چشم اندازهای اومانیستی در عرفان ایرانی
محورهای موضوعی : اسطوره
1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا همدان
کلید واژه: اگزیستانسیالیسم, عرفان اسلامی, اومانیسم, گفتمان اومانیستی, تصوّف اسلامی,
چکیده مقاله :
اومانیسم مکتبی فلسفی و ادبی است که منشأ پیدایش آن را یونان قدیم می‌دانند. این مکتب بر ارزش و مقام انسان ارج نهاده و او را میزان همه چیز قرار می‌دهد. اوج تجلی اومانیسم در قرون وسطی بود که راهی نو برای تقابل با استبداد کلیساهای قرون وسطی ایجاد کرد. آزادی، خود مختاری، خود رهبری، خویشتن شناسی و شناخت ابعاد مختلف استعدادهای انسان از جمله موضوعات مهمّی است که در این مکتب مورد تأکید قرار گرفته‌اند. بی‌گمان وجه اشتراک عرفان با اومانیسم نیز در همین موضوعات است. پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیلی توصیفی، کوششی است در جهت تطبیق برخی از مسائل عرفانی اسلامی با موضوعات اساسی مورد بحث در مکتب اومانیسم.
Humanism, a philosophical and literal movement, is rooted in ancient Greek. It holds man in high esteem and believes that man is the measure of all things. The Renaissance, which was the peak of humanism, opened a new way for confronting despotism of the Middle Age Church. Humanism emphasizes freedom, autonomy, self-guiding and recognizing human talents; and here lies the common grounds of humanism and mysticism. The present article tries to compare some mystical subjects with Humanistic ones by using descriptive and analytic method.
قرآن کریم.
عهد عتیق. 1391. ترجمۀ پیروز سیار. چ9. تهران: نی.
آشوری، داریوش. 1377. ما و مدرنیته. تهران: موسسۀ فرهنگی صراط.
ابن‌عربی، محیی‌الدّین. 1356. فصوص‌الحکم. شرح و تعلیق ابوالعلاء عفیفی. بیروت: دارالکتاب العربی.
ارسطو. 1371. سیاست. ترجمۀ حمید عنایت. چ3. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
ای‌گاست، خوسه اورتگا. 1376. انسان و بحران. ترجمۀ احمد تدین. تهران: علمی و فرهنگی.
باباطاهر. 1378. دو بیتی‌های باباطاهر. تصحیح جهانگیر منصور. تهران: ناهید.
بروجردی، م. 1377. روشنفکران ایرانی و غرب. ترجمۀ جمشید شیرازی. چ2. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
بسطامی، بایزید. 1384. دفتر روشنایی. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. چ2. تهران: سخن.
بورکهارت، یاکوب. 1376. فرهنگ رنسانس در ایتالیا. ترجمۀ حسن لطفی. تهران: طرح نو.
توماس، هنری و دانیل توماس. 1372. ماجراهای جاودان در فلسفه. ترجمۀ احمد شهسا. چ4. تهران: ققنوس.
جعیط، ه. 1381. بحران فرهنگ اسلامی. ترجمۀ سید غلامرضا تهامی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
حافظ، خواجه شمس‌الدّین محمد. 1375. دیوان. تصحیح بهاء‌الدّین خرمشاهی. چ2. تهران: نیلوفر.
حجت، مهدی و جواد وندنوروز. 1389. «تبار‌شناسی اومانیسم»، فصلنامۀ سیاست و اندیشه. تهران. س1. ش4.
خاتمی، م. 1381. «پراگماتیسم و اومانیسم»، فلسفه (فصلنامۀ فلسفی). تهران. س7. ش 4 و 5.
خرقانی، ابوالحسن. 1384. منتخب نور‌العلوم (نوشته بر دریا). به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
داوری اردکانی، رضا. 1361. انقلاب اسلامی و وضع کنونی عالم. تهران: مرکز فرهنگی علامه طباطبایی.
دورانت، ویل. 1378. تاریخ فلسفه. ترجمۀ عباس زریاب. تهران: چاپ دانشجویی.
دیویس، تونی. 1378. اومانیسم. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
راسل، برتراند. 1348. تاریخ فلسفۀ غرب. ترجمۀ نجف دریا بندری. چ8. تهران: شرکت سهامی افست.
زرین‌کوب، عبدالحسین. 1378الف. نه شرقی نه غربی، انسانی. چ3. تهران: امیرکبیر.
ـــــــــــــــــــــ. 1378ب. نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــ . 1353. ارزش میراث صوفیّه. چ3. تهران: امیرکبیر.
سارتر، ژان پل. 1380. اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. ترجمۀ مصطفی رحیمی. چ 1. تهران: نیلوفر.
سپهسالار، فریدون احمد. 1391. رساله در مناقب خداوندگار. تصحیح محمدعلی موحد و صمد موحد. تهران: کارنامه.
سهروردی، شهاب‌الدین. 1374. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. چ3. تهران: علمی و فرهنگی
ــــــــــــــــــــ. 1355. مجموعۀ آثار فارسی شیخ اشراق. به اهتمام حسین نصر. تهران: انجمن فلسفه.
سعدی، مصلح‌الدّین. بی‌تا. کلیات. با مقدمۀ محمد علی فروغی. تهران: ایران.
سوفر، گایل. 1375. «هایدگر انسان‌گرایی و تفکیک/ تخریب تاریخ»، ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی، فصلنامۀ ارغنون. س3. ش11 و 12.
شایگان، داریوش. 1356. آسیا در برابر غرب. تهران: امیرکبیر.
شریفیان، مهدی. 1386. جامعه‌شناسی ادبیات صوفیه. همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1386. قلندریه در تاریخ. تهران:سخن.
شمس تبریزی. 1373. مقالات. به کوشش جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.
صاحب‌الزّمانی، ناصرالدّین. 1380. خط سوم. چ17. تهران: عطایی.
صانع‌پور، مریم. 1378. نقدی بر مبانی معرفت‌شناسی اومانیستی. تهران: اندیشۀ معاصر.
طبری، احسان. 1358. برخی بررسی‌ها دربارۀ جهان بینی‌ها. تهران: آلفا.
ــــــــــــ. 1381. خدا و دین در رویکردی اومانیستی. تهران: اندیشۀ معاصر.
عطار، فریدالدّین. 1374. تذکرة‌الاولیاء. به تصحیح محمد استعلامی. چ4. تهران: زوار.
ـــــــــــــــ. 1380. منطق‌الطّیر. به اهتمام سید صادق گوهرین. چ17. تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــــ. 1375. دیوان غزلیات، قصاید و ترجیعات. به تصحیح تقی تفضّلی. چ9. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــ. 1386. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
غلامی، محمد. 1382. تفکر اومانیستی عارفان ایرانی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی سنندج.
غنی، قاسم. 1331. بحثی در تصوف. تهران: زوار.
فارابی، ابونصر. 1379. سیاست مدنیه. ترجمه و تحشیه سید جعفر سجادی. چ3. تهران: چاپ و انتشارات ارشاد.
فاستر، مایکل. ب. 1370. خداوندان اندیشۀ سیاسی. ترجمۀ جواد شیخ الاسلامی. ج 1. تهران: امیرکبیر.
فردید، ا. 1350. «فرهنگ و زندگی»، مجله فرهنگ و زندگی. تهران. س6. ش 7.
کرامر، جول. ل. 1375. احیای فرهنگی در عهد آل بویه. ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
لاهیجی، شمس‌الدّین محمد. 1378. مفاتیج‌الاعجاز فی شرح گلشن راز. تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفّت کرباسی. چ3. تهران: زوار.
مک گراث، آلیستر. 1383. مقدمه‌ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی. ترجمۀ بهروز حدادی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
مولانا، جلال‌الدّین محمد. 1375. مثنوی معنوی. از روی نسخۀ نیکلسون. تهران: صفی علیشاه.
ــــــــــــــــــــــــ. 1387. غزلیات شمس تبریز. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. چ5. تهران: سخن.
میهنی، محمد‌بن منوّر. 1376. اسرارالتّوحید. به اهتمام محمدرضا شفیعی کدکنی. چ4. تهران: آگاه.
ناصرخسرو، ابو معین. 1374. دیوان. به تصحیح کرامت تفنگدار. تهران: چکامه.
نجم‌الدین رازی. 1361. مرصادالعباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی. هاشمی، م. م. 1383. هویت اندیشان و میراث فکری احمد فردید. تهران: کویر.
هایدگر، مارتین. 1386. هستی و زمان. ترجمۀ سیاوش جمادی. تهران: ققنوس.
همایی، جلال‌الدّین. 1376. مولوی نامه. چ9. تهران: هما.
English source
The Encyclopedia of philosophy ed by Paul Edwards, IV, 1972 ,p . 69 – 70
Rude, g . (1988) europeam in the eighteen Century, Cambridge, Harvard uni. Press, 1985 Cambridge ,p 155.
Maritain, jacques: Integral Humanism, trans by joseph w. Evans, university of N otredume press, 1973. pp.27-28.
_||_References ’Ahd-e Jadid (new testament). (2012/1391SH). Tr. by Pirouz Sayyār. 9 th ed. Tehran: Ney. ’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad Ebrāhim. (2007/1386SH). Divān-e ghazaliyyāt. Ghasāyed o tarji’āt. With the efforts of Taqi Tafazzoli. 9th ed. Tehran: Elmi o Farhangi. ’Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad. (2001/1380SH). Manteq-ottayr. Ed. by Seyyed Sādeq Gowharin. 17th ed. Tehran: Elmi o Farhangi. Aristotle. (1992/1371SH). Siyāsat (politics). Tr. by Hamid ’Enāyat. 3rd ed. Tehran: Amouzesh-e Enghelāb-e Eslāmi. Āshouri, Dāryoush. (1998/1377SH). Mā va moderniteh. Tehran: Mo’asseseh-ye Farhangi-ye Serāt. Bābā-tāher. (1999/1378SH). Robā’iyyāt. Ed. by Jahāngir Mansour. Tehran: Nāhid. Bastāmi, Bāyazid. (2005/1384SH). Daftar-e Rowshanā’ei. With the effort of Mohammad Rezā Shafi’i Kadkani. 2nd ed. Tehran: Sokhan. Boroujerdi, M. (1998/1377SH). Roshanfekrān-e Irāni va gharb. Tr. by Jamshid Shirāzi. 2nd ed. Tehran: Farzān Rouz. Burckhardt, Jacob. (1997/1376SH). Farhang-e ronesāns dar Itāliyā (Die Kultur der Renaissance in Italien). Tr. by Hasan Lotfi. Tehran: Tarh-e Now. Dāvari ardakāni, Rezā. (1982/1361SH). Enghelāb-e eslāmi va vaz’e konouni-ye ’ālam. Tehran: Markaz-e Farhangi-ye ’Allāmeh Tabātabā’ei. Davies, Tony. (1999/1378SH). Omanism (humanism). Tr. by Abbās Mokhber. Tehran: Markaz. Durant, Will. (1999/1378SH). Tārikh-e falsafeh (The story of philosophy). Tr. by Abbās Zaryāb. Tehran: Chāp-e Dāneshjouei. Fārābi, Abou-nasr. (2000/1379SH). Siyāsat-e adaniyeh. Tr. by Dr. Seyyed Ja'far Sajjādi. 3rd ed. Tehran: Ershād. Fardid, A. (1971/1350SH). “Farhang o zendegi”. Tehran. Year 6. No. 7. Foster, B. Michael. (1991/1370SH). Khodāvandān-e andisheh-ye siyāsi: (Masters of Political Thought).Tr. by Javād Sheikh-oleslāmi. Vol. 1. Tehran: Amirkabir. Ghani, Ghāsem. (1952/1331SH). Bahsi dar tasavvof. Tehran: Zavvār. Gholāmi, Mohammad. (2003/1382SH). Tafakkor-e omānisti-ye ’ārefān-e Irāni. M.A. thesis. Sanandaj Islamic Azad University. 146 /فصلنامهادبیات عرفانی و اسطورهشناختی مهدی شریفیان Hāfez, Khājeh Shams-oddin Mohammad. (1996/1375SH). Divān. Ed. by Bahā’-eddin Khorram-shāhi. 2nd ed. Tehran: Niloufar. Hāshemi, M. M. (2004/1383SH). Hoviyyat andishān va mirās-e fekriye Ahmad Fardid. Tehran: Kavir. Heidegger, Martin. (2007/1386SH). Hasti va zamān (Zeit und Sein). Tr. by Siyāvash Jamādi. Tehran: Ghoghnous. Hojjat, Mehdi va Javād Vand Nowrouz. (2010/1389SH). “Tabārshnāsi-ye Omānism”. The Quarterly journal of Siyāsat o Andisheh. Tehran: year 1. No. 4. Homāei, Jalal-eddin. (1997/1376SH). Molavi-nāmeh. 9th ed. Tehran: Homā. Ibn-e ’ARabi, Mohi-yoddin.(1987/1366SH). Fosous-ol hekam. Explained by Abol-’alā’ ’Afifi. Beirut: Dār-olketāb-ol-’Arabi. Ja'it, Heshām. (2002/1381SH). Bohrān-e farhang-e eslāmi. Tr. by Seyyed Gholām Rezā Tahāmi. Tehran: Daftar-e Pazhouhesh-hā-ye Farhangi. Kharghāni, Abolhasan. (2005/1384SH). Montakhab-e Nor-ol’elm (neveshteh bar daryā). With the effort of Mohammad Rezā Shafi’I Kadkani. Tehran: Sokhan. Khātami, M. 92002/1381SH). “Peragmātism va Omānism”. Falsafeh (Philosophical Quarterly Journal). Tehran. Year 7. No. 4 and 5. Kraemer, Joel L. (1996/1375SH). Ehyā-ye farhangi dar 'ahd-e āl-e bouyeh (Humanism in the renaissance of Islam: The cultural revival during the Buyid age). Tr. by Sa'eid Hanāei Kāshāni. Tehran: Markaze Nashr-e Dāneshgāhi. Lāhiji, Shams-oddin Mohammad. (1999/1378SH). Mafātih-ol-e’jāz fi sharh-e Golshan-e rāz. With the efforts of Mohammad Rezā Barzegar Khāleghi and ’Effat Karbāsi. 3rd ed. Tehran: Zavvar. Maritain, Jacques. (1973). Integral Humanism. Tr. by Joseph W. Evans. University of Notredume Press. Pp. 27-28. McGrath. Alister E. (2004/1383SH). Moghaddamehei bar tafakkor-e nahzat-e eslāh-e dini (Reformation thought: an introduction). Tr. by Behrouz Haddādi. Tehran: Markaz-e Motāle'āt o Tahghighāt-e adyān va mazāheb. Mohammad Ibn-e Monavvar. (1997/1376SH). Asrār-ottowhid. With the effort of Shafiꞌei Kadkani. 4th ed. Tehran: Āgāh. Mowlavi, Djālaloddin Mohammad. (1996/1375SH). Masnavi ma’navi. Based on Nicholson edition. Tehran: Safi-’alishāh. س 11 ـ ش 14 ـ تابستان 49 چشماندازهای اومانیستی در عرفان ایرانی/ 141 Mowlavi, Djālaloddin Mohammad. (2008/1387SH). Ghazaliyyāt-e Shams-e Tabriz. With the effort of Mohammad Rezā Shafi’i Kadkani. 5 th ed. Tehran: Sokhan. Nāser Khosrow, Mo’ein-oddin. (1995/1374SH). Divān. Ed by Kerāmat Tofangdār. Tehran: Chakāmeh. Ortega y Gasset, José. (1997/1376SH). Ensān va bohrān (En torno a Galileo: esquema de la crisis). Tr. by Ahmad Tadayyon. Tehran: 'Elmi o Farhangi. Rāzi, Najm-oddin. (1982/1361SH). Mersād-ol’ebād. With the effort of Amin Riyāhi. Tehran: ’Elmi Farhangi. Rude, G. (1988). Europeam in the eighteen Century. Cambridge. Harvard university Press. P. 155. Russell, Bertrand Russell. (1969SH). Tārikh-e fasafeh-ye gharb (History of western philosophy). Tr. by Najaf Daryā Bandari. 8th ed. Tehran: Sherkat-e sahāmi-ye Ofset. Sa’di, Mosle-eddin. (n.d.). Kolliyāt. With the introduction of Mohammad ’Ali Foroughi. Tehran: Iran. Sāheb-ozzamāni, Nāser-eddin. (2001/1380SH). Khatt-e Sevvom. 17th ed. Tehran: ’Atā’i. Sāne’-pour, Maryam. (1999/1378SH). Naqdi bar mabāni-ye ma’refat shenāsi-ye omānisti. Tehran: Andisheh-ye Mo’āser. Sartre, Jean Paul. (2001/1380SH). Egzistānsiyālism va esālat-e bashari (Existentialism and Humanism). Tr. by Mostafā Rahimi. 10th ed. Tehran: Niloufar. Sepahsālār, Fereidoun ibn Ahmad. (2012/1391SH). Resāleh dar manāqeb-e khodāvandegār. Ed. by Mohammad ’Ali Movahhed and Samad Movahhed. Tehran: Kārnāmeh. Shafi’i Kadkani, Mohammad Rezā. (2007/1386SH). Ghalandariyeh dar tārikh. Tehran: Sokhan. Shams Tabrizi. (1994/1373SH). Articles. With the efforts of Mohammad Ja’far Sādeghi. Tehran: Markaz. Sharifiyān, Mehdi. (2007/1386SH). Jāme’eh shenāsi-ye adabiyāt-e soufiyeh. Hamedān: Bou-’Ali University. Shāyegān, Daryoush. (1977/1356SH). Āsiyā dar barābar-e gharb. Tehran: Amirkabir. Sohravardi, Shahab-oddin. (1976/1355SH). Majmou’eh-ye āsār-e fārsi-ye Sheikh-e Eshrāgh. With the efforts of Hossein Nasr. Tehran: Anjoman Falsafeh. 141 /فصلنامهادبیات عرفانی و اسطورهشناختی مهدی شریفیان Sohravardi, Shahab-oddin. (1995/1374SH). ’Awāref-ol-ma’āref. Tr. by Abu-Mansour ibn ’Abd-ol-Mo’men Isfahāni. With the efforts of Qāsem Ansāri. 3rd ed. Tehran: ’Elmi o Farhangi. Soufer, Gayle. (1996/1375SH). Haidegger ensān-gerāei va tafkik/takhrib-e tārikh. Tr. by Mohammad Sa'eid Hanāei Kāshāni. Arghanoun Quarterly Jornal Year 3. No. 11 & 12. Tabari, Ehsān. (1979/1358SH). Barkhi Barresi-hā darbāreh-ye jahānbini-hā. Tehran: Ālfā. Tabari, Ehsān. (2002/1381SH). Khodā va din dar rouykardi omānisti. Tehran: Andisheh-ye Mo’āser. The Encyclopedia of philosophy. (1972). Ed by Paul Edwards. IV. P. 69 – 70. The Holy Quran Thomas, Henry and Thomas, Dana Lee. (1993/1372SH). Mājerā-hāye jāvedān dar falsafeh (Living adventures in philosophy). Tr. by ahmad Shahsā. 4th ed. Tehran: Ghoghnous. Zarrinkoub, ’Abdol-hossein. (1974/1353SH). Arzesh-e mirās-e soufiyeh. 3rd ed. Tehran: Amirkabir. Zarrinkoub, ’Abdol-hossein. (1999/1378SH). Na sharghi na gharbi, ensāni. 3rd ed. Tehran: Amirkabir. Zarrinkoub, ’Abdol-hossein. (1999/1378SH). Naqd-e adabi. Tehran: Amirkabir .ꞌAtār Neishābouri, Sheikh Farid-oddin.(1995/1374SH). Tazkerat-ol owliā’. Ed. by Mohammad Este’lāmi. 4th ed. Tehran: Zavvār.
English source
The Encyclopedia of philosophy ed by Paul Edwards, IV, 1972 ,p . 69 – 70
Rude, g . (1988) europeam in the eighteen Century, Cambridge, Harvard uni. Press, 1985 Cambridge ,p 155.
Maritain, jacques: Integral Humanism, trans by joseph w. Evans, university of N otredume press, 1973. pp.27-28.