هاتف و عارف در تذكره‌الاولياء عطار
محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی
1 - استادیار مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران
کلید واژه: هاتف, عارف, تذكره‌الاولياء, الهام, مکاشفه.,
چکیده مقاله :
مهم‌ترين ابزار معرفتي در عرفان، «كشف و شهود» است و عارف در صورت تزكية دروني قادر خواهد بود پيام‌هايي را از عالم غيب دريافت كند؛ پیام‌هایی که گاه از راه الهام دروني و گاه از طريق هاتف بيروني است. در متون عرفاني به‌ويژه تذكرة الاولياي عطار، بسياري از شناخت‌هاي عرفاني از طريق هاتف براي عارف اتفاق مي‌افتد. هاتف با الهام تفاوت دارد؛ هم در نحوة ظهور و پيام‌رساني و هم از نظر نوع پيامي كه منتقل مي‌كند.
در پژوهش حاضر به شیوة توصيفي ـ تحليلي كوشش شده است تا ضمن مطالعة كامل متن تذكره‌الاولياء مواردي كه در آن نام هاتف به صراحت يا به كنايه آمده، نقل شود سپس حضور هاتف، گيرندگان پيام و محتواي آن و واكنش عارف در برابر آن بيان شود. نتيجه نشان مي‌دهد كه هاتف، پيام‌رسان غيبي و ناشناسی است که پيامش را از طريق صدا يا آواز بلند آن هم در بيداري و هنگام روز به عارف، مردم عادي يا حتي شخص گنهكار منتقل مي‌كند. در محتواي پيام هاتف به عارف نیز اين مضامين آمده است: سرزنش كردن، طعنه زدن، نشان دادن راه، امر به انجام كار، بيان خطرات سلوك، م‍ژده دادن و پاسخ به پرسش‌هاي عارف.
The key cognitive tool prevalent in mysticism is "intuition," enabling the mystic to receive messages from the unseen world through inner purification. These messages, at times borne of inner inspiration and other times by external invisible messenger, hold significant importance. Within mystical texts, notably Attar's Tazkirat al-Awliya, much of the mystical knowledge is imparted to the mystic through an invisible messenger known as the Hatif. This study employs a descriptive-analytical approach to explore the entirety of Tazkirat al-Awliya, specifically focusing on instances where the Hatif is explicitly mentioned or alluded to. The study delves into the Hatif's nuances in message delivery, message types, recipient reactions, and the overall impact. Results indicate that the Hatif, an enigmatic messenger, communicates through a loud voice or song—sometimes even during daylight—to mystics, ordinary individuals, and sinners alike. The Hatif's messages encompass themes such as reprimand, sarcasm, guidance, directives, warnings about spiritual dangers, blessings, and responses to mystic inquiries.
قرآن کریم
لغت‌نامه دهخدا
ابن‌فارس، ابوالحسين، 1404ق. معجم مقاييس اللغة. قم: بوستان كتاب.
ابن‌منظور، محمدبن مكرم، 1414ق. لسان العرب. ج9، چاپ سوم، بيروت: دار صادر.
اسدی، علی، 1385. سیر پیدایش و تحول نظریه الهام با تأکید بر آیات قرآن. معرفت. ش107. صص.29ـ36.
البستانی، بطرس. 1987م. محیط المحیط: قاموس مطول للغة العربیة. بیروت: مکتبة لبنان.
بقلی، روزبهان. 1393. کشف‌الاسرار و مکاشفات الابرار. تصحیح و ترجمه مریم حسینی. چ 1. تهران: سخن.
تمدن، الهام و نصر اصفهانی، محمد رضا. 1397. کشف و شهود در مشرب عرفانی روزبهان بقلی. اندیشة دینی. ش4. صص. 29ـ52.
جرجانی، علی بن محمد، بی‌تا. معجم التعریفات. تحقیق محمد صدیق المنشاوی، قاهره: دارالفضیلة.
حسین¬زاده، محمد، 1388. مفهوم¬شناسی وحی و الهام در لغت، قرآن و روایات. قرآن شناخت، س2، ش2، صص. 45ـ72.
راغب اصفهاني، بي¬تا. مفردات الفاظ قرآن. ج2، دمشق: دارالنشر.
رضایی. ایرج. 1382. وحی و الهام و انواع مراتب آن در مثنوی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س46. ش 188. صص.19ـ41.
رون، مهسا و صفاری، محمد شفیع، 1396. طرح روایات مکاشفه¬های صوفیه. متن¬پژوهی ادبی، س21، ش 74، صص.123 ـ 145.
سبحانی، جعفر، 1386/1. الهام. ماهنامه مکتب اسلام، س47، ش8، صص.7ـ13.
ـــــــــــــ ، 1386. الهام و اشراق. ماهنامه مکتب اسلام، س47، ش9، صص،7ـ15.
سراج طوسی، ابونصرريال 1380ه. 1960م. اللمع. تحقیق دکتر عبدالحلیم محمود و عبدالباقی سرور، مصر: دارالکتب الحدیثه.
سهروردی، شهاب الدین، 1374. عوارف المعارف. ترجمه منصور عبدالمؤمن اصفهانی، به اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.
سياح، احمد، 1382. فرهنگ بزرگ جامع نوين (ترجمه المنجد). ج2، چاپ چهارم، تهران: اسلام.
شفیع¬بیک، ایمان، 1395. الهام و معرفت در فلسفه سقراط و افلاطون. فلسفه، س44، ش2، صص. 85ـ102.
ضیائی بیگدلی، محمد حسین، 1324. وحی و الهام. جلوة آبان، ش 5، صص. 258ـ261.
عابدی. امیرحسین، 1384. الهام قدسی. قند پارسی. ش31، صص.9ـ17.
عطار نيشابوري، فريد الدين، 1384. تذكره‌الاولياء. به كوشش آ. توكلي، چاپ نهم، تهران: بهزاد.
قشیری، عبدالکریم، 1374. رسالة قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، داوود، 1370. شرح فصوص الحکم. قم: انتشارات بیدار.
کاشانی، عبدالرزاق بن جلال الدین، 1426ه. 2005م. لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام، ج2، تحقیق احمد عبدالرحیم السائح، توفیق علی وهبه و عامر النجار، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
کاشانی، عزالدین محمود، 1394. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح و توضیح جلال الدین همایی، تهران، زوار: سخن.
محمد نژاد، عظیم، رمضانی، علی و اصغری گوار، نرگس، 1402. بررسی الهامات و القائات در تذکرةالاولیا از منظر عرفانی. عرفان اسلامی، س19، ش 76، صص.349ـ 365.
مختار عمر، احمد، 1429ه. ـ 2008م. معجم اللغة العربیه المعاصره. ج3، چاپ اول، لبنان: عالم الکتب.
نادم، محمد حسن و الحیدری، ابرار. 1398. بررسی انقطاع وحی و انفتاح الهام در اندیشه امامیه، قبسات، س24، ش93، صص. 153ـ 176.
مستملی بخاری. اسماعیل، 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
نجفی، عیسی و علیرضایی، قدرت الله. 1398. خاستگاه و منشأ خواب¬های مشایخ در تذكره‌الاولياء. ادبیات عرفانی و اسطوره¬شناختی، س15،صص.259ـ292.
هجویری، علی ابن عثمان، 1389. کشف المحجوب. تصحیح محمود عابدی، چ6، تهران: سروش.