واکاوی هویت اکسیر بی‌مرگی (گیاه هوم) در اسطوره‌های ایرانی
محورهای موضوعی : اسطوره
تورج بخشایشی
1
,
مریم برزگر
2
*
,
حمیدرضا اردستانی رستمی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبيات فارسی، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقيقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشيار گروه زبان و ادبيات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد دزفول،ایران
کلید واژه: هوم, سومه, اِفِدرا, بنگ, اسطوره. ,
چکیده مقاله :
در دین زرتشت به گیاه مقدس هوم برمی‌خوریم که جایگاهی ایزدی پیدا کرده است. گیاهِ اسطوره‌ای هوم که هندیان آن را سومه خوانند دو جلوة مینوی و گیتیانه دارد. در اوستا جلوة گیتیانة آن به‌صورت گیاهی خودرو بر زمین می‌روید. روحانیان زرتشتی در مراسمی ویژه از این گیاه، نوشیدنی سکرآوری تهیه می‌کنند که هم‌نامِ هوم است. هویت این گیاه در گذشت زمان و جابجایی مراکز مهم دین زرتشت، به دست فراموشی سپرده شده است. زرتشت در ابتدای تبلیغ دین، استفاده از هوم را ممنوع اعلام کرد، اما پس از زرتشت نوشیدنی هوم به شکلی تعدیل‌شده به آیین او بازگشت. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به شناسایی هویت و کیفیت این گیاه در دوره‌های قبل و بعد از ظهور زرتشت می‌پردازیم. به طور حتم آنچه بعد از زرتشت به عنوان نوشیدنی هوم معرفی می‌شود با آنچه در آیین کهن، نمود داشته، متفاوت است. بر‌اساس یافته‌ها، نوشیدنی هوم در آیین کهن، ترکیبی از فشردة گیاه اِفِدرا، بَنگ و احتمالا دانة خشخاش بوده است که بعد از زرتشت به دلیل اثرات مخرب این ترکیب، تنها گیاه اِفِدرا به عنوان هوم، معرفی می‌گردد.
In Zoroastrianism, a sacred plant known as Haoma holds a significant place in religious rituals. Referred to as Soma in Indian traditions, this plant-god is believed to have both heavenly and earthly manifestations. According to the Avesta, its earthly form grows naturally as a self-sustaining plant. Zoroastrian priests prepare an intoxicating drink from this plant, also called Haoma, during special ceremonies. Over time, however, the true identity of this plant has been obscured due to the passage of centuries and the shifting of Zoroastrian religious centers. Initially, Zoroaster prohibited the use of Haoma, but after his time, the drink was reintroduced into rituals in a modified form. This study employs a descriptive-analytical approach to explore the identity of Haoma in the periods before and after Zoroaster’s appearance. The findings suggest that the Haoma drink of the ancient religion differed significantly from its post-Zoroaster form. In the earlier tradition, the drink was likely a combination of ephedra plant extract, cannabis, and possibly poppy seeds. However, after Zoroaster, due to the harmful effects of this mixture, only the ephedra plant was retained as the primary ingredient in the Haoma ritual.
آموزگار، ژاله. 1374. تاریخ اساطیری ایران. چ1. تهران: سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاه‌ها.
استوفلت فلاتری، دیوید و شوارتز، مارتین. 1989. هئومه و هارمالین: هویت گیاه‌شناسی توهم‌زای مقدس هند و ایرانی «سوما» و میراث آن در دین، زبان و فرهنگ عامه خاورمیانه. چ1. کالیفرنیا: دانشگاه کالیفرنیا بخش مطالعات خاور نزدیک.
اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1397. «جاودانگی اسطوره‌ها»، نشریه نمایش، 232، صص80-78.
بازرگان، محمد نوید و تراب پرور، مریم. 1391. «هوم عابد در شاهنامه و نقش اسطوره‌ای آن»، پژوهشنامه ادب حماسی، 15(9)، صص110-101.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.23225793.1392.9.15.5.8
بقایی، الیکا. 1398. هوم و اسطوره جاودانگی. چ1. تهران: چوگان.
بنونیست، امیل. 1377. دین ایرانی بر پایه متن‌های معتبر یونانی. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ3. تهران: قطره.
بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ10. تهران: فکر روز.
پورداود، ابراهیم. 1337. یسنا بخش2. به کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: انجمن ایران شناسی.
__________. 1377. یشت‌ها. ج1. چ1. تهران: اساطیر.
__________. 1377. یشت‌ها. ج2. چ 1. تهران: اساطیر.
__________. 1380. یسنا بخشی از اوستا. چ1. تهران: اساطیر.
__________. 1384. گات‌ها کهن‌ترین بخش اوستا. چ2. تهران: اساطیر.
جعفری قریه‌علی، حمید. 1386. «هوم پشمینه پوش یا گیاه زرّین»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 51. صص183-.163
جلیلی، نوذر و مهدی حسن، س. 1370. «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران باستان»، نشریه چیستا، 79، صص1045-1035.
دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا. ج2. چ10. تهران: مروارید.
راشد محصل، محمدتقی. 1389. دینکرد هفتم. چ1. تهران: پژوهشگاه مطالعات انسانی و علوم فرهنگی.
رضایی دشت ارژنه، محمود، س. 1388. «جابه‌جایی و دگرگونی اسطوره رستم در شاهنامه»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 17(5)، صص54-35.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1388.5.17.3.7
رومادا، اچ و دواتمن، دنیل. 2014. فرضیه‌ی سوماهوسکا. منتخب لیمینال، 1. صص7-1.
زارع حسینی، سیده فاطمه و ابهری مارشک، وجیهه، س. 1399. «چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 61(16)، صص194-163.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1399.16.61.6.5
ساریانیدی، ویکتور. 2003. «مارگیانا، سومه و هئومه»، مجله الکترونیکی مطالعات ودایی، 9. صص72-53.
فالک، هری. 1989. سومای 1و2، مجله دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن، 52، صص97-90.
https://doi.org/10.1017/S0041977X00023077
فردوسی، ابوالقاسم. 1388. شاهنامه. ج5. چ4. تهران: ققنوس.
فرنبغ دادگی. 1380. بندهش. گزارنده مهرداد بهار. چ2. تهران: توس.
فینی، کوین. 2010. «بازبینی سومای واسون: بررسی فرایند فشرده‌سازی بر قارچ آمانیتا موسکاریا»، مجله داروهای روان‌گردان، ش42، صص506-499.
https://doi.org/10.1080/02791072.2010.10400712
قاسمیان، کوروش و بهمردی، اردشیر. 1391. گیاه هوم. چ1. تهران: فروهر.
مالوری، جی پی و اچ مایر، ویکتور. 2008. مومیایی‌های تاریم. چ1. لندن: تیمز و هادسون.
محسنی مفیدی، نرگس بیگم. 1399. «اسطورة گیاه هوم یا سومه»، فصلنامة استارباد، 19(6)، صص68-73.
محمودی، سکینه خاتون. 1391. «هومای ایرانی و سومای هندی»، فصلنامة مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، 13(4)، صص90-71.
مرلین. 2003. «شواهد باستان شناسی برای سنت استفاده روانی از گیاهان در دنیای قدیم»، مجلة گیاه‌شناسی اقتصادی، 57، صص323-295.
https://doi.org/10.1663/0013-0001(2003)057[0295:AEFTTO]2.0.CO;2
مزداپور، کتایون و لطیفپور، صبا. 1390. «گیاه هوم و نقش آن در آیین‌ها و اساطیر هندوایرانی»، فصلنامة تحقيقات تعليمي و غنايي زبان و ادب فارسي، 10(3)، صص226-203.
منسفیلد، دیوید. 2020. «شواهد در حال ظهور نقش افغانستان به عنوان تولیدکننده و تأمین‌کننده افدرین و مت آمفتامین»، انتشارات اتحادیه اروپا، صص28-1.
محمد، میرشکرائی. 1379. «دیدار هوم»، نشریه کتاب ماه هنر، 25، صص55-52.
نوابی، مریم و معتمدی، احمدرضا. 1389. «هوم و سومه در اندیشه هندیان و ایرانیان باستان»، پژوهشنامه ادیان، 8(4) ، صص144-125.
https://dorl.net/dor/20.1001.1.20080476.1389.4.2.7.2
نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.
واسون، گوردون. 1968. سوما قارچ الهی جاودانگی. هارکورت بریس جووانوویچ.
ولی‌زاده، رضا، قدمی کوهستانی، مرضیه، و ملتی، فریدون. 1390. «تعیین ترکیب شیمیایی و ارزش غذایی گیاه افدرا با روش کیسه‌های نایلونی و تولید گاز»، نشریة پژوهش‌های علوم دامی ایران، 2(3)، صص170-166.
https://doi.org/10.22067/ijasr.v3i2.11073
ویراف. 1326. ارداویراف‌نامه. به قلم رشید یاسمی. چ1. تهران: وزارت فرهنگ.
هرودوت. 1389. تاریخ هرودوت. ترجمة مرتضی ثاقب‌فر. ج1. چ1. تهران: اساطیر.
هوبن، جان. 2003. «مشکل سومه و هئومه»، مجلة الکترونیکی مطالعات ودایی، 9، صص48-1.
هینلز، جان راسل. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ1. تهران: چشمه.
English souces
Falk, Harry. (1989). “Soma I and II. Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, University of London, No. 52. Pp77–90.
https://doi.org/10.1017/S0041977X00023077
Feeney, Kevin. (2010). “Revisiting Wasson’s Soma: Exploring the Effects of Preparation on the Chemistry of Amanita muscaria”, Journal of Psychoactive Drugs, Year 4. No. 42. Pp. 499-506.
https://doi.org/10.1080/02791072.2010.10400712
Flattery, Davida & Martin Schwartz. (1989). Haoma and harmaline : the botanical identity of the Indo-Iranian sacred hallucinogen "soma" and its legacy in religion, language and Middle-Eastern folklore. No. 21. University of California: New Eastern Studies.
Houben, Jan E.M. (2003). “The Soma-Haoma problem” Electronic Journal of Vedic Studies, No. 9. Pp1–48.
M. D. Merlin. (2003). “Archaeological Evidence for the Tradition of Psychoactive Plant Use in the Old World” Economic Botany, Year 3. No. 57. Pp. 295-323.
https://doi.org/10.1663/0013-0001(2003)057[0295:AEFTTO]2.0.CO;2
Mallory, J. P & Mair, Victor H. (2008). The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. London: Thames & Hudson
Mansfield, David. (2020). “Emerging evidence of Afghanistan's role as a producer and supplier of ephedrine and methamphetamine”, EU4MD Special Report. Publications Office of the European Union. Luxembourg.
Romada, h & Devatman, Daniel. (2014). “The Somahuasca Hypothesis”, Liminal Village Anthology, Pp1-7.
Sarianidi, Victor. (2003). “Margiana and Soma-Haoma”, Electronic Journal of Vedic Studies, No. 9. Pp53–72.
Wasson, R. Gordon (1968). Soma Divine Mushroom Of Immortality. Harcourt Brace Jovanovich, Inc.