اندیشة توحیدی سنایی در مقایسه با ابن‌عربی

محورهای موضوعی : اسطوره

خدابخش اسداللهی ¹ , بهنام فتحی ²

1 - استادیارزبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی
2 - کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1390/07/01

کلید واژه: سنایی, توحید, شهود, تشبیه و تنزیه, اسماء و صفات, خلق افعال,

چکیده مقاله :

مسئلۀ اساسی در این پژوهش، اندیشۀ توحیدی در آثار سنایی است. این اندیشه، بخشِ مهمی از اندیشه‌هایِ بیشتر عارفانِ مسلمان را تشکیل می‌دهد. نگارنده در سه بخش می‌کوشد اندیشۀ توحیدی را در آثار سنایی نشان دهد. برای همین منظور، پس از ذکرِ توحید و اقسامِ آن، در بخشِ اول می‌گوید که مرادِ سنایی از توحیدِ وجودی، تأکید بر جنبۀ شهودیِ آن است. در بخش دوم بیان می‌کند که سنایی، ابن‌عربی‌وار، راه‌های معرفت‌الله را با بحث بر مشخصه‌هایی چون تشبیه و تنزیه، خودشناسی، اسماء و صفات الهی، اقرار به خلقِ افعالِ بندگان ذکر کرده است. در بخش سوم نیز پنج شرطِ مهم را به‌عنوانِ شروطِ اصلیِ تحقّقِ توحید از منظرِ سنایی برمی‌شمارد که عبارت‌اند از: رفعِ تعیّناتِ بشری، اخلاص، توکّل، تفرید و تجرید. هدف از پژوهشِ پیش‌رو، بررسی و اثباتِ امکانِ ستایش، شناخت و شناساندنِ باری‌تعالی است، به‌گونه‌ای که بتوان به تشبیه در عینِ تنزیه و تنزیه در عینِ تشبیه (درست به‌شیوۀ قرآنی) قائل شد، به‌ویژه که عارفانِ بزرگِ پس از سنایی، مانندِ عطّار و مولوی گسترش‌دهندۀ دیدگاهِ توحیدیِ او هستند.

چکیده انگلیسی:

  The aim of the present article is to examine the concept of Unity of Being (Tohid) in the thoughts of Hakim Abul-Majd Majdūd ibn Ādam Sanā'ī Ghaznavi (died around 1131), one of the earlier Sufi poets. The article primarily strives to show that the concept of Unity of Being (Tohid) in Sanā'ī's thought is associated with intuition. Next, it is indicated that Sanā'ī, like Ibn Arabi, believes that knowledge of God is based on assimilation and disconnecting God from creation. And finally, it is shown that according Sanā'ī, realization of Tohid is based on removal of  Individualities, sincere devotion (Ekhlās), Trust in God (Tavakol), inward solitude (Tafrid) and outward separation (Tajrid).    

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربی. 1375. رسائل ابن­عربی (مجموعۀ ده رسالۀ فارسی شده). به­تصحیح نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: مولی.

ــــــــ . بی­تا. فتوحات مکیه. بیروت: دارالصادر.

ــــــــ . 1389. فصوص­الحکم. با توضیح و تحلیل محمدعلی موحد و صمد موحد. چ 4. تهران: کارنامه.

البغدادی الاسفراینی، عبدالقاهر بن محمد. 1411ق/ 1990م. الفرق بین الفرق. تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید. بیروت: المکتبه العصریه و ابناء الشریف الانصاری.

حلّی، حسن بن یوسف. 1376. کشف­المراد. ترجمه و شرح به­قلم ابوالحسن شعرانی.
چ 8. تهران: اسلامیه.

خواجه عبدا... انصاری. 1380. طبقات­الصوفیه. با تصحیح و حواشی و تعلیقات عبدالحی حبیبی قندهاری. به­اهتمام و کوشش حسین آهی. چ 2. تهران: فروغی.

ــــــــــــــــــــ . 1388. صدمیدان. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهرست­ها از سهیلا موسوی سیرجانی. چ 3. تهران: زوار.

سرّاج طوسی. 1388. اللمع فی­التصوف. ترجمۀ مهدی محبتی. چ 2. تهران: اساطیر.

علاءالدوله سمنانی. 1358. چهل مجلس. به­اهتمام عبدالرفیع حقیقت‌پور. تهران: چاپخانۀ کاویان.

سنایی. 1360. مثنوی‌های حکیم سنایی. به­تصحیح مدرس رضوی. چ 2. تهران: بابک.

ـــــ . 1362. دیوان سنایی. به­سعی و اهتمام مدرس رضوی. چ 3. تهران: سنایی.

ـــــ . 1377. حدیقةالحقیقه. به­تصحیح مدرس رضوی. چ 5. تهران: دانشگاه تهران.

السیوطی، جلال­الدین. 1373ق. الجامع­الصغیر فی احادیث البشیر النذیر. مصر: قاهره.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1383. تازیانه­های سلوک. چ 1. تهران: آگاه.

الشهرستانی، ابی الفتح محمد بن عبدالکریم بن ابی بکر. بی­تا. الملل و النحل. تحقیق محمد سید گیلانی. بیروت: دارالمعرفه.

عزّالدین محمود کاشانی. 1386. مصباح­الهدایه و مفتاح­الکفایه. به­تصحیح جلال­الدین همایی. چ 7. تهران: هما.

عطّار نیشابوری. 1372. منطق­الطّیر. به­اهتمام سیدصادق گوهرین. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی، تهران.

ــــــــــــــ . 1373. مصیبت­نامه. با تصحیح نورانی وصال. چ 4. تهران: زوّار.

ــــــــــــــ . 1384. تذکرة­الاولیاء. بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهرست­ها از محمد استعلامی. چ 15. تهران: زوّار.

فروزانفر، بدیع­الزمان. 1370. احادیث مثنوی. چ 5. تهران: امیرکبیر.

محمدبن منوّر. 1376. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. با مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 4. تهران: آگاه.

مرتضوی، منوچهر. 1370. مکتب حافظ. چ 4. تبریز. ستوده.

مشکور، محمدجواد. 1384. فرهنگ فِرَق اسلامی. با مقدمه و توضیحات کاظم مدیر شانه­چی. چ 4. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.

مطهّری، مرتضی. 1384. آشنایی با علوم اسلامی. ج 2. چ 29. قم: صدرا.

مولوی. 1360. مثنوی معنوی. به­سعی و اهتمام و تصحیحِ رینولد. ا. نیکلسون. چ7. تهران: امیرکبیر.

نجم رازی. 1373. مرصادالعباد. به­اهتمام محمدامین ریاحی. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی.

النسفی، ابوحفص عمر. 1326ق. شرح العقاید النّسفیّه. اسلامبول: طابع و ناشری قریمی یوسف ضیاء.

نیکلسون، رینولد آلین. 1388. تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا. با ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 4. تهران: سخن.

یثربی، سید یحیی. 1384. عرفان نظری. چ 5. قم: بوستان.

References

A’nasafi, Abu Hafs Omar. (1326 A.H.). Sharh-ol Aghayed-ol Nasafiyyeh. Istanbul: Tabe’ va Nasheri Gharimi Yusof Zia’.

Alā’oddole Semnāni. (1979/1358H). Chehel Majles. With the efforts of Abdol Rafi’ Haghighatpour. Tehran: Kāviān Publications.

Albaghdadi Al-Esfarayeni, Abdol Ghaher Ibn Mohammad. (1990/1411 A.H.). Al Fargh Bein-al Feragh. Research by Mohammad Mohioddin Abdolhamid. Beirut: Almaktabat-ol Asriah and Abna-e Sharif Al Ansari.

Alsayuti, Jalaloddin. (1373 A.H.). Al-jāme’ As-saghir Fi Ahādis-al Bashir-al Nazir. Egypt: Cairo.

Alshahrestāni, Ab-ol Fat’h Mohammad Ibn Abd-ol Karim Ibn Abi Bakr. (n.d.). Al-melal va Nehal. Research by Mohammad Seyyed Gilāni. Beirut: Dar-ol Mahrefa.

Attār. (1993/1372H). Manteq O’Teir. With the efforts of Seyyed Sādegh Gowharin. 5^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

--------. (1994/1373H). Mosibat Nāmeh. Ed. by Noorāni Vesāl. 4^th ed. Tehran: Zavvār.

--------. (2005/1384H). Tazkerat-ol Owlia. Research, edition, annotation, and index by Mohammad Este’lāmi. 15^th ed. Tehran: Zavvār.

Ezzoddin Mahmood Kāshāni. (2007/1386H). Mesbāh ol Hedayat va Meftāh ol Kefāyat. Ed. by Jalāloddin Homāyi. 7^th ed. Tehran: Homā.

Foruzānfar, Badi-ol Zamān. (1991/1370H). Ahādis Masnavi. 5^th ed. Tehran: Amir Kabir.

Helli, Hasan Ibn Yusof. (1997/1376H). Kashf-ol Morad. Int. and Tr. by Abolhasan Sha’rani. 8^th ed. Tehran: Eslāmiieh.

Ibn Arabi. (1996/1375H). Rasāel-e Ibn Arabi (10 treatises translated to Persian). Ed. by Najib Māyel Heravi. 2^nd ed. Tehran: Mowlā.

--------. (2010/1389H). Fosus ol Hekam. Intr. And research by Mohammad Ali Movahed and Samad Movahed. 4^th ed. Tehran: Kārnāmeh.

--------. (n.d.). Fotuhat-e Makkieh. Beirut: Dar ol Sader.

Khājeh Abdollah Ansāri. (2001/1380H). Tabaghat-ol Sufieh. Ed. and annotation by Abdolhayy Habibi Ghandehāri. With the efforts of Hossein Āhi. 2^nd ed. Tehran: Forughi.

--------. (2009/1388H). Sad Meidan. Research, edition, annotation, and index by Soheila Mousavi Sirjāni. 3^rd ed. Tehran: Zavvār.

Mashkoor, Mohammad Javad. (2005/1384H). Farhang-e Feragh-e Eslāmi. Introduction and annotation by Kazem Modir Shāne chi. 4^th ed. Mashhad: Bonyād-e Pazhoohesh-hāye Eslami-e Āstān-e Qods-e Razavi.

Mohammad Ibn Monavvar. (1997/1376H). Asrār-ol Towhid Fi Maghamāt A’sheikh Abi Saeed. Ed. and annotation by Mohammad Reza Shafi’ ī Kadkani. 4^th ed. Tehran: Āgāh.

Mortazavi, Manuchehr. (1991/1370H). Maktab-e Hāfez. 4^th ed. Tabriz: Sotudeh.

Motahhari, Morteza. (2005/1384H). Āshnāyi ba Olum-e Eslami. Vol. 2. 29^th ed. Qom: Sadra.

Mowlavi. (1981/1360H). Masnavi Ma’navi. With the efforts and edition of Reynold A. Nicholson. 7^th ed. Tehran: Amir Kabir.

Najm-e Rāzi. (1994/1373H). Mersād Al Ebād. With the efforts of Mohammad Amin Riāhi. 5^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Nicholson, Reynold Alleyne. (2009/1388). Tasavof-e Eslami va Rābete-ye Ensan va Khoda (The Idea of Personality in Sufism). Tr. by Mohammad Reza Shafi’ ī Kadkani. 4^th ed. Tehran: Sokhan.

Sanāī. (1981/1360H). Masnavi-hāye Hakim Sanāī. Ed. by Modarres Razavi. 2^nd ed. Tehran: Bābak.

--------. (1983/1362H). Divān-e Sanāī. With the efforts of Modarres Razavi. 3^rd ed. Tehran: Sanāī.

--------. (1998/1377H). Hadighat-ol Haghigha. Ed. by Modarres Razavi. 5^th ed. Tehran: Tehran University Press

Seraj Tusi. (2009/1388H).  Al lom’a fi Tasavvof. Tr. by Mehdi Mohabbati. 2^nd ed. Tehran: Asātir.

Shafi’ ī Kadkani, Mohammad Reza. (2004/1383H). Tāziāne-hāye Soluk. 1^st ed. Tehran: Āgāh.

The Holy Quran

Yasrebi, Seyyed Yahya. (2005/1384H). Erfān-e nazari. 5^th ed. Qom: boostān.