جست‌وجویی در منابع تأثیرپذیری شاعران دورۀ مشروطه در موضوعات صوفیانه و زهدآمیز از شاعران سبک عراقی(با تأکید بر شعر خاقانی)
محورهای موضوعی : ادبیات عرفانیلعیا جفتکار 1 , سیف الدین آب برین 2 * , برات محمدی 3
1 - دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران
کلید واژه: مشروطه, عرفان و تصوّف, خاقانی, شاعران مشروطه, تأثیرپذیری.,
چکیده مقاله :
تصوّف در دورۀ مشروطه، نظام اجتماعی فعّالی نیست. از آنجایی که دورۀ مشروطه، دورۀ شور انقلاب و آزادیخواهی است؛ جامعه ایستای ایرانی در این دوره به سبب آشنایی با فرهنگ غرب، تکانی به خود داده و در مسیر مدرنیته گام برداشته است. شعر فارسی نیز چون جامعۀ ایرانی در تلاش است کسوتی نو پوشد و نوگرایی در مفاهیم را محور حرکت به سمت مدرنیسم قرار دهد و در همگامی با حرکت انقلابی مردم از آنچه متعلّق به سنّت است تبرّی جوید. درواقع، عرفان در این دوره در کشاکش انقلابهای مردمی، رنگ باخته است. اگر نوری کمرنگ از آموزههای عرفانی در این دوره دیده میشود ریشه در سنّت و تأثیرپذیری شاعران این دوره از گذشتگان و بالاخص شاعران سبک عراقی دارد. در این میان، شاعران سنّتگرای اواخر قاجار و عصر مشروطه بیش از همه از خاقانی که مضامین عرفانی از عناوین اصلی مضامین شعری او و زمینههای سخن اویند متأثّر شدهاند. بر این اساس این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، عرفانگرایی را با تأکید بر تأثیر از خاقانی مورد مطالعه قرار داده و جلوههای عرفانی اشعار ادیب پیشاوری، ادیبالممالک فراهانی، قآانی شیرازی و محمدتقی بهار را در موضوعاتی چون «زهد و دنیاگریزی»، «فقر»، «عزلت»، «استغناء»، «اهمیت جان (روح)» و «فلسفهستیزی» بازکاویده است. نتایج پژوهش حاضر نشان از تأثیرپذیری شاعران موضوع پژوهش در بازتاب مفاهیم عرفانی از خاقانی دارد.
Mysticism during the Iranian Constitutional Revolution was no longer an active social system. The Constitutional era was a period of revolutionary fervor and the pursuit of freedom. Iranian society, which had been stagnant, was shaken by exposure to Western culture and began to move toward modernity. Persian poetry, much like Iranian society, sought to adopt a new identity, placing innovation in concepts at the center of its movement toward modernism. In alignment with the revolutionary movement of the people, it distanced itself from traditional elements. In fact, during this period and amidst the struggles of this popular revolution, mysticism faded. If faint traces of mystical teachings are observed in this era, they stem from tradition and the influence of past poets, particularly those of the Iraqi style, on the poets of this period. Among them, the traditionalist poets of the late Qajar and Constitutional eras were most influenced by Khaghani, whose mystical themes are central to his poetic works. Accordingly, this research, using a descriptive-analytical method, examines mysticism with an emphasis on Khaghani's influence, exploring the mystical manifestations in the poetry of Adib Pishavari, Adib al-Mamalek Farahani, Qaani Shirazi, and Mohammad-Taqi Bahar. Themes such as "asceticism and world-weariness," "poverty," "seclusion," "self-sufficiency," "the importance of the soul," and "anti-philosophy" are revisited. The results of this study demonstrate the influence of Khaghani's mystical concepts on the poets under investigation.
ادیب پیشاوری. 1312. دیوان قصائد و غزلیات. با تحشیه و تعلیقات علی عبدالرسولی. تهران: مطبعه مجلس.
ادیب نیشابوری. 1377. دیوان اشعار.به کوشش یدالله جلالی پنداری. با مقدمة محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: بنیاد.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی. 1350. مکتوبات. تبریز: احیاء.
آرین‌پور، یحیی. 1375. از صبا تا نیما. ج2. تهران: زوّار.
بهار، محمدتقی. 1387. دیوان اشعار. تهران: نگاه.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد. 1362. دیوان. تصحیح پرویز ناتل خانلری. چ2. تهران: خوارزمی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1366. دیوان. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چ4. تهران: صفیعلیشاه.
خاقانی شروانی. 1357. تحفهالعراقین. به اهتمام وتصحیح و حواشی و تعلیقات یحیی قریب. چ2. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی.
خاقانی، افضلالدین. 1382. دیوان. تصحیح و مقدمه ضیاءالدین سجادی. چ7. تهران: زوّار.
رضایی،احمد. 1389. «قفل اسطورۀ ارسطو». پژوهشهای کلامی، 3و 4(43.44)، صص 302.285.
رضی، احد و قلیزاده، هادی. 1392. «شعر عرفانی دردورۀ مشروطیّت»، مجلّه شعر پژوهی، 5(3)، صص 71.98.
رفایی قدیمی مشهد و غلامحسینزاده، غلامحسین. 1397. «بررسی و تحلیل جایگاه زهد در اندیشۀ مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطورهشناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.13( 51)، صص 168. 141.
زرّینکوب، عبدالحسین. 1385. دنباله جست‌وجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.
سجادی، سیدجعفر. 1375. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ3. تهران: طهوری.
سراج طوسی، ابونصر عبدالله بن علی. 1382. الّلمع فی‌التصوف الاسلامی. تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون. ترجمۀ مهدی حجتی. تهران: اساطیر.
سنایی غزنوی. 1368.حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه.تصحیح مدرس رضوی. چ 2.تهران: اساطیر.
سهرودی، شهابالدین. 1386. عوارفالمعارف. به اهتمام قاسم انصاری. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.
طریحی،فخرالدین. 1375. مجمعالبحرین. تصحیح احمدحسینی اشکوری. تهران: مرتضوی.
عطارنیشابوری، فریدالدین. 1338. مصیبتنامه. تصحیح نورانی وصال. تهران: زوّار.
فتوحی، محمود.1390. سبکشناسی (نظریّهها، رویکردها و روش‌ها). تهران: سخن
فروزانفر، بدیعالزمان. 1375. شرح مثنوی شریف. ج2. چ 8. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــــــــــــــ . 1369. سخن و سخنوران. چ4. تهران: خوارزمی.
قاآنی شیرازی. 1336. دیوان حکیم قاآنی شیرازی. تهران: امیرکبیر.
قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم. 1374. رسالة قشیریه. ترجمه ابوعثمان علی. تحقیق بدیعالزمان فروزانفر.تهران: علمی و فرهنگی.
کزازی، میرجلالالدین. 1374. رخسار صبح. چ3. تهران: کتابماه.
مجلسی، محمدباقر، بیتا. بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمودی، شهرام، دانش، ابراهیم و جلالت، فرامرز. 1401. «بررسی پدیدۀ عزلتگزینی از دیدگاه مولانا و کارن هورنای»، ادبیات عرفانی و اسطورهشاختی دانشگاه آزاد اسلامی و تهران جنوب، 18(69)، صص137.168.
مستملی بخاری، اسماعیل‌بن محمد. 1363. شرح‌التعرف لمذهب التصوف. با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن. تهران: اساطیر.
معدن کن،معصومه. 1378. نگاهی به دنیای خاقانی. چ اول. تهران: مرکز دانشگاهی.
مولوی، جلالالدین محمد. 1376. کلیات شمس. به قلم بدیعالزمان فروزانفر.تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1390. مثنوی معنوی همراه با کشفالابیات. به تصحیح رینولد ا. نیکلسون. چ پنجم. تهران: هرمس.
میرزا آقاخان کرمانی، عبد الحسین. 1385. نامة باستان. به کوشش علی عبدالهی‌نیا. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
هجویری،علی. 1381. کشفالمحجوب. تصحیح و.ژوکوفسکی.چ8. تهران: طهوری.