بررسی کهن‌الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیشدادی شاهنامة فردوسی بر مبنای اسطوره‌شناسی تحلیلی
محورهای موضوعی : اسطوره
فرزاد قائمی
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد)
کلید واژه: اسطوره, کهن‌الگو, انسان نخستین, شاهنامة فردوسی, پیشدادیان, قهرمان فرهنگی,
چکیده مقاله :
آفرینش نخستین نمونة انسانی- انسان مثالی نخستین- از مهم‌ترین مراحل کهن‌الگوی آفرینش در فرهنگ‌های مختلف بشری است. نمونة بنیادین انسان نخستین، الگویی کهن است که در شکل انسان غول‌آسا یا خداگونه یا جفت اولیه پدیدار می‌شود. هدف این جستار، تشریح نمودها و کیفیت‌های اسطوره‌شناختی کهن‌الگوی انسان نخستین در فرهنگ‌های اساطیری و اساطیر ایران باستان، به ویژه در بخش پیشدادی شاهنامة فردوسی است. روش تحقیق کیفی و رویکرد تحلیل‌ها، اسطوره‌شناسی تحلیلی است. از این دیدگاه سه شاخصة اصلی کهن‌الگوی انسان نخستین، ابتدا خاستگاه لاهوتی، سپس داشتن نمونة همزاد و بالاخره خویشکاری تمدن‌سازی و ایفای نقش قهرمان فرهنگی در تاریخ نمادین یک قوم است. در شاهنامه، این خویشکاری‌های سه‌گانه بین مجموعه‌ای از شاهان پیشدادی که هر کدام می‌توانند نمونه‌ای از نخستین انسان به شمار آیند، توزیع شده است که در این جستار، با رویکردی تحلیلی و تطبیقی، نمودهای هر یک از این خویشکاری‌ها در مورد کیومرث، هوشنگ، تهمورث، جمشید، فریدون و منوچهر بررسی شده است.
Creation of the first human- the primary ideal human- is one of the most important steps in the creation of archetype in various cultures. The fundamental example of the first human is based on an old pattern, which emerges as a giant or godlike human, or as the first couple. The goal of this paper is describing examples and mythological qualities of the first human archetype in mythic cultures, and in the myths of ancient Iran, especially in the Pishdādis section of Ferdowsi’s Shāhnāmeh. The research method of this paper is qualitative with analytic mythological approach, based on which we have considered three features as the basic characteristics of the archetype of first human: first his divine origin, then a twin couple, and finally a cultural function- symbolic hero producing civilization in the history of a nation. In Shāhnāmeh, these tree kinds of functions are distributed among some kings of Pishdādis each of them can be considered as an example of first human. In this paper, we study examples of these functions about Kayumarth, Hooshang, Tahmooreth, Jamshid, Fereydoun and Manoochehr.
کتابنامه
ک‍ت‍اب مقدس، ع‍ه‍د ع‍تی‍ق (ترجمه فارسی).
اسماعیلپور، ابوالقاسم. 1375. اسطوره آفرینش در آیین مانی. تهران: فکر روز.
اوداینیک، ولودیمیر والتر. 1379. یونگ و سیاست. ترجمه علیرضاطیب. تهران: نی.
ایونس، ورونیکا. 1373. اساطیر هند. ترجمه باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.
اوپانیشاد. 1368. ترجمه محمد داراشکوه. به اهتمام تاراچند و جلالی نائینی. تهران: علمی.
اوستا. 1384. گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه. 2جلد. چاپ نهم. تهران: مروارید.
برن، لوسیلا. 1381. جهان اسطوره‌ها. مقدّمه نویس: مارنیا وارنر. مترجم: عبّاس مخبر. تهران: مرکز.
بلعمی، ابوعلی محمد. 1337. تاریخ بلعمی. مقدمه و حواشی محمد جواد مشکور. تهران: کتابخانه خیام.
بندهشن هندی. 1368. تصحیح و ترجمه: رقیّه بهزادی. تهران: موسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.
بیرونی، ابوریحان. 1363. آثارالباقیه. ترجمه اکبر داناسرشت. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
پاریندر، جفری. 1374. شناخت اساطیر آفریقا. ترجمه باجلان فرّخی. تهران: اساطیر.
پ‍یگ‍وت، ژول‍یت. 1373. شناخت اساطیر ژاپ‍ن. ترجمه باجلان ف‍رخ‍ی. تهران: اساطیر.
خالقی مطلق، جلال. 1372. گل رنجهای کهن (برگزیده مقالات). به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.
دادگی، فرنبغ. 1369. بندهشن. ترجمه مهرداد بهار. تهران: توس.
روایت پهلوی. 1367. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زادسپرم. 1366. گزیده‌های زادسپرم. ترجمه محمد تقی راشد محصل. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ژیران، فلیکس، گ. لاکوئه، لوئی ژوزف دلاپورت. 1375. اساطیر آشور و بابل. ترجمه ابوالقاسم اسماعیلپور. تهران: فکر روز.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1402 ق. الملل و النحل. تحقیق محمد سید گیلانی. بیروت: دارالمعرفه.
صفا، ذبیح‌الله. 1379. حماسه‌سرایی در ایران. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چاپ هشتم. تهران: قطره.
کاسیرر، ارنست. 1367. زبان و اسطوره. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: قطره.
کریستن‌سن، آرتور.1368. نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار. ج2. تهران: نشر نو.
ــــــــــــــــ.. 1363. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌های ایرانیان. ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار. ج 1. تهران: نشر نو.
کزازی، میرجلال‌الدین. 1379. نامه باستان (ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی). ج 1. تهران: سمت.
گرین، راجر لنسلین. 1366. اساطیر یونان از آغاز آفرینش تا عروج هراکلس. مترجم عبّاس آقاجانی. تهران: سروش.
مک کال، هنریتا، و دیگران. 1385. جهان اسطوره‌ها 2. ترجمه عبّاس مخبر. تهران: مرکز.
مینوی خرد. 1364. ترجمه احمد تفضلی. تهران: توس.
ویدن گرن، گئو. 1376. مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفای اصفهانی. تهران: مرکز.
هرودوت. بی‌تا. تواریخ. ترجمه ع. وحید مازندرانی. تهران: فرهنگستان ادب و هنر.
هوک، ساموئل هنری. بی‌تا. اساطیر خاورمیانه. ترجمه علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. تهران: روشنگران.
یاحقی، محمد جعفر و فرزاد قائمی. 1386. «نقد اساطیری شخصیت جمشید از منظر اوستا و شاهنامه»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید. شماره 21 (پیاپی 18). صص 303-273.
یشت ها. 2536.ترجمهابراهیمپورداوود. 2 ج. تهران: دانشگاه تهران.
یونگ، کارل گوستاو. 1383. انسان و سمبولهایش. ترجمه محمود سلطانیه. چاپ چهارم. تهران: جامی.
English References
Boyce, Mary. 1992. Zoroastrianism. California- New York. Costa Mesa.
Budin, Stephanie Lynn. 2004. The ancient Greeks: new perspectives (Understanding ancient civilizations Handbooks to Ancient Civilizations). ABC-CLIO.
Datta, Amaresh. 1994. Encyclopaedia of Indian Literature, Mohan Lal Sahitya Akademi.
DĒNKARD. 1911. Edited by: Dhanjishah Meherjibhai Madan. Ganpatrao Ramajirao Sindhe. Bombay.
Duiker, William J. & Jackson J. Spielvogel. 2008: World History to 1500. 6th Edition. Cengage Learning.
Duchesne-Guillemin, Jacques. 1958. The Western Response to Zoroaster. Oxford. Clarendon Press.
Fontana, David. 2005. "Meditating with Mandalas". Duncan Baird Publishers. London.
Gershevich, I. 1968. "Old Iranian Literature". Handbuch der orientalistik. Abt. 1, Bd. 4 Iranistik, Abs. 2: Literature. Lief. 1. Leiden. pp. 1-30.
Hoebel, Edward Adamson. 1972. Anthropology: the study of man. 4th Edition. McGraw-Hill.
Hymns of the Rig Veda. 1976. By R.T. Griffith. Translated by R.T. Griffith. Orient Book Distributors.
Ifrah, Georges. 2000. The Universal History of Numbers: From Prehistory to the Invention of the Computer. Volume 1. Wiley.
Jung, Carl Gustav. 1959. Basic writings. Modern Library. 1959.
_______________, Violet S. De Laszlo. 1958. Psyche and Symbol: A Selection from the Writings of C. G. Jung. Doubleday.
Kellens, Jean. 1984. Le Verbe Avestique. Wiesbaden.
MacDonnell, Arthur A. 1995. Vedic Mythology. Motilal Banarsidass Publishing.
Nelson, Harry, and Robert Jurmain. 1982. Introduction to physical anthropology.2nd Edition. West Pub. Co.
Snider, Clifton. 1990. The Stuff That Dreams Are Made, Depth Psychology and a New Ethic. Boston. Shambhala.
Wonderley, Anthony Wayne. 2009. At the font of the marvelous: exploring oral narrative and mythic imagery of the Iroquois and their neighbors. Syracuse University Press.
_||_English References
Boyce, Mary. 1992. Zoroastrianism. California- New York. Costa Mesa.
Budin, Stephanie Lynn. 2004. The ancient Greeks: new perspectives (Understanding ancient civilizations Handbooks to Ancient Civilizations). ABC-CLIO.
Datta, Amaresh. 1994. Encyclopaedia of Indian Literature, Mohan Lal Sahitya Akademi.
DĒNKARD. 1911. Edited by: Dhanjishah Meherjibhai Madan. Ganpatrao Ramajirao Sindhe. Bombay.
Duiker, William J. & Jackson J. Spielvogel. 2008: World History to 1500. 6th Edition. Cengage Learning.
Duchesne-Guillemin, Jacques. 1958. The Western Response to Zoroaster. Oxford. Clarendon Press.
Fontana, David. 2005. "Meditating with Mandalas". Duncan Baird Publishers. London.
Gershevich, I. 1968. "Old Iranian Literature". Handbuch der orientalistik. Abt. 1, Bd. 4 Iranistik, Abs. 2: Literature. Lief. 1. Leiden. pp. 1-30.
Hoebel, Edward Adamson. 1972. Anthropology: the study of man. 4th Edition. McGraw-Hill.
Hymns of the Rig Veda. 1976. By R.T. Griffith. Translated by R.T. Griffith. Orient Book Distributors.
Ifrah, Georges. 2000. The Universal History of Numbers: From Prehistory to the Invention of the Computer. Volume 1. Wiley.
Jung, Carl Gustav. 1959. Basic writings. Modern Library. 1959.
_______________, Violet S. De Laszlo. 1958. Psyche and Symbol: A Selection from the Writings of C. G. Jung. Doubleday.
Kellens, Jean. 1984. Le Verbe Avestique. Wiesbaden.
MacDonnell, Arthur A. 1995. Vedic Mythology. Motilal Banarsidass Publishing.
Nelson, Harry, and Robert Jurmain. 1982. Introduction to physical anthropology.2nd Edition. West Pub. Co.
Snider, Clifton. 1990. The Stuff That Dreams Are Made, Depth Psychology and a New Ethic. Boston. Shambhala.
Wonderley, Anthony Wayne. 2009. At the font of the marvelous: exploring oral narrative and mythic imagery of the Iroquois and their neighbors. Syracuse University Press.
Refernces
The Holy Quran.
The Holy Bible.
Avestā. (2005/1384SH). Tr. By Jalil Doustkhāh. 9th ed. Tehran: Morvārid.
Bahār , Mehrdād. (1994/ 1373H). Jostāri chand dar Farhang-e Iran. Tehran: Fekr-e rouz.
Bal'ami, Abu-'Ali Mohammad. (1958/1337SH). Tārikh-e Bal'ami. Foreword by Mohammad Javād Mashkour. Tehran: Ketābkāne-ye Khayām.
Birouni, Abu-Rei'hān. (1984/1363SH). Āsār-ol-bāqiah. Tr. By Akbar Dānāseresht. 3rd ed. Tehran: Amirkabir.
Bondahesh-e Hendi. (1989/1368SH). Ed. & Tr. By Ruqayyah Behzādi. Tehran: Moassese-ye motāle'āt o ta'hqiqāt-e farhangi.
Burn, lucilla. (2002/1381SH). Jahān-e Ostoureh-hā (World of myths). Foreword by Marnia Warner. Tr. By 'Abbās Mokhber. Tehran: Markaz.
Cassirer, Ernst. (1988/1367SH). Zabān o ostoureh (Language and myth). Tr. By Mo'hsen Salāsi. Tehran: Qatreh.
Christensen, Arthur. (1984/1363SH). Nemoune-hā-ye nakhostin ensān o nakhostin shahriār dar tā rich-e afsāne-hā-ye Irāniān (Les types du premier home et du premier roi dans l'histoire légendaire des Iraniens). Tr. By A'hmad Tafazzoli and Zhāleh Āmouzegār. Vol. 1. Tehran: Nashr-e now.
--------------------------. (1989/1368SH). Nakhostin ensān o nakhostin shahriār (Les types du premier home et du premier roi dans l'histoire légendaire des Iraniens). Tr. By A'hmad Tafazzoli and Zhāleh Āmouzegār. Vol. 2. Tehran: Nashr-e Now.
Dādagi, Faranbagh. (1990/1369SH). Bondaheshn. Tr. By Mehrdād Bahār. Tehran: Tous.
Esmā'eilpour, Abu-l-qāsem. (2008/1387SH). Ostoureh-ye āfarinesh dar āein-e Māni. Tehran:Fekr-e rouz.
Ferdowsi, Abo-lqāsem. (2006/1385SH). Shāhnāmeh. With the efforts of Dr. Saeed Hamidyān. 8th ed. Tehran: Qatreh.
Green, Roger Lancelyn. (1987/1366SH). Asātir-e Younān az āghāz-e āfarinesh ta 'orouj-e Herācles (Tales of the Greek heroes retold from the ancient authors). Tr. By 'Abbās Āqajāni. Tehran: Soroush.
Guirand, Felix & Others. (1996/1375SH). Asātir-e Āshour o Bābel (Assryo - Bubylonian mythology). Tr. By Abu-l-qāsem Esmā'ilpour. Tehran: Fekr-e rouz.
Herodotus. (?). Tavārikh (Histories). Tr. By 'A. Māzandarāni. Tehran: Farhangestān-e adab o honar.
Hook, Samoel Henry. (?). Asātir-e khāvarmiāneh (Middle Eastern mythology). Tr. By Ali Asghar Bahrāmi & Farangis Mazdāpoor. Tehran: Rowshangarān.
Ions, Veronica. (1994/1373SH). Asātir-e Hend (Indian Mythology). Tr. By Bājelān Farrokhi. Tehran: Asātir.
Jung, carl Gustav. (2004/1383SH). Ensān va sambol-hāyash (man and his symbols). Tr. By Mahmood Soltāniyeh. 4th ed. Tehran: Jāmi.
Kazzazi, Mirjalāl-oddin. (2000/1379SH). Nāme-ye bāstān (gozāresh o virāyesh-e Shāhnāme-ye Ferdowsi). Vol. 1. 1st ed. Tehran: Samt.
Khāleqi Motlaq, Jalāl. (1993/1372SH). Gol-e ramnj-hā-ye kohan (Selected Articles). With the Efforts of 'Ali Dehbāshi. Tehran: Markaz.
McCall, Henrietta & Others. (2006/1385SH). Jahān-e Ostoure-hā (World of myths). Tr. By 'Abbās Mokhber. Tehran: Markaz.
Minooy-e kherad (1985/1364SH). Tr. By A'hmad Tafazzoli. Tehran: Tous.
Odajnyk, Volodymyr Walter. (2000/1379SH). Jung o siāsat: Andishe-hā-ye siāsi o ejtemā'ei-e Carl Gostav Jung. (Jung and politics: The political and social ideas of C. G. Jung). Tr. By 'Alirezā Tayeb. Tehran: Ney.
Parinder, Jefry. (1995/1374SH). Shenākht-e asātir-e Afriqa (Africain Mythology). Tr. By Bājelān Farrokhi. Tehran: Asātir.
Piggott, Juliet.(1994/1373SH). Asātir-e Zhāpon (Japanese mythology). Tr. By Bājelān Farrokhi. Tehran: Asātir.
Revāyat-e Pahlavi. (1988/1367SH). Ed. By Mahshid Mirfakhrāei. Tehran: Moassese-ye motāle'āt o ta'hqiqāt-e farhangi.
Safā, Zabi'h-ollah. (2000/1379SH). Hamāse- sarāei dar Iran. 6th ed. Tehran: Amirkabir.
Shahrestāni, Mohammad ibn 'Abd-ol-karim. (1981/1402AH). Al-melal wa-nna'hal. Research by Mohammad Seyed Gilāni. Beirut: Dār-ol-ma'refah.
Upānishād. (1989/1368SH). Tr. By Mohammad Dārāshokouh. With the Efforts of Tarachand & Jalāl āeini. Tehran: 'Elmi.
Widengren, Geo. (1997/1376SH). Māni o ta'limāt-e ou (Mani and Manichaeism). Tr. By Nozhat Safā-ye Esfahāni. 3rd ed. Tehran: Markaz.
Yāhaqi, M. Ja'far and Farzād Qāemi. (2007/1386SH). “Naqd-e asātiri-e shakhsiat-e Jamshid az manzar-e Avestā”, Jurnal of Literature and Humanities Fucolty of University of Kerman. No. 21. Pp. 273-303.
Yasht- hā. (1977/ 1356SH). Ed. by Ebrāhim Poordāvood. Tehran: University of Tehran.
Zādesparam. (1987/1366SH). Gozide-hā-ye Zādesparam. Tr. By M. Taqi Rāshed Mo'hassel. Tehran: Moassese-ye motāle'āt o ta'hqiqāt-e farhangi.