تحلیل عرفانی داستان ضحاک
محورهای موضوعی : اسطوره
علی حیدری
1
(استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان)
کلید واژه: نماد, حماسه, نفس, ضحاک, فریدون,
چکیده مقاله :
یکی از داستان‌های مشهور و رازناک شاهنامه، داستان ضحاک است. از این داستان تحلیل‌های مختلفی صورت گرفته است که بیشتر جنبة سیاسی و اجتماعی دارند. با توجه به رمزی‌بودن این داستان، در این مقاله کوشیده شده است از منظر عرفانی به نبرد فریدون و ضحاک (نیکی و بدی) که دو روی یک سکه‌اند، پرداخته شود. فریدون (ثری تنین = سه اژدها، تنین به معنی مار و اژدها و ثری به معنی عدد سه است) ـ مردی که سه پسر دارد ـ با ضحاک (اژی‌دهاک) ـ ماری که سه سر (دو سر از آن ماران دوش او و یک سر از آن خود او) دارد ـ به مبارزه می‌پردازد. در نهایت خلافِ تمام نبردهای شاهنامه، فریدون حق کشتن ضحاک را ندارد و تنها باید او را محبوس کند. از آنجایی که در باورهای عرفانی اژدها نماد نفس اماره است، می‌توان بر این باور بود که فریدون نیز نماد روح (نفس مطمئنه) است که باید نفس را در کنترل خود در آورد و بر آن غلبه کند، ولی هیچ‌گاه نمی‌تواند برای همیشه آن را نابود کند.
The Story of Zahhāk, one of mysterious tales of Shāhnāmeh, has been often analyzed from political and social points of view. The present article tries to analyze the battle of Fereydūn and Zahhāk from a mystical perspective. Fereydūn (from teri meaning "the third" and tenin meaning "snake and dragon") has three sons. Zahhāk has three snakes: two snakes on his shoulders and the third one is his own head. Fereydūn fights Zahhāk but has no right to kill him; he must only imprison Zahhāk. As in mystical texts the dragon is a symbol of the carnal soul (Nafs-e-Ammareh), so it can be said that Fereydūn is a symbol of the peaceful soul (Nafs-e-Mutmainneh). The man can control the carnal soul (Nafs-e-Ammareh) but can never annihilate it.
ابوریحان بیرونی. 1354. آثارالباقیه. ترجمة اکبر داناسرشت. چ 1. تهران: انجمن آثار ملی.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1381. چهار سخن‌گوی وجدان ایرانی. چ 2. تهران: قطره.
ــــــــــــــــــــــــ . 1376. زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه. چ 7. تهران: آثار.
بهار، مهرداد. 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 1. تهران: توس.
ــــــــــ . 1381. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ 3. تهران: چشمه.
بیات، محمدحسین. 1374. مبانی عرفان و تصوف. چ 1. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
پور داود، ابراهیم. 1377. یشتها. ج1. چ 1. تهران: اساطیر.
ــــــــــــــ . 1381. یاداشت‌های گات‌ها. چ 1. تهران: اساطیر.
ــــــــــــــ . 1380. یسنا. چ 1. تهران: اساطیر.
پورنامداریان، تقی. 1368. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ 3. تهران: علمی و فرهنگی.
جوادی، جواد.1370. فریدونیان، ضحاکیان و مردمیان. چ 1. تهران: ناشر مؤلف.
خاقانی شروانی. 1368. دیوان خاقانی. به تصحیح سید ضیاءالدین سجادی. چ 3. تهران: زوار.
زاویه، سعید. 1389. «تحلیل مضمونی چند نمونه از نگاره‌های گذر سیاوش بر آتش در شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب. س 6. ش 21.
زرین‌کوب، عبدالحسین. 1383. نامۀ نامور. چ 2. تهران: سخن.
ـــــــــــــــــــــ . 1382. نردبان شکسته. چ 1. تهران: سخن.
ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روانکاوی. چ 1. تهران: توس.
شمیسا، سیروس. 1372. بیان. چ 1. تهران: فردوس.
ــــــــــــــ . 1369. فرهنگ تلمیحات. چ 2. تهران: فردوس.
صفا، ذبیح الله. 1369. حماسه‌سرایی در ایران. چ 5. تهران: امیرکبیر.
صنعتی، محمد.1380. صادق هدایت و هراس از مرگ. چ 1. تهران: مرکز.
عطار. 1384. الهی نامه. به کوشش فؤاد روحانی. چ 8. تهران: زوار.
علی‌قلی، رضا. 1376. جامعه‌شناسی خودکامگی. چ 4. تهران: نی.
فردوسی. 1379. نامة باستان. ج1. ویرایش و گزارش میر جلال‌الدین کزازی. چ 1. تهران: سمت.
ـــــــ .1383. نامة باستان. ج4. ویرایش و گزارش میرجلال‌الدین کزازی. چ 1. تهران: سمت.
فریزر، جرج جیمز. 1387. شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ5. تهران: آگاه.
فرهنگ فارسی معین.
قلی‌زاده، خسرو. 1388. فرهنگ اساطیر ایرانی. چ 2. تهران: شرکت مطالعات و نشر کتاب پارسه.
کزازی، میر جلال‌الدین. 1368. از گونه‌ای دیگر. چ 1. تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــــــ .1376. رویا، حماسه، اسطوره. چ 2. تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــــــ .1380. مازهای راز. چ 2. تهران: مرکز.
مالمیر، تیمور.1386. پند پنهان شاهنامه. چ 1. سنندج: دانشگاه کردستان.
مرتضوی، منوچهر. 1372. فردوسی و شاهنامه. چ 2. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مسعود، جبران. 1383. الرائد. ترجمة رضا انزابی نژاد. چ 4. تهران: آستان قدس رضوی.
مصفا، ابوالفضل. 1366. فرهنگ اصطلاحات نجومی. چ 2. تهران: مرکز مطالعات علمی و فرهنگی.
مولوی. 1377. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. چ 1. تهران: پیمان.
مینوی، مجتبی. 1385. فردوسی و شعر او. چ 1. تهران: معین.
ویدن گرن، گئو. 1377. دین‌های ایران. ترجمة منوچهر فرهنگ. چ 2. تهران: آگاهان ایده.
یونگ، کارل گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. چ 1. تهران: امیرکبیر.
References
Abu Reihan-e Birooni. (1984/1363H). Asār-ol bāghiyyeh. Tr. by Akbar Danaseresht.1st ed. Tehran: Anjoman-e Asar-e Melli.
Ali Gholi, Reza. (1997/1376H). Jāme’e shenasi-e khod-kamegi. 4th ed. Tehran: Nei.
Attār. (2005/1384H). Elahi-nāmeh. With the efforts of Foād Rowhani. 8th ed. Tehran: Zavvar.
Bahar, Mehrdad. (1983/1362H). Pazhouheshi dar asatir-e Iran. 1st ed. Tehran: Toos.
--------. (2002/1381H). Az ostureh ta tarikh. Compiled by Abolghasem Esmaeelpour. 3rd 3d. Tehran: Cheshmeh.
Bayat, Mohammad Hossein. (1995/1374H). Mabāni-e erfan va tasavvof. 1st ed. Tehran: Allameh Tabatabayi University Press.
Eslami Nodooshan, Mohammad Ali. (2002/1381H). Chahar sokhangooye vojdan-e Irani. 2nd ed. Tehran: Ghatreh.
--------. (1997/1376H). Zendegi va marg-e pahlavānān dar Shahnameh. 7th ed. Tehran: Āsar.
Farhang-e Farsi-e Mo’een.
Ferdowsi. (2000/1379H). Nāme-ye Bāstān. 1st Vol. Ed. and documented by Mir Jalaloddin Kazzazi. 1st ed. Tehran: Samt.
--------. (2004/1383H). Nāme-ye Bāstān. 4th Vol. Ed. and documented by Mir Jalaloddin Kazzazi. 1st ed. Tehran: Samt.
Frazer, James George. (2008/1387H). Shākhe-ye Zarrin (The Golden Bough: A Study in Religion and Magic). Tr. by Kāzem Firuzmand. 5th ed. Tehran: Āgāh.
Gholizadeh, Khosrow. (2009/1388H). Farhang-e asāstir-e Irani. 2nd ed. Tehran: Sherkat-e Motale’āt va Nashr-e Ketab-e Parseh.
Javadi, Javad. (1991/1370H). Fereidooniān, Zahhākiān, va Mardomiān. 1st ed. Tehran: Nasher-e Moalef.
Jung, Carl Gustav. (1973/1352H). Ensan va sambol-hāyash (Man and his Symbols). Tr. by Abutaleb Sāremi. 1st ed. Tehran: Amirkabir.
Kazzazi, Mir Jalaloddin. (1989/1368H). Az goone-yi digar. 1st ed. Tehran: Markaz.
--------. (1997/1376H). Roya, hamaseh, ostureh. 2nd ed. Tehran: Markaz.
--------. (2001/1380H). Māz-hāye Rāz. 2nd ed. Tehran: Markaz.
Khaghani Shervani. (1989/1368H). Divan-e Khaghani. Ed. by Seyyed Ziaoddin Sajjadi. 3rd ed. Tehran: Zavvar.
Mālmir, Teimoor. (2007/1386H). Pand-e penhān-e Shahnameh. 1st ed. Sanandaj: Daneshgah-e Kordestan.
Masoud, Jebran. (2004/1383H). Ar-raed. Tr. by Reza Anzābi Nezhād. 4th ed. Tehran: Astan-e Ghods-e Razavi.
Minavi, Mojtaba. (2006/1385H). Ferdowsi va she’r-e ou. 1st ed. Tehran: Moeen.
Mortazavi, Manouchehr. (1993/1372H). Ferdowsi va Shahnameh. 2nd ed. Tehran: Moassese-ye Motāle’āt va Tahghighāt-e Farhangi.
Mosaffa, Abolfazl. (1987/1366H). Farhang-e estelāhāt-e nojumi. 2nd ed. Tehran: Markaz-e Motāle’āt-e Elmi va Farhangi.
Mowlavi. (1998/1377H). Masnavi Manavi. Ed. by Reynold Nicholson. 1st ed. Tehran: Peiman.
Pour namdarian, Taghi. (1989/1368H). Ramz va dastan-hāye ramzi dar adab-e Farsi. 3rd ed. Tehran: Elmi va Farhangy.
Pourdavood, Ebrahim. (1998/1377H). Yasht-hā. 1st Vol. 1st ed. Tehran: Asatir.
--------. (2001/1380H). Yasna. 1st ed. Tehran: Asatir.
--------. (2002/1381H). yadasht-hāye Gāt-ha. 1st ed. Tehran: Asatir.
Safa, Zabihollah. (1990/1369H). Hamāse-sorayi dar Iran. 5th ed. Tehran: Amirkabir.
San’ati, Mohammad. (2001/1380H). Sadegh Hedayat va haras az marg. 1st ed. Tehran: Markaz.
Sattari, Jalal. (1987/1366H). Ramz va masal dar ravānkāvi. 1st ed. Tehran: Toos.
Shamisa, Siroos. (1993/1372H). Bayan. 1st ed. Tehran: Ferdows.
--------. (1990/1369H). Farhang-e talmihāt. 2nd ed. Tehran: Ferdows.
Widengren, Geo. (1998/1377H). Din-hāye Iran. Tr. by Manouchehr Farhang. 2nd ed. Tehran: Aghahan Ideh.
Zarrinkoub, Abdolhossein. (2004/1383H). Nāme-ye nāmvar. 2nd ed. Tehran: Sokhan.
--------. (2003/1382H). Nardebān-e shekasteh. 1st ed. Tehran: Sokhan.
Zavieh, Saeed. (2010/1389H). “Tahlil-e Mazmooni-e Chand Nemooneh az Negare-hāye Gozar-e Siavash bar Atash dar Shahnameh”. The Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature, Azad University, South Tehran Branch. Year 6. No. 21.