نظامی، شاعری صوفی‌مسلک

محورهای موضوعی : اسطوره

یعقوب نوروزی ¹ , حجت ا... قهرمانی ²

1 - مربی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماکو
2 - مربی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیامنور ماکو

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1390/10/01

کلید واژه: نظامی‌گنجوی, اندیشه‌های عرفانی, تعلیمات صوفیه, زهد, آداب سلوک,

چکیده مقاله :

در این مقاله به بررسی عرفان و تصوف نظامی خواهیم پرداخت. بحث آغازین این خواهد بود که آیا نظامی را می‌توان همچون سنایی، عطار، مولوی و دیگران، شاعری عارف نامید. سپس به این نکته می‌پردازیم که آیا او صوفی رسمی بوده یا تحت تأثیر گسترش این اندیشه‌ها در این دوره نمودی از آن در آثارش دیده می‌شود. سپس نظرات وی را دربارة مطرح‌شدن این اندیشه‌ها در شعر خواهیم آورد و بازتاب اعتقادات عرفانی‌اش را در زندگی عملی و شعرش به تماشا خواهیم نشست و آداب سلوک و موانع سلوک و آنچه را مرتبط با تصوف و عرفان است و در آثارش جلوه دارد، را نیز بحث و بررسی خواهیم کرد. همچنین نظرات او را دربارة صوفیه عصر خود و دیدی که نسبت به آنها داشته را مطرح می‌کنیم و دربارة زهد و دنیاگریزی ـ که بخش پر رنگ تصوف او را شامل می‌شود ـ به تفصیل سخن خواهیم گفت و اثبات خواهیم کرد که نظامی شاعری عارف نیست و در عالم عرفان و صوفیگری، دریافت‌های شاعران بزرگ عارف، همچون سنایی و عطار و مولوی و دیگر شاعران عارف را از مبانی و اصول عرفانی ندارد.

چکیده انگلیسی:

  Can Nezāmī Ganjavī (1141-1209), like Sanā'ī Ghaznavi, Attār-e Neishābūri and Mowlānā Jalāl-al Din  Balkhī, be called a mystic poet? Is he an official mystic or is he just a poet who entertains mystic thoughts beside other subjects in his works?  This article,  after having answered the above questions, will discuss the reflection of Nezāmī's mystical thoughts in his life and poems. Then,  his  view toward his contemporary mystic traditions, disciplined Sufi practices, piety and renunciation of the world (all of which are figured prominently in his works) are examined.  Finally, it will be concluded  that  Nezāmī, unlike Sanā'ī, Attār, and Mowlānā is not a mystic poet.    

منابع و مأخذ:

کتابنامه

ابونعیم اصفهانی. 1351-1357. حلیة الاولیاء. مصر: مطبعة السعاده.

اوحدی اصفهانی. 1340. کلیات اوحدی اصفهانی. با تصحیح و مقابله و مقدمة سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

ثروتیان، بهروز. 1369. آیینه غیب نظامی در مخزن‌الاسرار. چ 1. تهران: مؤسسه نشر کلمه.

جعفری، محمدتقی.1370. حکمت و عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی. چ1. تهران: کیهان.

حافظ. 1366. دیوان غزلیات حافظ شیرازی. به تصحیح خلیل خطیب‌رهبر. چ 4. تهران: صفی علیشاه.

رحیمیان، سعید. 1383. مبانی عرفان نظری. چ 1. تهران: سمت.

سجادی، سیدجعفر. 1370. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: کتابخانه طهوری.

سنایی غزنوی. 1382. حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقه. به تصحیح مریم حسنی. چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

شمس تبریزی. 1369. مقالات شمس تبریزی. به تصحیح محمدعلی موحد. چ 1. تهران: خوارزمی.

شهابی، علی‌اکبر. 1334. نظامی شاعر داستانسرا. تهران: کتابخانه ابن‌سینا.

عبادی، اردشیر. بی‌تا. صوفی نامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: بنیاد فرهنگ.

عزیزالدین نسفی. 1341. انسان الکامل. به تصحیح ماژیران موله. تهران: کتابخانه طهوری.

عین‌القضات همدانی. 1341. تمهیدات. با تصحیح عفیف عسیران. تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.

عین القضات همدانی. 1341. نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علینقی منزوی، عفیف عسیران. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1334. احادیث مثنوی. تهران: دانشگاه تهران.

گوهرین، سید صادق. 1368. شرح اصطلاحات تصوف. چ 1. تهران: زوّار.

لاهیجی، محمدبن‌یحیی. 1371. مفاتیح‌الاعجاز. به تصحیح غلامرضا کیوان سمیعی. چ 5. تهران: سعدی.

محبتی، مهدی. 1379. زلف عالم آرا. چ 1. تهران: رشد.

محمدبن منور. 1367. اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ 2. تهران: آگاه.

مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرف. به تصحیح محمد روشن. چ 1. تهران: اساطیر.

مولوی. 1384. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد الین نیکلسون. به کوشش مهدی آذر یزدی. تهران: پژوهش.

نجم‌الدین رازی. 1373. مرصاد العباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی.

نظامی گنجوی. 1383. کلیات خمسه. از روی نسخه وحید دستگردی با مقدمه مریم ظهوریان. چ 2. تهران: طلوع.

هجویری. 1384. کشف المحجوب. به تصحیح محمد عابدی. چ 2. تهران: سروش.

هوازنی، ابوالقاسم. 1374. ترجمه رساله قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 4. تهران: علمی و فرهنگی

References

Abu Na’eem Esfahāni. (1972-1978/1351-1357H). Heliat-ol Owlia. Egypt: Matba’at-ol sa’ādah.

Azizoddin, Nasafi. (1962/1341H). Ketāb-ol Ensān-ol Kāmel (Le Livre De I’homme Parfait). Int. and ed. by Marijan Mole. Tehran: Ketābkhāne-ye Tahoori.

Ebādi, Ardeshir. (n.d.). Sufi Nāmeh. Ed. by Gholām Hossein Yusefi. Tehran: Bonyād-e Farhang.

Ein-ol Ghozāt Hamedāni. (1962/1341H). A. Tamhidāt. Ed. by Afif Asirān. Tehran: Chāpkhāne-ye Dāneshgāh-e Tehran (University of Tehran Press).

--------. (1962/1341H). B. Nāme-hāye Ein-ol Ghozāt-e Hamedāni. With the efforts of Ali Naghi Monzavi, Afif Asirān. Tehran: Bonyād-e Farhang-e Iran.

Foroozānfar, Badi-oz Zamān. (1955/1334H). Ahādis-e Masnavi. Tehran: University of Tehran.

Gowharin, Seyyed Sādegh. (1989/1368H). Sharh-e Estelāhāt-e Tasavvof. 1^st ed. Tehran: Zavvār.

Hāfez. (1987/1366H). Divān-e Ghazliāt-e Hāfez Shirāzi. Ed. by Khalil Khatib Rahbar. 4^th ed. Tehran: Safi Ali Shāh.

Havāzeni, Abol Ghāsem. (1995/1374H). Translation of Resāle-ye Gheshriyyeh. Ed. by Badi-oz Zamān Foroozānfar. 4^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Hojviri. (2005/1384H). Kashf-ol Mahjub. Ed. by Mohammad Ābedi. 2^nd ed. Tehran: Sorush.

Ja’fari, Mohammad Taghi. (1991/1370H). Hekmat va Erfān va Akhlāgh dar She’r-e Nezāmi Ganjavi. 1^st ed. Tehran: Keihān.

Lāhidji, Mohammad Ibn Yahya. (1992/1371H). Mafātih-ol E’ejāz. Ed. by Gholām Reza Keivān Sami’ee. 5^th ed. Tehran: Sa’di.

Mohabbati, Mehdi. (2000/1379H). Zolf-e Ālam Ārā. 1^st ed. Tehran: Roshd.

Mohammad Ibn Monavvar. (1988/1367H). Asrār-ol Towhid fi Maghāmāt-e Sheikh Abi Saeed. Commentary, annotation, and ed. by Mohammad Reza Shafi’ī Kadkani. 2^nd ed. Tehran: Āgāh.

Mostamali Bokhari, Esmā’eel Ibn Mohammad. (1984/1363H). Sharh-ol Ta’arrof. Ed. by Mohammad Roshan. 1^st ed. Tehran: Asātir.

Mowlavi. (2005/1384H). Masnavi Ma’navi. Ed. by Reynold Alleyne Nicholson. With the efforts of Mehdi Āzar Yazdi. Tehran: Pazhouhesh.

Najmoddin Rāzi. (1994/1373H). Mersād-ol Ebād. With the efforts of Mohammad Amin Riahi. 5^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Nezāmi Ganjavi. (2004/1383H). Kolliyāt-e Khamseh. Based on the book by Vahid Dastgerdi with annotation of Maryam Tahooriān. 2^nd ed. Tehran: Toloo’.

Owhedi Esfahāni. (1961/1340H). Kolliyāt-e Owhedi Esfahāni. Ed., commentary, and comparison by Saeed Nafisi. Tehran: Amir Kabir.

Rahimiān, Saeed. (2004/1383H). Mabāni-e Erfān-e Nazari. 1^st ed. Tehran: Samt.

Sajjadi, Seyyed Ja’far. (1991/1370H). Farhang-e Estelāhāt va Ta’birāt-e Erfāni. Tehran: Ketābkhāne-ye Tahoori.

Sanāī Ghaznavi. (2003/1382H). Hadighat-ol Haghigheh va Shari’at-ol Tarighe. Ed. by Maryam Hasani. 1^st ed. Tehran: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.

Servatiān, Behrooz. (1990/1369H). Āyine-ye Gheib-e Nezāmi dar Makhzan-ol Asrār. 1^st ed. Tehran: Moassese-ye Nashr-e Kalameh.

Shahābi, Ali Akbar. (1955/1334H). Nezāmi, Shāer-e Dāstānsarā. Tehran: Ketābkhāne-ye Ebn-e Sina.

Shams-e Tabrizi. (1990/1369H). Maghālāt-e Shams-e Tabrizi. Ed. by Mohammad Ali Movahed. 1^st ed. Tehran: Khārazmi.