بن‌مایه‌های عرفان گنوسی در داستانی از هفت پیکر نظامی
محورهای موضوعی : اسطوره
مهین دخت فرخ نیا
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان)
کلید واژه: اندیشه‌های گنوسی, هفت‌پیکر, گنبد پیروزه, ماهان, بن‌مایه‌های عرفانی,
چکیده مقاله :
هفت‌پیکر نظامی اثری رمزی و نمادین است که تمام اجزای آن از ساختاری واحد و منسجم برخوردار است. این اثر علاوه بر نشان دادن قدرت داستان‌سرایی نظامی، نشانه‌های آشنایی نظامی با میراث غنی ادبی، فرهنگی و عرفانی بازمانده ازادوار پیشین را در بر دارد. بخشی از این میراث متعلق به اندیشه‌های گنوسی و مانوی و نیز حکمت هرمسی است. هدف این مقاله نشان دادن ردپای این اندیشه‌ها در یکی از داستان‌های هفت‌پیکر است. در این جستار پس از معرفی و تبیین اندیشه‌های گنوسی و ذکر پیشینه آشنایی تمدن اسلامی با این اندیشه‌ها، تأثیر مضامین گنوسی از جمله دوگانگی ماده و روح، هبوط، اسارت، فراموشی و غربت، بدبینی، شناخت، نوزایی و نجات، در داستان پنجم این منظومه باعنوان افسانه شاهدخت گنبد پیروزه یا داستان ماهان، نشان داده می‌شود. واکاوی داستان مذکور و ارائه تفسیری تازه از آن، هدف دیگر این جستار است.
Haft Paykar, composed by Nizami Ganjavi, is a symbolic work with well integrated structure. It shows not only Nizami’s power of storytelling but also his acquaintance with literary, cultural and mystical heritage of the past. Part of this heritage belongs to Gnostic mysticism, Manichaeism and hermetic philosophy. The aim of present article is to show the traces of these ideas in one of stories of Haft Paykar. After introducing Gnostic mysticism, it is indicated that how Muslims got acquainted with Gnostisim. Then, we look at the influence of Gnostic themes in the fifth story of Haft Paykar, the story of Princess of turquoise Dome or the story of Māhān. The Gnostic themes that are considered are as follows: duality of body and mind, the fall of Adam, captivity, oblivion and nostalgia, pessimism, knowledge, rebirth and salvation.
قرآن کریم
آذرمکان، حشمت‌الله. 1382. «تحلیلی نو از متنی کهن»، ادبیات داستانی، شهریور، ش72، ص 69-60.
اتونی، بهروز. 1389. «نگاره ماندالا، ریختار ساخت اسطوره، حماسه اسطوره‌ای و عرفان»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، س 6، ش 21.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1377. اسطوره بیان نمادین. چ1. تهران: سروش.
ــــــــــــــــــــ.. 1383. اسطوره آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.
ــــــــــــــــــــ.. 1382. زیر آسمانه‌های نور. تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی و افکار.
الیاده، میرچا. 1373. آیین گنوسی و مانوی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور تهران: فکر روز.
ـــــــــــــــــــ.. 1365. مقدمه بر فلسفه‌ای از تاریخ. ترجمه بهمن سرکاراتی. تبریز: نیما.
بری، مایکل. 1385. تفسیر هفت‌پیکر. ترجمه جلال علوی‌نیا. چ1. تهران: نی.
بلخاری، حسن.1390. «حکمت و تأویل رنگ‌ها در هفت‌پیکر نظامی»، کتاب ماه ادبیات، اردیبهشت 90. ش 163، ص 117- 109.
بهار، مهرداد. 1382. ادیان آسیایی ، چ4. تهران: چشمه.
پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
جلالی، علیرضا. 1384. «ساختار گنوسی قصیده ابن سینا»، نامه فلسفی، ج1، ش2، ص60-47.
حسینی، مریم. 1391. «بن‌مایه آیین‌های مهری و زرتشت در هفت‌پیکر نظامی»، جستارهای ادبی، (مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد)، ش 176، ص120-95.
دوبوکور، مونیک. 1376. رمزهای زنده جان. ترجمه جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.
دهخدا، علی‌اکبر. 1382. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران
زرین‌کوب، عبدالحسین. 1362. ارزش میراث صوفیه. چ5. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــ.. 1383. پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد. چ6. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــ.. 1369. در قلمرو وجدان. چ1. تهران: علمی.
ـــــــــــــــــــ.. 1363. جست‌وجو در تصوف ایران. چ2. تهران: امیرکبیر.
سنایی، مجدود‌بن آدم. 1360. مثنوی‌های حکیم سنایی. تصحیح سید محمد تقی مدرس رضوی. چ 2. تهران: بابک.
شاهنگیان، نوری سادات. 1384. «بحثی در نجات‌شناسی گنوسی»، فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز، پائیز. ص47-60.
شرف‌الدین، خراسانی. 1377. دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی: اخوان‌الصفا. ج7. زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی. چ2. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
طغیانی، اسحاق و طیبه جعفری. 1387. «سودای سود، رویکردی روانشناختی به گنبد پنجم هفت‌پیکر نظامی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، پاییز، 59 (187)، ص230-213.
عباسی، سکینه. 1384. «بررسی قصه ماهان از هفت‌پیکرنظامی»، نامه پارسی، سال دهم، ش4، ص 32-13.
قلی‌زاده، خسرو. 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی. تهران: کتاب پارسه.
کربن، هانری. 1361. تاریخ فلسفه اسلامی. چ3. تهران: امیرکبیر.
کروتکف، جورج. 1384. «رنگ و عدد در هفت‌پیکر»، ترجمه هاشم بناپور، فصلنامه فرهنگستان هنر، زمستان.
گئو ، ویدن گرن. 1376. مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفا اصفهانی.تهران: مرکز.
مبارز، ع و همکاران.1360. زندگی و اندیشه نظامی. ترجمه ح ـ صدیق. چ2. تهران: توس.
مصاحب، غلامحسین. 1380. دایرة المعارف فارسی. ج2. چ2. تهران: امیرکبیر.
معین، محمد. 1384. تحلیل هفت‌پیکر نظامی. چ1. تهران: معین.
میرباقری فرد، سید‌علی اصغر و طیبه جعفری. 1389. «مقایسه تطبیقی سیر کمال‌جویی در عرفان و روان‌شناسی یونگ»، دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال دوم، ش3، پاییز و زمستان. ص 163-195.
نصر، حسن. 1359. نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت. چ3. تهران: خوارزمی.
نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1372. کلیات نظامی گنجوی. تصحیح وحید دستگردی. چ1. تهران: نگاه.
یاحقی، محمد‌جعفر و سمیرا بامشکی .1388. «تحلیل نماد غار در هفت‌پیکر نظامی»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه اصفهان، ش 4، زمستان، ص 58-23.
یاحقی، محمد جعفر.1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ2. تهران: سروش.
یاوری، حورا. 1386. روانکاوی و ادبیات. چ 2. تهران: سخن.
English Sources
Gardiner ,Philip (2009) : Gnosis:the secret of solomon's temple ,Read how
You want com,mar 30.
_||_
English Sources
Gardiner ,Philip (2009) : Gnosis:the secret of solomon's temple ,Read how
You want com,mar 30.
References
The Holly Quran.
Atouni, Behruz. (2010/1389SH). “Negāre-ye māndālā, rikhtār-e sākht-e ostureh, hamāse-ye osturei o ‘erfān", Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No 21.
Bahār, mehrdād. (2003/1382SH). Adiān-e āsiāei. 4th ed. Tehran: Cheshmeh.
Barry, Michael (2006/1385SH). Tafsir-e Michel barry bar Haft-peykar-e Nezāmi (Le pavillon des sept princesses). Tr. by Jalāl ‘Alaviniā. Tehran: Ney.
Bolkhāri, Hasan. (2011/1390SH). “Hekmat o ta̛ vil rang-hā dar Haft-peykar-e Nezāmi”, Ketāb-e māh-e adabiyāt Mag. No.163.
Corbin, Henry. (1982/1361SH). Tārikh-e falsafe-ye eslāmi (History of Islamic Philosophy). 3rd ed. Tehran: Amirkabir.
De Beaucorps, Monique. (1997/1376SH). Ramz-hā-ye zende-ye jān (Les symboles vivants). Tr. By Jalāl Sattāri. Tehran: Markaz.
Eliade, Mircea. (1986/1365SH). Ostoure-ye bāzgasht-e jāvedāneh: moqaddameh bar falsafei az tārikh (The myth of the eternal return, or, cosmas and history). Tr. by Bahman Sarkārāti. Tabriz: Nimā.
Eliade, Mircea. (1994/1373SH). Āein-e genousi o mānavi Tr. by Abolqāsem Esmāeilpur. Tehran: Fekr-e ruz.
Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (1998/1377SH). Ostoureh; bayān-e nemādin. Tehran: Soroush.
Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (2003/1382SH). Zir-e āsemāne-hā-ye nur. Tehrān: Pazhuheshkade-ye mardom-shenāsi o afkār.
Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (2004/1383SH). Ostoureh-ye āfarinesh dar āein-e Māni. Tehran: Kārevān.
Hoseyni, Maryam. (2012/1391SH). “Bonmāye-ye āyin-hā-ye Mehri o Zartosht dar Haft-peykar-e Nezāmi”, Journal of Jostār-hā-ye adabi, University of Ferdowsi Mashhad. No. 176.
Jalāli, Alirezā. (2005/1384SH). “Sākhtār-e genousi-ye ghaside-ye Ibn Sinā”, Journal of Nāme-ye falsafi. No 2.
Khorāsāni, Sharaf-oddin. (1998/1377SH). “Ekhvān-ossafā” In Dayerat-ol-ma’āref-e bozorg-e eslāmi, Vol. 7. Seyyed Kāzem Bojnordi. Tehran: Markaz-e dāyerat-ol-ma’āref-e eslāmi.
Krotkoff, Georg. (2005/1384SH). “Rang o ‘adad dar Haft-peykar” Tr. by Hāshem Banāpur. Quarterly Journal of Khiāl, the Iranian Academy of Art. No. 16.
Mirbāqerifard, S. Aliasghar and Tayyebeh Ja̛fari. (2010/1389SH). “Moqāyese-ye tatbiqi-ye seir-e kamāl-juei dar ‘erfān o ravān-shenāsi-ye Yong”, Journal of Mystical Literature,University of Al-Zahrā.No. 3.
Mo’ein, Mohammad. (2005/1384SH). Tahlil-e haft-peykar-e Nezāmi.Tehran: Mo’ein.
Mobārez, A. (1981/1360SH). Zendegi o andishe-ye Nezāmi. Tr. by H. Sediq. Tehran: Tous.
Mosāhab, gholām-hossein. (2001/1380SH). Dāyerat-ol-ma’āref-e Farsi. Vol.2. 2nd ed. Tehran: Amirkabir.
Nasr, Hossein. (1980/1359SH). Nazar-e motefakerān-e eslāmi darbāre-ye tabi̛ at. 3rd ed. Tehran: Khārazmi.
Nezāmi-ye Ganjavi, Elyās ibn Yusef. (1993/1372SH). Kolliyāt-e Nezāmi-ye Ganjavi. Ed. by Vahid Dastgerdi. Tehran: Negāh.
Pournamdāriān, Taqi. (1985/1364SH). Ramz o dāstān-hā-ye ramzi dar adab-e Fārsi. Tehran: 'Elmi va farhangi.
Qolizādeh, Khosrow. (2008/1387SH). Farhang-e asātir-e Irani bar pāye-ye motun-e Pahlavi. Tehran: Ketāb-e pārseh.
Sanāei-e Ghaznavi, Abu-lmajd Majdoud ibn Ādam. (1981/1360SH). Masnavi-hā-ye Hakim Sanāei. Ed. by Taqi Modarres Razavi. 2nd ed. Tehran: Bābak.
Shāhangiān, Nurisādāt. (2005/1384SH). “Bahs-i dar nejāt-shenāsi-ye genousi”, Quarterli Journal of Andisheh-ye dini, University of Shiraz. No. 16.
Widengren,Geo. (1997/1376SH). Māni o ta'limāt-e ou (Mani and Manichaeism). Tr. By Nozhat Safā-ye Esfahāni. Tehran: Markaz.
Yāhaqi, M. Ja'far. (1996/1375SH). Farhang-e asātir o eshārāt-e dāstāni dar adabiāt-e fārsi. Tehran: Soroush.
Yāhaqi, Mohammad ja̛ far and Samirā bāmeshki. (2009/1388SH). “Ta’hlil-e nemāde ghār dar haft-peykar-e Nezāmi”, Journal of The Faculty of Letters and Humanities, University of Esfahan. No. 4.
Yāvari, Hurā. (2007/1386SH). Ravānkāvi o adabiyāt. 2nd ed. Tehran: Sokhan.
Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (1984/1363SH). Jost-o-ju dar tasavvof-e Iran. Tehran: Amirkabir.
Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (1990/1369SH). Dar qalamrov-e vejdān. Tehran: ‘Elmi.
Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (2004/1383SH). Pir-e ganje dar jost-o-ju-ye nākojāābād. 6th ed. Tehran: Sokhan.
Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein. (1983/1362SH). Arzesh-e mirās-e Sufiyeh. 5th ed. Tehran: Amirkabir.