دل آدمی و مراتب آن در عرفان اسلامی

محورهای موضوعی : اسطوره

مرتضی شجاری ¹ , زهرا گوزلی ²

1 - استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه الزهر

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1392/10/01

کلید واژه: دل, لطایف سبعه, حقیقت آدمی, عالم ظاهر و باطن, سیر و سلوک,

چکیده مقاله :

عرفا انسان را آیینه تمام‌نمای الهی می‌دانند. از نظر آنها همان‌گونه که خداوند دارای اسما و صفات مختلف و به تبع آن دارای جلوه‌های گوناگونی است، حقیقت انسان نیز واحد کثیری است که به واسطه تجلیات گوناگون، اسامی متعدد می‌یابد. بیشتر صوفیه دل آدمی را حقیقت وی می‌دانند و جلوه‌های آن را لطایف سبعه نامیده‌اند. این لطایف عبارتند از طبع، نفس، عقل، قلب، سِرّ، خفی و اخفی. در سیر و سلوک از این هفت مرحله، به عنوان مراحل ترقی و تکامل انسان نام برده می‌شود. نفس آدمی اگر استعداد خود را کامل کند، یعنی آنچه را که بالقوه دارا است، بالفعل گردد و آیینه تجلی الهی شود، دل نام می‌گیرد که مجمع‌البحرین و محل تلاقی دو عالَم ظاهر و باطن است؛ در این هنگام گنجایش حق را یافته، عرش الهی می‌گردد؛ بنابراین تمامی مراتب و لطایف انسانی را می‌توان جلوه‌های دل دانست. در این مقاله با اشاره به حقیقت دل از دیدگاه عارفان، کوشش می‌شود مراتب آدمی یا همان لطایف سبعه انسانی در دو قوس نزولی و صعودی، بررسی و تحلیل شود.

چکیده انگلیسی:

Islamic mystics, by citing to the recit (Hadith) ‘God created man in His (own) image’, believe that the man is a God-displaying mirror. According to them, there are various Divine names, attributes and manifestions, so the reality of man is one-many that receives various names because of various manifestions. Most of the Muslim mystics believe that the reality of man is his heart and call its manisfestion ‘Latāyef sabae’ (seven subtleties). These subtleties are as follows: nature, soul, reason, heart, secret, hidden secret and the most hidden state. In disciplined Sufi practice (suluk), these seven stages are considered as the stages of man’s perfection. If the ‘soul’ of man perfects his talent, strengthens his power of illumination and becomes a God-displaying mirror, then his soul will be called ‘heart’ that is the meeting point of esoteric and external worlds. At this time, he will be God’s Throne. The persent article, by considering the reality of ‘heart’from Muslim mystics’ points of view, tries to analyze ‘Latāyef sabae’ (seven subtleties) in the arcs of descent and ascent. ____________________

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آملی، سیدحیدر. 1422. تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم. تحقیق سید محسن موسوى تبریزى. چاپ سوم. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

ـــــــــــــــ . 1368. جامع‌الاسرار و منبع الانوار. تهران: علمی و فرهنگی.

ابن‌سینا، شیخ الرئیس بوعلی. 2007. رساله احوال النفس. تحقیق فؤاد الاهوانی. پاریس: دار بیبلیون.

ـــــــــــــــــــــــــــ . 1993. القانون فی الطب. تحقیق ادوار القش و علی زیعور. بیروت: مؤسسه عزالدین للطباعه و النشر.

ابن عربی، محیی‌الدین. 1336. التدبیرات الإلهیة فی إصلاح المملکة الإنسانیة. لیدن.

ــــــــــــــــــــ . بی‌تا.  الفتوحات المکیه. 4ج. بیروت: دارصادر.

ابن کمونه. 1402. الجدید فى الحکمة. تحقیق حمید مرعید الکبیسی. بغداد: جامعة بغداد.

ابوعلی عثمانی، حسن ابن احمد. 1387. ترجمه رساله قشیریّه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: زوار.

انصاری هروی، خواجه عبدالله. 1387. منازل السائرین. به همراه شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از عبدالغفور روان فرهادی. به کوشش محمد عمار مفید. چاپ دوم، تهران: مولی.

جرجانی، میرسیّد شریف. 2007. التعریفات. تحقیق عادل أنور خضر. بیروت: دارالمعرفه.

جندی، مؤیدالدین. 1381. شرح فصوص الحکم. به کوشش سیّد جلال‌الدین آشتیانی. قم: مؤسسه بوستان کتاب.

ـــــــــــــــــ . 1362. نفحة الروح و تحفة الفتوح. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

جیلی، عبدالکریم بن ابراهیم. 1997. الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوائل. حقق نصوصه و علق علیه ابوعبدالرحمن صلاح بن محمد بن عویضة. بیروت: دارالکتب العلمیة.        

حسن‌زاده آملی، حسن. 1378. ممد الهمم در شرح فصوص الحکم. چاپ اول. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.

خمینى، سید مصطفى. 1418. تفسیر القرآن الکریم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1362. دنباله جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

سراج طوسی، ابونصر. 1388. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سعدی، مصلح بن عبدالله. 1356. بوستان. در کلیات سعدی. به اهتمام محمد علی فروغی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

سهروردی، ابوحفص شهاب‌الدین عمر. 1387. عوارف‌المعارف. ترجمه ابومنصور اسماعیل بن عبدالمؤمن اصفهانی. سایت اینترنتی تصوف به نشانی:

www. Tasavof.com

شبستری، شیخ محمود. 1371. گلشن راز. در مجموعه آثار شیخ محمود شبستری. به اهتمام صمد موحّد. تهران: طهوری.

شجاری، مرتضی. 1388. انسان‌شناسی در عرفان و حکمت متعالیه. تبریز: دانشگاه تبریز.

العجم، رفیق. 1999. موسوعةمصطلحات التصوف الاسلامی. بیروت: مکتبة لبنان.

عین‌القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله بن محمد. 1386. تمهیدات. به کوشش عفیف عسیران. چاپ هفتم. تهران: منوچهری.

غزالی، ابوحامد محمد. 1386. إحیاء علوم‌الدین. ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسین خدیوجم. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . بی‌تا. إحیاء علوم‌الدین. بیروت: دار الکتاب العربی.

ـــــــــــــــــــ . 1380. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . 1964.مشکاة الانوار. حققها و قدّم لها الدکتور ابوالعلاء عفیفی. قاهره: الدار القومیه للطباعة و النشر.

فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. 1406.  کتاب النفس و الروح و شرح قواهما. تحقیق محمد صغیر معصومى. تهران.

فرغانی، سعیدالدین. 1379. مشارق الدراری؛ شرح تائیه ابن فارض. به کوشش سید جلال الدین آشتیانی. چاپ دوم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

ــــــــــــــــــ . 1386. منتهی المدارک. تحقیق و تصحیح وسام الخطاوی. قم: کتابسرای اشراق.

فیض کاشانى، ملا محسن. 1415. تفسیر الصافى. تحقیق حسین اعلمى. چاپ دوم. تهران: صدر.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1389. تفسیر القشیری. سایت اینترنتی مکتبة الشاملة، به نشانی: www.altafsir.com.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1989.الرسالة القشیریة. تحقیق عبدالحلیم محمود و محمود بن الشریف. قاهره: مطابع مؤسسه دارالشعب.

قمشه‌ای، آقا محمدرضا. 1378. مجموعه آثار حکیم صهبا. تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی قصرچمی. اصفهان: کانون پژوهش.

قیصری، داود. 1375. شرح فصوص الحکم. به کوشش سید جلال الدین آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، عبدالرزاق. 1422. تأویلات. (چاپ شده به نام ابن‌عربی؛ تفسیر القرآن الکریم). تحقیق سمیر مصطفى رباب. بیروت: دار احیاء التراث العربى.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. 1385. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. به کوشش عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.

کاشفی، ملاحسین واعظ. 1362. لب لباب مثنوی. تهران: خیام.

گنابادى، سلطان محمد. 1408. تفسیر بیان السعادةفى مقامات العبادة. چاپ دوّم. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

لاهیجی، شمس الدین محمد. 1371. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوار.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن. تهران. اساطیر.

مجلسی، محمدباقر. 1403. بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ملاصدرا، صدر‌الدین محمد شیرازی. 1361. تفسیر القرآن الکریم. به کوشش محمد خواجوی. قم: بیدار.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. شرح اصول الکافی. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1362. فیه ما فیه. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــ . 1363. مثنوی معنوی. به کوشش نیکلسون. تهران: امیر کبیر.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1361. کشف الاسرار و عدة الابرار. به کوشش علی اصغر حکمت. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.

نجم‌الدین رازی، ابوبکر بن محمد. 1365. مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نسفی، عزیز بن محمد. 1359.  الانسان الکامل. به کوشش ماریژان موله. تهران: انجمن ایران و فرانسه.

ـــــــــــــــــــــ . 1389. کشف‌الحقایق. سایت اینترنتی تصوف، به نشانی: www. Tasavof.com.

نوربخش، جواد. 1378. دل و نفس. چاپ سوم. تهران: یلدا قلم.

نیکلسون، رینولد الین. 1374.  شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمه حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1387. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی. تهران: سروش.

 

References

Abu-'Ali Osmāni‚ Hasan Ibn Ahmad. (2008/1387SH). Tarjeme-ye resāle-ye qosheiriyah. Ed. by Badi'-ozzamān Frouzānfar. Tehran: Zavvār.

Āmoli, Seyyed ‘Heidar. (2001/1422AH). Tafsir-ol-mohit-el-a’zam wa-l-ba’hr-el-bahr-el-khazm. Research by  Seyyed Mohsen Mousavi Tabrizi. 3^rd  Ed. Tehran. Vezārate farhang o ershāde eslāmi .

Āmoli, Seyyed ‘Heidar. (1989/1368SH). Jām’e-ol-asrār wa manb’a-ol-anvār.  Tehran. ‘Elmi o Farhangi.

Ibn sinā, Sheikh-orra’is. (2007). Resālat-o Ahvāl-ennafs. Research by Fo’ād Al-ahwāni. Paris. Biblyon.

Ibn sinā, Sheikh-orra’is. (1993). Al-Qānoun fi-tteb. Researched by Edwar Al-qash and Ali Zay’our. Beirut: Ezz-oddin institute.

Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (1957/1336SH). Al-tadbirāt-ol-elāhiyyah fi eslā’h-el-mamlakat. Leiden.

Ibn Arabi, Mo’hy-addin. (?). Al-fotou’hāt-ol-makkiyah. 4 Vols. Beirut. Dār Sāder.

Ibn komunah. (1981/1402). Al-jadid fi-l-hekmat. Researched by Hamid Mar’eid Al-kabisi. Bagdad. University of Bagdad.

Ansāri Heravi, Khāje ‘Abd-ollah. (2008/1387SH). Manāzel-ossāyerin. with Explanation of the Book According Ansāri’s Works by ‘Abd-ol-ghafour ravān Farhādi. With the Effort of Mohammad ‘Ammār Mofid. Tehran: Mowla.

Jorjāni, Mir Seyyed Sharif. (2007). Al-ta’rifāt. Researched by ‘Adel Anvar Khezr. Beirut: Dār-ol-Ma’refat.

Jondi, Mo’ayyed-oddin. (2002/1381SH). Shar’h-e Fosous-ol-‘Hekam. With the Effort of Seyyed Jalāl-oddin Āshtiāni. Qom: Boustān-e ketāb.

Jondi, Mo’ayyed-oddin. (1983/1362SH). Naf’hat-orrou’h wa to’hfat-ol-fotou’h. Ed. By Najib Māyel Heravi. Tehran. Mowlā.

Jili, Abd-ol-karim Ibn Ebrāhim. (1997). Al-ensān-ol-kāmel fi ma’refat-el-awākher wa-l-awāyel. Ed. By Abu Abd-orra’hmān Sala’h ibn Mohammad ibn ‘Owaizah. Beirut: Dār-ol-kotob-el-‘elmiyyah.

Hasanzādeh Āmoli, Hasan. (1999/1378). Momedd-ol-hemam dar shar’h-e Fosous-ol-‘hekam. Tehran: Farhang o ershād eslāmi.

Khomeini, Seyyed Mostafā. (1997/1418AH). Tafsir-ol-Quran-el-karim. Tehran: Publication Institute of Imam Khomeini’s Works.

Zarrinkoub, ‘Abd-ol-Hosein. (1983/1362SH). Donbāle-ye jostojou dar tasavvof-e Iran. Tehran: Amirkabir.

Serāj Tousi, Abu-nasr. (2009/1388SH). Al-lloma’ fi-ttasawof. Ed. By  Rynold Alien Nicholson. Tr. By Mahdi Ma’habbati. Tehran: Asātir.

Sa’di, Mosle’h-oddin ibn ‘Abd-ollāh. (1977/1356SH). Boustān. in Kolliāt-e Sa’di. With the Efforts of Mohammad Ali Foroughi. 2^nd Ed. Tehran: Amirkabir.

Sohravardi, Abu-‘Hafs Shahab-oddin‘Omar. (2008/1387SH). ‘Awāref-ol-ma’āref. Tr. By Abu-Mansour Esmāeil ibn ‘Abd-ol-Mo’men Isfahāni. Tasavof Website: www.Tasavof.com

Shabestari, Sheikh Mahmoud. (1992/1371SH). Golshan-e rāz. In Majmou’e āsār-e Sheikh Mahmoud Shabestari. With the Efforts of Samad Movahed. Tehran: Ketabkhāne-ye Tahouri.

Shajāri, Mortezā. (2009/1388SH). Ensān-shenāsi dar ‘erfān o ‘hekmat-e mota’āliah. Tabriz: University of Tabriz.

Al-‘ajam, Rafiq. (1999). Mawsou’at-o mostala’hāt-el-tasawof-el-Islāmi. Beirut: Maktabat-o Lobnan.

‘Ein-ol-qozāt Hamedāni, Abd-ollāh ibn Mohammad. (2007/1386 SH). Tamhidāt. With the Efforts of ‘Afif ‘Osairān. 7^th Ed. Tehran: Manouchehri.

Ghazzāli, Abu-‘Hāmed Mohammad. (2007/1386SH). E’hiā-‘e ‘Oloum-eddin. Tr. By Mo’ayyed-oddin Mohammad Kharazmi. With the Efforts of Hosein Khadiv Jam. 6^th Ed. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

Ghazzāli, Abu-‘Hāmed Mohammad. (?). E’hiā-‘e ‘Oloum-eddin. Beirut: Dār-ol-kotob-el-Arabi.

Ghazzāli, Abu-‘Hāmed Mohammad. (2001/1380SH). Kimyā-ye sa’adat. With the Efforts of Hosein Khadiv Jam. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

Ghazzāli, Abu-‘Hāmed Mohammad. (1964). Meshkāt-ol-anwār. Ed. By Abu-l-‘Alā’ ‘Afifi. Cairo: Dār-ol-Qawmiyah.

Fakhr-e Rāzi, Mohammad ibn ‘Omar. (1985/1406AH). Ketāb-onnafs-e wa-rrou’h wa shar’h-e qowā-homa. Ed. By Mohammad Saghir Ma’soumi. Tehran.

Forghāni, Saeed-oddin. (2000/1379SH). Mashareq-oddarāri; Shar’h-e Tā’eiey-ye Ibn Fārez. With the Efforts of Seyyed Jalāl Āshtiāni. 2^nd Ed. Qom: Daftar-e tablighāt-e Islāmi.

Forghāni, Saeed-oddin. (2007/1386SH). Montahi-ol-madārek. Research and Ed.  by Wesām Al-khatāwi. Qom: Ketabsarāye eshrāq.

Feiz-e Kāshāni, Mollā Mohsen. (1994/1415AH). Tafsir al-sāfi.Ed. by Hosein A’lami. 2^nd Ed. Tehran: Sadr.

Qosheiri, ‘Abd-ol-karim ibn Hawāzen. (2010/1389SH). Tafsir-el-Qosheiri. Maktabat al-shamelat Website: www.altafsir.com

Qosheiri, ‘Abd-ol-karim ibn Hawāzen. (1989). Alresālat-ol-Qshairiyah. Ed. by ‘Abd-ol-‘Halim Mahmoud and Mahmoud ibn Al-Sharif. Cairo: Matābe’ dār-o-sha’b Institute.

‘Qomsheei, Āqā Mohammad Rezā. (1999/1378SH). Majmou’e āsār-e ‘Hakim Sahbā. Research and Ed. by Hāmed Nāji Isfahāni and Khalil Bahrāmi Qasrchami. Isfahan: Kanoun pazhouhesh.

Qeisari, Davoud. (1996/1375SH). Shar’h-e Fosous-ol-‘hekam. With the Efforts of Seyyed Jalāl  Āshtiāni. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

Kāshāni, ‘Abd-orazzāq. (2001/1422AH). Ta’wilāt (Published as Ibn ‘Arabi’s Works: Tafsir al-Quran al-karim). Researched by Samir Mostafā Robāb. Beirut: Dār-o e’hyā-el-torās-el-Arabi.

Kashāni, Ezz-oddin Mahmoud ibn Ali. (2006/1385SH). Mesbā’h-ol-hedāyah wa meftā’h-ol-kefāyah. With the Efforts of ‘Effat Karbāsi and Mohammad Rezā Barzegar Khaleqi. Tehran: Zavvar.

Gonābādi, Soltān Mohammad. (1987/1408AH). Tafsir-o bayān-o-ssa’ādah fi maqāmāt-el-‘ebādah. 2^nd Ed. Beirut: Al-A’lami.

Lāhiji, Shams-oddin Mohammad. (1992/1371SH). Mafāti’h-ol-e’jāz fi shar’h-e Golshan-e rāz. With the Efforts of Mohammad Rezā Barzegar Khāleghi and ‘Effat Karbāsi. Tehran: Zavvar.

Mostmal Bokhāri, Abu Ibrāhim ibn Mohammad. (1984/1363SH). Shar’h-e ta’arrof. Ed. by Mohammad Rowshan. Tehran: Asātir.

Majlesi, Mohammad Bāqer. (1982/1403AH). Be’hār-ol-anwār. Beirut: Dār-o e’hyā-el-torās-el-Arabi.

Mollā Sadrā, Sadr-oddin Mohammad Shirāzi. (1982/1361SH). Tafsir-ol-Quran-ol-karim. With the Efforts of Mohammad Khājavi. Qom: Bidār.

Mollā Sadrā, Sadr-oddin Mohammad Shirāzi. (2004/1383SH). Shar’h-e osoul al-kāfi. Ed. by Mohammad Khājavi. Tehran: Motale’āt o ta’hqiqāt-e farhangi Institute.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1983/1362SH). fihe mā fih. With the Efforts of Badi’-ozzamān Forouzānfar. 5^th Ed. Tehran: Amirkabir.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (1984/1363SH). Masnavi-e ma’navi. With the Efforts of R. A.Nicholson. Tehran: Amirkabir.

Meibodi, Abu-lfazl Rashid-oddin. (1982/1361SH). Kashf-ol-asrār wa ‘oddat-ol-abrār. With the Efforts of  Ali Asghar ‘Hekmat. 4^th Ed. Tehran: Amirkabir.

Najm-oddin Rāzi, Abu-bakr ibn Mohammad. (1986/1365SH). Mersād-ol-‘ebād. With the Efforts of Mohammad Amin Riā’hi. Tehran: Bongāh-e tarjeme o nashr-e ketāb.

Nasafi, Aziz-oddin ibn Mohammad. (1980/1359SH). Al-ensān-ol-kāmel. With the Efforts of Ed. by Mariejean Mollet. Tehran: Iran and France Institute.

Nasafi, Aziz-oddin ibn Mohammad. (2010/1389SH). Kashf-ol-haqāyeq. Tasavof  website: www.Tasavof.com

Nourbakhsh, Javād. (1999/1378SH). Del o nafs. 3^rd Ed. Tehran:Yalda qalam.

Nicholson,  Rynold Alien. (1995/1374). Shar’h-e Masnavi-ye Mowlavi. Tr. by Hasan Lāhouti. Tehran: ‘Elmi o farhangi.

Kāshefi, Mollā Hosein. (1983/1362SH). Lobb-e lobāb-e Masnavi. Tehran: Khayyām.

Hojviri, Ali ibn ꞌOsmān. (2008/1387SH). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud ꞌĀbedi. Tehran: Soroush.