. عرفان جمالی در اندیشه های احمد غزالی. قم: ادیان.
. همو. 1397. «مبانی نظری عشق عرفانی در سوانحالعشاق احمد غزالی»، نثر پژوهی ادب فارسی،43 (21)، صص. 154-135. doi: 10.22103/jll.2018.2174
. روزبهان بقلی، روزبهان. 1360. شرح شطحیات. تصحیح هانری کوربن. تهران: زبان و فرهنگ ایران.
. همو، 1383. عبهرالعاشقین. به کوشش هنری کربین و محمد معین. چاپ چهارم. تهران: منوچهری.
. زرین‌کوب، غلامحسین. 1396. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
. ستاری، جلال. 1374. عشق صوفیانه. تهران: مرکز.
. شاکر، کریم و اسماعیلی، حسین. 1397. «لطیفه عشق و عرفان در سوانحالعشاق احمد غزالی»، عرفان اسلامی، 15(57)، صص.329-311.
. شمس تبریزی، محمد. 1377. مقالات شمس تبریزی. تصحیح محمد علی موحد. تهران: خوارزمی.
. عراقی(همدانی)، فخرالدین ابراهیم. بی‌تا. کلیات عراقی. تصحیح سعید نفیسی. تهران: سنایی.
. عقدایی، تورج و مسلمی، فاطمه.1390. «جمال شناسی سوانحالعشاق احمد غزالی»، عرفان اسلامی، 7 (28)، صص. 267-243.
. عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد. 1389. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. تهران: منوچهری.
. غزالی، احمد. 1359. سوانحالعشاق. تصحیح هلموت ریتر. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
. غزالی، احمد. 1394. «پندنامه»، مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران. صص. 256-250.
. غزالی، احمد. 1394. «رساله‌الطیور»، مجموعه آثار فارسی احمد مجاهد، به کوشش احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران، صص. 80-71
. غزالی، احمد. 1394. «نامه‌های احمد غزالی»، مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران، صص. 246-243.
. غزالی، احمد. 1394. «رساله عینیه»، مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران، صص. 214-187.
. غزالی، احمد. 1394. «بحرالحقیقه»، مجموعه آثار فارسی احمد غزالی، به کوشش احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: دانشگاه تهران، صص. 70-21.
. غزالی، احمد. بی‌تا. بحرالمحبه فی اسرارالموده فی تفسیر سوره یوسف. بی‌جا: بی‌جا.
. غزالی، محمد. 1387. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. ج2. تهران: علمی فرهنگی.
. فتح اللهی، علی و رحمانی، محمد. 1400. «مفهوم بهکتی در منظومه بهگود گیتا با مقایسۀ نظری عشق عرفانی در سوانحالعشاق احمد غزالی»، مطالعات ادیان و عرفان تطبیقی، 5 (1)، صص. 139-113.
10.22111/JRM.2021.6821 . قرآن کریم.
. قشیری، عبدالکریم. 1420. رسالة قشیریه. به کوشش محمود نصار. قاهره: نشر دارالغدالعربی.
. کربین، هنری. 1383. مقدمه بر عبهرالعاشقین روزبهان بقلی. به کوشش هنری کربین. چاپ چهارم. تهران: منوچهری.
. کلینی، محمد بن یعقوب. 1362. الفروع من‌الکافی. ج6. چاپ دوم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
. کهدویی، محمد کاظم و آشنا، لاله. 1388. «مفهوم عشق در سوانحالعشاق و عبهرالعاشقین»، نامه پارسی، شمارۀ 50-51، صص. 34-19.
. محمدی، مهدی، فعلی، بهنام، صفری، خدیجه، و بیگی، محمدرضا. 1401. «بررسی تطبیقی عشق مجازی و عرفانی از منظر احمد غزالی و عین‌القضات (با تأکید بر سوانحالعشاق و تمهیدات)»، عرفان اسلامی، 19(74)، صص.122-103 20.1001.1.20080514.1401.19.74.6.8Dor:
. مفاتیح‌الجنان. 1374. به کوشش عباس قمی، دعای صباح.
. مهدی‌پور، حسن. 1398. «حلمانیه»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج2.
. وفایی، محمد. 1375. احوال و آثار اوحدالدین‌کرمانی. تصحیح احمد کرمی. تهران: انتشارات ما.
. یاری‌والا، رضا و نجفی، عیسی. 1397. «بررسی تطبیقی مفهوم عشق در سوانحالعشاق احمد غزالی و عطف الالف ابوالحسن دیلمی»، کاوش نامه ادبیات تطبیقی، 8 (31)، صص.210-187.
. هجویری، علی بن عثمان. 1392. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چاپ هشتم. تهران: سروش.
یثربی، یحیی. 1374. فلسفۀ عرفان. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
Resources(In English) . Ebrahimi Dinani, Gholamhossein. (2021). Sawāniḥ al-Ushshaqh" by Ahmad Ghazāli. by the effort of Ehsan Ebrahimi Dinani. First edition. Isfahan: Mirath Kohan.
. Ebn Tymiyeh, Ahmad bin Abdul Halim. (1995). Collection of fatwas. Vol:11. Medina: Al-Mushaf al-Sharif.
. Ebn Jozi, Abd al-Rahman bin Ali. No date. Talbis eblis.by the efforts of Yahya Morad. Bija: kotob arabbiye.
. Ebn Arabi, Mohammad bin Ali. No date. Fosooso al-Hekam. Beirut: Darul Ketab al-Arabi. Fasse Moosavi.
. Ebn Manzoor, Jamaluddin Mohammad. No date. Lesan al- Arab. vol.1, Beirut: Dar al-Fekr.
. Abuhayyan, Mohammad bin Yusuf. (2000). Al-Bahr al-Mohyt fi -Tafseer. edited by Mohammad Sedqi Al Jamil. vol.2. Beirut: Dar al-Fekr.
. Aflaki, Ahmad. (1996). Manaqeb al-Arefin. Correction of Tahsin Yaziji. vol.2,Tehran: Donyaye Ketab.
. Poorjavadi, Nasrollah. (1979). Sultan Tariqat. Tehran: Agah.
.Tamimi, Gholamreza & Moradi, Naser. (2024). “Examining the position of love from the perspective of Ahmad Ghazali (the Sultan of the Way) and with the approach of mystical teachings” ,19th International Conference on Language, Literature, Culture and History Studies. https://civilica.com/doc/2098829
. Jami, Abdul Rahman. (2007). Nafahat al- once Men Hazarat al-Quds. by the effort of Mahmood Abedi. Tehran: Sokhan.
. Hafez, Shamsoddin Mohammad. (2013). Divan Hafez. Ghani and Qazvini correction. Ghazal No.109.
. Khoda Shenas Dastjerdi, Farinaz. (2007). “A study of the psychology of love in the treatise "Sawanih al-ushshaq" by Ahmad Ghazali” , Farhange of Isfahan, No. 36, pp. 84-93.
. Daylami, Ali bin Mohammad. (1962). Atfol al- Alefol al-Maluf ala Lam al-Maatuf. by the efforts of J.K. Qadiyya.Cairo: French Scientific Institute of Oriental Archeology.
Roodgar, Mohammad. (2011). Jamali mysticism in the thoughts of Ahmad ghazzali. Qom: Adyan
Roodgar, Mohammad. (2018). “Theoretical foundations of mystical Sawaniḥ al-ushshaqh of Ahmad Ghazali”, Prose Studies in Persian Literature, No. (21) 43, pp. 133-154 doi: 10.22103/jll.2018.2174
. Roozbahan Baghli, Roozbahan. (1981). Description of the shathiyiat. edited by Henry Corben. Tehran: Zaban and farhang-e Iran.
. Roozbahan Baghli, Roozbahan. (2003/). Abhar al- Asheqin. by the efforts of Henry Corben and Mohammad Moin. fourth edition. Tehran: Manoochehri.
. Zarinkoub, Gholamhossein. (2017). jostojoo dar tasavvof-e Iran. Tehran: Amir Kabir.
. Satari, Jalal. (1995). Sufianeh love . Tehran: markaz.
.Shaker, Karim & Esmaily, Hossin. )2018) . “Latifa love and mysticism in Sawanih al ushshagh Ahmad Ghazzali's ”, Erfan Eslami, (57)15, pp.311.329.
. Shams Tabrizi, Mohammad. (1998). Shams Tabrizi's articles. edited by Mohammad Ali Movahhed. Tehran: Kharazmi.
. Iraqi (Hamdani), Fakhreddin Ebrahim. No date. Kolliat-e eraghi. edited by Saeed Nafisi. Tehran: Sanai.
. Aghdai, Tooraj & Moslemi, Fateme. (2011). "Aesthetics of Sawanih al- ushshagh Ahmad Ghazali", Islamic Erfan, (28)7, pp. 243-267.
. Ein al-Qozzat Hamdani, Abdullah ben Mohammad0 (2010). Tamhidat. Corrected by Afif Asiran. Tehran: Manoochehri.
. Ghazzali, Ahmad. (1980). Sawanih -al ushshagh. Correction by Helmut Ritter.Tehran: Bonyad Farhang iran.
. Ghazali, Ahmad. (2015). “Pandnameh”, collection of Persian works of Ahmad Ghazali, by the effort of Ahmad Mojahed, fifth edition, Tehran: Tehran University, pp. 250-256.
. Ghazali, Ahmad. (2015). “resala -al toyoor”, collection of Persian works of Ahmad Ghazali, by the effort of Ahmad Mojahed, fifth edition, Tehran: Tehran University, pp. 71-80.
. Ghazali, Ahmad. (2015). “Nameh hayeh Ahmad Ghazali”, collection of Persian works of Ahmad Ghazali, by the effort of Ahmad Mojahed, fifth edition, Tehran: Tehran University, pp. 243-246.
. Ghazali, Ahmad. (2015). “Rasalah Eyniyyeh”, collection of Persian works of Ahmad Ghazali, by the effort of Ahmad Mojahed, fifth edition, Tehran: Tehran University, pp. 187-214.
. Ghazali, Ahmad. (2015). “Bahr al-Haqiqah”, collection of Persian works of Ahmad Ghazali, by the effort of Ahmad Mojahed, fifth edition, Tehran: Tehran University, pp. 21-70.
. Ghazzali, Ahmad. No date. Bahr al-Mahbbah fi Asrar al-Mavaddah fi tafsir. Suraye Yusuf. No place: no plase.
. Ghazzali, Mohammad. (2008). Kimiyaye Saadat. by the efforts of Hossein Khadiv Jam. volume.2.Tehran:Eelmi Farhangi.
.Fathullahi, Ali, & Rahmani, Mohammad. (2021). “the concept of behakti in the behgood gita with a theoretical comparison of mystical love in Sawanih-al Ushshagh-e Ahmad Ghazali”, Studies in Comparative Religions and mysticism, (1) 5, pp. 113-139. DOI: 10.22111/JRM.2021.6821..
. Holy Quran.
. Qosheiri, Abdul Karim. (1420). Resaleh Ghosheiriye. by the efforts of Mahmooud Nassar. Cairo: Darul Ghad -al arabi.
. Corbin, Henry. (2004). Introduction to abhar al-asheghin by Rozbahan Baghli. by the efforts of Henry Corbin. fourth edition. Tehran: Manoochehri.
. Koleini, Mohammad bin Yaqub. (1983). Al-Foroo Men Al-Kafi. volume.6. Second edition. Tehran: Darol Ketab al- Islamiya.
. Kahdooi, Mohammad Kazem, & Ashena, Laleh. (2009). “The concept of love in sawanih al- ushshagh va abhar al-asheghin”, Namah Parsi, No. 50-51, pp. 19-34.
. Mohammadi, Mahdi, Feli, Behnam, Safari, Khadige, & Baigi, Mohammad Reza. (2022). "A comparative study of virtual and mystical love from the perspective of Ahmad Ghazali and Ein al- Qozzat (with emphasis on the Sawanih al- ushshagh and Tamhidat)”, Islamic Erfan, (74)19, pp.103-122. Dor:20.1001.1.20080514.1401.19.74.6.8
. Mafatih al- Janan. (1995). by the efforts of Abbas Qomi. prayer sabah.
.Mehdipoor, Hassan. (2019). “Holmaniyeh”, Big Islamic Encyclopaedia, No.2.
.Wafai, Mohammad. (1996).the life and works of Ohad al-din Kermani. Corrected by Ahmad Karmi. Tehran: Ma.
.Yari, Reza & Najafi, Eisa. )2018). "A comparative study of the concept of love in Sawanih al- ushshaq Ahmad Ghazali and atf al alif al maloof by Abul Hasan Deylami”, kavosh nameye adabiyate tatbighi, (31) 8, pp. 187-210.
. Hojwirei, Ali bin Othman. (2013). Kashf al-mahjoob. Corrected by Mahmood Abedi. eighth edition. Tehran: Soroush.
.Yathrebi, Yahya. (1995). Philosophy of Irfan. Qom:Daftar e tablighat Islami