بررسی خاستگاه اسطوره‏ای نام در گستره ادبیات حماسی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمود رضایی دشت ارژنه ¹ (دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز)

تاریخ دریافت : 1396/03/20 تاریخ پذیرش : 1396/03/20 تاریخ انتشار : 1396/03/01

کلید واژه: اسطوره, شاهنامه, طومار نقالی, منظومه‏ های پهلوانی, نام,

چکیده مقاله :

نام پوشی یا افشای نام یکی از بن مایه های برجسته در ادبیات حماسی است. هدف ما در این جستار بررسی نام از این منظر در شاهنامه فردوسی، منظومه های پهلوانی، و طومارهای نقالی است. بدین منظور این آثار با روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا واکاوی شده اند. حاصل آنکه پهلوانان در رویارویی با دشمن چهار شیوه را در پیش می گیرند؛ در بیست وپنج مورد بی محابا و آشکارا نام خود را فاش می کنند، در پنج مورد با نامی جعلی با دشمن رویاروی می شوند، در یک مورد تنها به لقب یا کنیه خود اشاره می کنند، و در نُه مورد از افشای نام و کنیه خود پرهیز می کنند. با اینکه این چهار شیوه در ظاهر تناقض آمیز می نماید، همه خاستگاهی اسطوره ای و آیینی دارند و نه تنها نقیض یکدیگر نیستند، بلکه نشان دهنده جایگاه خطیر نام در باور پیشینیان هستند؛ در گذشته عده ای چنین می اندیشیدند که نام بخشی حیاتی از وجود هر فرد است و در صورت فاش شدن آن نزد دشمن، طلسم می شوند و دشمن بر آن ها چیره می شود؛ بنابراین، از افشای نام پرهیز می کردند، یا با نامی جعلی با دشمن رویارو می شدند؛ گروهی معتقد بودند که اگر نام دشمنان را بر زبان برانند، دشمنان جانی دوباره می یابند و به یورش بر آن ها برانگیخته می شوند و از این رو، گاه اگر دشمن نام پهلوان را بر زبان نمی آورد، پهلوان خود پیش دستی می کرد و با فریاد کشیدن نامش، دشمنان را مرعوب می کرد؛ وجه سوم اینکه کنیه یا لقب برخلاف نام، جزء حیاتی وجود پهلوان به شمار نمی آمد و می توانستند در مقابل دشمن، با پرهیز از افشای نام، به کنیه یا لقب خود اشاره کنند.

چکیده انگلیسی:

Hiding the name or revealing it is one the prominent themes in epic literature. The aim of present research is studying the concept of "name" and revealing or hiding it in Shānāmeh, heroic poems and tūmārhā-ye naqqālī (notebooks of storytelling). By using library and content analysis methods, these works have been examined. The results show that in confronting enemy the heroes choose one of these three methods: in 25 cases, the heroes reveal frankly their own name.  In 5 cases, they confront their enemies with a forged name, and only in one case they refer to their epithet and honorific title. Apparently, these methods are in contradictory but not so if examined carefully. All three methods have a mythic and ritual origin revealing the role of name in the beliefs of ancient Iranians. In the past, some people believed that name is an important part of man's being and if his name is revealed to his enemies, he will be spellbound and defeated. So, in confronting the enemy, the heroes tried to hide their name or used a forged one. But, some other heroes believed that if the enemy utters their name that will enforce and excite the enemy to attack, so the heroes pre-empt and shout their own names and the enemy will be intimidated. The third aspect is that epithet is not a living part of the hero’s existence. So while refraining from revealing the name they could refer to their epithet facing the enemy.

منابع و مأخذ:

 

قرآن کریم.

آیدنلو، سجاد. 1390. دفتر خسروان (برگزیده شاهنامه فردوسی). تهران: سخن.

اسدی توسی، ابومنصور علی‌بن احمد. 1319. لغت فرس، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال. تهران: چاپخانه مجلس.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1374. داستان داستان‌ها. تهران: آثار.

بانوگشسپ‌نامه. 1393. تصحیح روح‌انگیزکراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

برگ‌نیسی، کاظم. 1388. شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی. تهران: فکر روز.

تاریخ سیستان. 1314. تصحیحمحمدتقی بهار. به همت محمد رمضانی. تهران: مؤسسه خاور.

جوینی، عزیزالله. 1384. داستان رستم و اسفندیار. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی مطلق، جلال. 1391. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

خلف تبریزی، محمدحسین. 1357. برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.

رستگار فسایی، منصور. 1386. حماسه رستم و اسفندیار. تهران: جام.

زریری، مرشد عباس. 1369. داستان رستم و سهراب. به ‌کوشش جلیل دوستخواه. تهران: توس.

زنجانی، محمود. 1372. فرهنگ جامع شاهنامه. تهران: عطایی.

سام‌نامه. 1386. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

شعار، جعفر و حسن انوری. 1384. رزم‌نامه رستم و اسفندیار. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1387. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج5. تهران: جیحون.

فردوسی، ابوالقاسم.1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ سوم. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فروید، زیگموند. 1369. توتم و تابو. ترجمة محمدعلی خنجی. تهران: طهوری.

فریزر، جیمز جرج. 1384. شاخه زرّین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کزّازی، میرجلال الدین. 1387. خشم در چشم. تبریز: آیدین.

ــــــــــــــــــــ. 1385. نامه باستان (نه جلد). چ دوم. تهران: سمت.

کک کوهزاد. 1382. به‌ کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

کوسج، شمس‌الدین محمد. 1382. برزونامه. مقدمه، تحقیق، و تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به‌ کوشش ضیاء‌الدین سجّادی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.

مینوی، مجتبی. 1369. داستان رستم و سهراب. به‌ کوشش مهدی قریب و مهدی مداینی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ناصرخسرو قبادیانی. 1363. جامع‌الحکمتین. ‌تصحیح محمد معین و هانری کربن. تهران: طهوری.

نظری، جلیل و افضل مقیمی. 1384. داستان‌های پرآب چشم. تهران: آسیم.

نوشین، عبدالحسین. 1386. واژه‏نامک (فرهنگ واژه‌های دشوار شاهنامه). تهران: معین.

هفت منظومه حماسی. 1394. تصحیح رضا غفوری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

یاحقی، محمدجعفر. 1368. سوگنامه سهراب. مشهد: توس.

References

The Holy Qurān.

Āidanlou, Sajjād. (2011/1390SH). Daftar-e khosrovān (Bargozideh-ye shāhnāmeh ferdosi). Tehrān: Sokhan.

Banou goshasp nāmeh. (2014/1393SH). Ed. by Rouhangiz Karāchi. Tehrān: Pajouheshgāh-e Oloum-e Ensāni va Motāle’āt-e Farhangi.

Bargnisi, Kāzem. (2009/1388SH). Shāhnāmeh. Tehrān: Fekr-e Rouz. 

Chevalier. Jean and Alain Gheerbrant. (2008/1387SH). Farhang-e namād-hā‎(Dictionnaire des symbols). With the Research and Tr. by Soudābeh Fazā’eli.  Tehrān: Jeyhoun.

Eslāmi Nodoushan, Mohammad Ali. (1995/1374SH). Dāstān-e dāstān-hā. Tehrān: Āsār.

Ferdowsi, Abol-Ghāsem. (2010/1389SH). ShāhnāmehWith the effort ofJalālKhāleghi Motlagh. 3^rd ed. Tehrān: Center for the Great Islamic Encyclopedia (Research Institute about Iranian and Islamic culture).

Frazer, James George. (2005/1384SH). Shākheh-ye zarrin. (The golden bough: a study in religion and magic). Tr. by Kāzem Firouzmand. Tehrān: Āgāh.

Freud, Sigmund. (1990/1369SH). Totem va tabou. (Totem and taboo). Tr. by Mohammad Ali Khanji. Tehrān: Tahouri.

Haft manzoumeh-ye hamāsi.(2015/1394SH).With the Effort byRezā Ghafouri. Tehrān: Mirās-e Maktoub.

Jovayni, Aziz Allah. (2005/1384SH). Dāstān-e rostam vaesfandiyār. Tehrān: Enteshārāt-e dāneshgāh Tehrān.

Kak-e Kouhzād. (2003 /1382SH). With the Effort by Seyyed Mohammad Dabir Siyāghi. Tehrān: Anjoman-e Āsār va Mafākher-e Farhangi.

Kazāzi, Mir Jalāl-ol din. (2006/1385SH). Nāmeh-ye bāstān (9 Vols). 2^th ed. Tehrān: Samt.  

Kazāzi, Mir Jalāl-ol din. (2008/1387SH). Khashm dar chashm. First ed. Tabriz: Āydin. 

Khalaf Tabrizi, Mohammad Hosein. (1978/1357SH). Borhān-e ghāte'with the Effort by Mohammad Mo’in. Tehrān: Amirkabir. 

Khāleghi Motlagh, Jalāl. (2012/1391SH). Yād-dāsht-hā-ye shāhnāmeh. Tehrān: Center for the Great Islamic Encyclopedia (Research Institute about Iranian and Islamic culture).

Kousj, Shams-ol din Mohammad. (2003/1382SH). Borzounāmeh. With the Introduction, Research and Edition by Akbar Nahvi. Tehrān: Mirās-e Maktoub. 

Mādeh, Ghāsem. (2001/1380SH).Jahāngir-nāmeh. With the Effort by Ziyā'-ol din Sajjādi. Tehrān: Mo’asseseh-ye Motāle’āt-e Eslāmi.   

Nāsir Khusraw Qubādiyāni. (1984/1363SH). Jāme’-ol Hekmatein. Ed. by Mohammad Mo'in and Henry Corbin. Tehrān: Tahouri.

Nazari, Jalil and Afzal Moghimi. (2005/1384SH). Dāstān-hā-ye por āb-e cheshm.Tehrān: Āsim. 

Rastgār Fasāyi, Mansour. (2007/1386SH). Hamāseh-ye rostam va esfandiyār. Tehrān: Jām.

Sām Nāmeh. (2007/1386SH). ed. by Mitrā Mehrābādi. Tehrān: Donyā-ye ketāb.

Sho'ar, Jafar and Hasan Anvari. (2005/1384SH). Razmnāmeh-ye rostam va esfandiyār. Tehrān: Ghatreh.

Tashih-e tārikh-e sistān.(1952/1314SH). With Edition byMohammadTaghiBahār. With the Effort of Mohammad Ramezāni. Tehrān: Mo’asseseh-ye Khāvar.

Zanjāni, Mahmoud. (1993/1372SH). Farhang-e jāme'-e shāhnāmeh. Tehrān: ‘Atāyi. 

Zariri, Morshed Abbās. (1990/1369SH). Dāstān-e rostam va sohrāb. With the Effort by Jalil Doustkhāh. Tehrān: Tous.