تأثیر باورهای میترایی بر تاریخ بلعمی

گلشنی, فرناز; رادمنش, عطامحمد; تدین نجف آبادی, مهدی

کد مقاله : 526666 بازدید : 147 صفحه: 167 - 190

20.1001.1.20084420.1395.12.44.5.2

نوع مقاله: پژوهشی

تأثیر باورهای میترایی بر تاریخ بلعمی

محورهای موضوعی : اسطوره

فرناز گلشنی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد)
عطامحمد رادمنش ² (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد)
مهدی تدین نجف آبادی ³ (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد)

تاریخ دریافت : 1395/09/21 تاریخ پذیرش : 1395/09/21 تاریخ انتشار : 1395/09/01

کلید واژه: آسمان, میترا, مهرپرستی, باورهای میترایی, تاریخ بلعمی,

چکیده مقاله :

ایران آریایی مهد دین کهن مهرپرستی است؛ دینی اسرارآمیز که مرزهای فرهنگی- دینی را درهم نوردید و در سراسر جهان گسترش یافت؛ به‌گونه‌ای که عقاید رازوارانة مهریان و بسیاری از آداب و رسوم برخاسته از آن باورها به بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران و جهان بدل گردید. بازتاب اندیشه‌های این آیین دیرینه در آیین زردشتی، مسیحی و حتی عرفان اسلامی به‌خوبی نمایان است. ردّپای ایزد باستانی مهر یا میترا، ایزد بزرگ ایرانی و پروردگار گرما و فروغ و روشنایی، در متون ادبی- تاریخی فارسی نیز به وضوح مشاهده می شود. تاریخ بلعمی ازجمله آثاری است که در آن، باورهای میترایی با تاریخ بشری گره خورده است. بسیاری از مطالب این تاریخ پژواکی از فرهنگ و تمدن ایرانی و باورهای برخاسته از دین مهر است. هدف نگارندگان این پژوهش این است که با روش تحلیلی، ریشة بسیاری از اعتقادات و داستان‌های منعکس شده در این اثر را از این منظر شناسایی و بررسی کنند.

چکیده انگلیسی:

Aryan Iran is cradle of Mithraism; a mysterious religion that traversed the cultural and religious borders and spread in all of the world. So the mystical beliefs of Mithraists and many of their mores and cults become as a part of Iranian and world's people historical heritage and culture. The influence of this ancient religion on Zoroastrianism, Christianty and Islamic mysticism is well known. The traces of Mitra, the great Iranian ancient deity and the goddess of light, can be clearly seen in Persian historical and literary texts. Some of Mithraic thoughts are presented in Tarikh-e Balami (history of Balami), by Abu Ali Muhammad Bal'ami. Many of issues about Iranian culture and civilization are widely reported in the book. By using analytic method, the present article tries to examine Mithraic themes in Tarikh-e Balami.

منابع و مأخذ:

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ دوم. تهران: سروش.

اوستا؛ کهن‌ترین سروده‏های ایرانی. 1370. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. 2ج. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر. 1378. دانشنامة مزدیسنا. تهران: مرکز.

باجلان فرخی، محمدحسین. 1390. «اسطوره‏های خورشید و ماه». کتاب جمعه. س1. ش1.

باقری، معصومه و سحر رستگاری‌نژاد. 1393. «نکته‌ای در ساختار آسمان‌پیمایی کیکاووس». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش 35.

بلعمی، ابوعلی. 1386. تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1376. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

ـــــــــــ. 1386. جستاری چند در فرهنگ ایرانی. تهران: اسطوره.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثار‌الباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

‌تیمه، پاول. 1385. «میترا در اوستا». دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش‏های دومین کنگره بین‏المللی مهرشناسی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‏فر. تهران: توس.

جمال‌الدین اصفهانی، محمدبن عبدالرزاق. 1362. دیوان. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: کتابخانة سنایی.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «تکوین و تحول قهرمانان در گذر از اسطوره به حماسه. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش 33.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: الزهرا.

دوشن گیمن، یاکوب. 1375. دین ایران باستان. ترجمة رؤیا منجم. تهران: فکر روز.

رجبی، پرویز. 1378. جشن‌های ایرانی. تهران: آرتامیس.

رضی، هاشم. 1371. آیین مهر. تهران: بهجت.

ـــــــــــ. 1382. «هنر و اندیشة میترایی در فرهنگ ایرانی». کتاب ماه هنر. ش55 و 56.

ژینییو، فیلیپ .1372. ارداویراف‌نامه. ترجمة ژاله آموزگار. تهران: معین.

سجّادی، سیدضیاءالدین. 1385. حواشی دکتر معین بر اشعار خاقانی شروانی. تهران: پاژنگ.

شین‌دشتگل، هلنا. 1386. «خروس سفید از متن تا تصویر». فرهنگ مردم. ش21 و 22.

صفا، ذبیح‏الله. 1386. تاریخ ادبیات ایران. ج1. تهران: ققنوس.

صفری، نرگس و ابوالقاسم اسماعیل‌پور. 1392. «اسطوره‌پردازی ماه در هنر مانوی براساس دیدگاه اسطوره‌شناسی میرچا الیاده». کتاب ماه هنر. س15. ش 8.

صمدی، مهرانگیز. 1367. ماه در ایران از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام. تهران: علمی و فرهنگی.

فتایی، گارگین. 1384. «آیین مهر و تأثیر آن بر فرهنگ ایرانی، اسلامی، ارمنی و فرهنگ مشترک جهان». فصلنامة فرهنگی پیمان. س9. ش 33.

فرخزاد، پوران. 1386. مهرة مهر. تهران: نگاه.

فردوسی، ابوالقاسم. 1379. شاهنامه (از روی چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

قلعه‌خانی، گلناز. 1382. «خورشید در اوستا در متون دوره میانه و در هند». نشریة ادبیات و زبان‌ها و مطالعات ایرانی. ش4.

کومون، فرانتس.1380. آیین پررمز و راه میترایی. ترجمة هاشم رضی. تهران: بهجت.

ــــــــــــ. 1386. دین مهری. ترجمة احمد جودانی. تهران: ثالث.

لوگله، مارسل. 1385. دست دادن در آیین رازوارانة میترایی. تهران: توس.

محمودی بختیاری، علیقلی. 1386. زمینة فرهنگ و تمدن ایران (نگاهی به عصر اساطیر). تهران: پاژنگ.

مرکلباخ، راینهولد. 1387. میترا؛ آیین و تاریخ. ترجمة توفیق گلی‌زاده و ملیحه کرباسیان. تهران: اختران.

موسوی، رسول. 1388. «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطورة مهر در آن». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش14.

مینوی خرد. 1391. به کوشش ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. تهران: توس.

ناس، جان بی. 1373. تاریخ جامع ادیان. ترجمة علی‌اصغر حکمت. تهران: علمی و فرهنگی.

نرشخی، ابوبکر محمدبن جعفر. 1363. تاریخ بخارا. ترجمة ابونصر احمدبن نصر القباوی. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دوست.

ویسپرد. 1391. گزارش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

ویل، ارنست. 1385. «خاستگاه و سرشت دین میترا». دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش‏های دومین کنگره بین‏المللی مهرشناسی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‏فر. تهران: توس.

هینلز، جان. 1373. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها. 1347. گزارش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.

References

Avestā: kohantarin soroudh-hā-ye Irāni. (1991/1370SH). With the effort of Jalil Doustkhāh. 2 vols. Tehrān: Morvārid.

Bāgheri, Ma'soumeh and Sahar Rastegāri-nezhād. (2014/1393SH). "nokteh-ei dar sākhtār-e āsemān-peimāei-ye Keikāvous". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 10. No. 35.

Bahār, Mehrdād. (1997/1376SH). Az ostoureh tā tārikh (Articles). Collected by Abolghāsem Esmā'eilpour. Tehrān: Cheshmeh.

Bahār, Mehrdād. (2007/1386SH). Jostāri chand dar farhang-e Irani. Tehrān: Ostoureh.

Bājalān Farrokhi, M. Hossein. (2011/1390SH). “Ostoure-hā-ye khorshid o māh”. Ketāb-e Jom’e, No. 1.

Bal'ami, Abou-'Ali. (2007/1386SH). Tārikh-e Bal'ami. Ed. by Mohammad Taghi Bahār and Mohammad Parvin Gonābādi. Tehrān: Hermes.

Birouni, Abou-reihān. (1984/1363SH). Āsār-ol-bāghiyah. Tr. by Akbar Dānā-seresht. Tehrān: Amirkabir.

Cumont, Franz Valéry Marie. (2007/1386SH). Din mehri (The mysteries of Mithra).Tr. by Ahmad Ājoudāni. Tehrān: Sāles.

Cumont, Franz. (2001/1380SH). Ā'ein-e por-ramz o rāz-e Mitrāei (Mysteres de Mithra). Tr. by Hāshem Razi. Tehrān: Bahjat.

Dādvar, Abolghāsem and Elhām Mansouri. (2006/1385SH). Darāmadi bar ostoureh-hā va nemād-hā-ye Iran va Hend dar 'ahd-e bāstān. Tehrān: Alzahrā.

Duchesne-Guillemin, Jacques. (1996/1375SH). Din-e Iran-e bāstān. Tr. by Ro'yā Monajjem. Tehrān: Fekr-e Rouz.

Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traite d'histoire des religions).Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehrān: Soroush.

Farrokhzād, Pourān. (2007/1386SH). Mohreh-ye mehr. Tehrān: Negāh.

Fatāei, Gārgin. (2005/1384SH). "āein-e mehr va ta'sir-e ān bar farhang-e irāni, eslāmi, Armani va farhang-e moshtarak-e jahān". Peimān Cultural Quarterly Journal. Year 9. No. 33.

Ferdowsi, Abolghāsem. (2000/1379SH). Shāhnāmeh (based on Moscow print). With the effort of Dr. Sa'eid Hamidyān. Tehrān: Qatreh.

Ghal'eh-khāni, Golnāz. (2003/1382SH). "khorshid dar avestā dar motoun-e doreh miyāneh va dar Hend". Nashriyeh-e Adabiyāt o Zabān-hā va Motāle'āt-e Irāni. No. 4.

Gignoux, Philipe. (2007/1372SH). Ardāvirāf-nāmeh. Tr. by Zhāleh Āmouzgār. Tehrān: Mo'in.

Hinnells, John Russell.(1994/1373SH). Shenākht-e asātir-e Iran (Persian mythology). Tr. by Zhāleh Āmouzgār & Ahmad Tafazzoli. Tehrān: Cheshmeh.

Jamāl-oddin Esfahāni, Mohammad ibn 'Abd-orrazzāq. (1983/1362SH). Divān-e ash'ār. Ed. by Hasan Vahid Dastgerdi. Tehrān: Sanāei.

Khārazmi, Hamid Rezā. (2013/1392SH). "takvin va tahavvol-e ghahremānān dar gozar az ostoureh be hamāseh". Āzad university quarterly journal of Mytho-mystic literature. Year 9. No. 33.

Lugle, Marcel. (2006/1385SH). Dast dādan dar aein-e Rāzvārāneh-ye Mitrāei. Tehrān: Tous.

Mahmoudi Bakhtiyāri, Ali-Gholi. (2007/1386SH). Zamineh-ye farhang o tamaddon-e Iran: Negāhi be asr-e asātir. Tehrān: Pāzhang.

Merkelbach, Reinhold. (2008/1387SH). Mitrā: āein va tārikh (Mithras - Ein persisch-römischer Mysterienkult). Tr. by Towfigh Gholi-zādeh and Maliheh Karbāsiyān. Tehrān: Akhtarān.

Minou-ye kherad. (2012/1391SH). With the effort of Zhāleh Āmouzgār and Ahmad Tafazzoli. Tehrān: Tous.

Mousavi, Rasoul. (2009/1388SH). "tasāvir-e balaqi-e khorshid dar Shāhnāmeh va bāztāb-e ostoureh-ye mehr dar ān". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 5. No. 14.

Narshakhi, Aboubakr Mohammad iben-e Ja'far. (1984/1363SH). Tārikh-e Bokhārā. Tr by Abou-Nasr Ahmad ibn-e Mohammad ibn-e Nasr-olghobādi. Ed. by Modarres Razavi. Tehrān: Doust.

Noss, John Boyer. (1994/1373SH). Tārikh-e jāme'-e adyān (A history of world's religions). Tr. by 'Ali Asghar Hekmat. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Owshidari, Jahāngir. (1999/1378SH). Dāneshnāmeh-e Mazdyasnā. Tehrān: Markaz.

Rajabi, Parviz. (1999/1378SH). Jashn-hā-ye Irāni. Tehrān: Ārtāmis.

Razi, Hāshem. (1992/1371SH). Ā'ein-e Mehr. Tehrān: Bahjat.

Razi, Hāshem. (2003/1382SH) "honar o andisheh-ye mitrāei dar farhang-e Irāni". Ketāb-e Māh-e Honar. No. 55 & 56.

Safā, Zabih-ollāh. (2007/1386SH). Tārikh-e adabiyāt-e Iran. Vol. 1. Tehrān: Ghoghnous.

Safari, Narges and Abolghāsem Esmā'eil-pour. (2013/1392SH). "ostoureh-pardāzi-e māh dar honar-e mānavi bar asās-e didgāh-e ostoureh-shenāsi-e Mirsea Eliade". Ketāb-e Māh-e Honar. Year 15. No. 8.

Sajjādi, Seyyed Ziyā'-oddin. (2006/1385SH). Havāshi-e doktor Mo'in bar ash'ār-e Khāghāni Shervāni. Tehrān: Pāzhang.

Samadi, Mehr-angiz. (1988/1367SH). Māh dar Iran az ghadimi-tarin ayyām tā zohour-e eslām. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Shin-dashtgol, Helenā. (2007/1386SH). "khorus-e sefid az matn tā tasvir". Farhang-e Mardom. No. 21 & 22.

Thieme, Paul. (2006/1385SH). “Mitra dar Avesta”, in Din-e Mehr dar jahan-e bāstān (Collected Report of the 2nd International Congress of Mithraic Studies). Tr. By Morteza Saqebfar. Tehran: Tous.

Vill, Ernest. (2006/1385SH). “Khāstgāh o Seresht-e Din-e Mitra”, in Din-e Mehr dar jahan-e bāstān (Collected Report of the 2nd International Congress of Mithraic Studies). Tr. By Morteza Saqebfar. Tehran: Tous.

Visparad. (2012/1391SH). Reported by Ebrāhim Pour-dāvoud. Tehrān: Asātir.

Yāhaghi, Mohammad Ja'far. (2007/1386SH). Farhang-e asātir va dāstānvāreh-hā dar adabiyāt-e fārsi. Tehrān: Farhang-e Mo'āser.

Yasht-hā. (1968/1347SH). Reported by Ebrāhim Pour-dāvoud. 2 vols. Tehrān: Vezārat-e Farhang o Honar.

_||_