تعامل بینامتنی قابوسنامه و اقوال پیرانِ صوفیّه بر اساس نظریّة ژرار ژُنت

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

ابراهیم دانش ¹ , فرامرز جلالت ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت : 1403/01/05 تاریخ پذیرش : 1403/04/03 تاریخ انتشار : 1403/06/30

کلید واژه: بینامتنیّت, قابوسنامه, اقوال صوفیّه, ژرار ژنت,

چکیده مقاله :

قابوسنامه از آثار برجستة ادب تعلیمیِ فارسی است که به دلیل جذّابیّت فرمی و تنوّع محتوایی از گرانیگاه‌های متون ادب فارسی به‌ شمار ‌می‌رود. این کتاب از لحاظ اخذ، ترشیح و انتقال آموزه‌های اعتقادی، اجتماعی و تربیتی، نقشِ بینامتنیِ انکارناپذیری در تطوّر کهکشانِ متنی زبان و ادب فارسی داشته‌ است. از مواریث ارزشمندی که از طریقِ قابوسنامه به آثار مهمّ فارسی بعد از وی رسیده، اقوالِ حکیمانه و پندهای تربیتی بزرگان تصوّف اسلامی ـ ایرانی است. تحلیل بینامتنیّت قابوسنامه با اقوال صوفیّه، می‌تواند علاوه بر تبیین سهمِ عرفان و تصوّف در نظامِ تربیتیِ عنصرالمعالی، ما را با میزان و نحوة کارکرد بینامتنی قابوسنامه و آبشخورهای فکری آن آشنا و در فهم بهتر این کتاب و متون مرتبط با آن یاری ‌کند. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، به نتایجی از این قبیل رسیده‌ است که بسامد بالایِ بینامتنیّت ضمنی و صریح از حیثیّت والایِ ادبی و زیبایی‌شناختی قابوسنامه حکایت‌ می‌کند. همچنین وفورِ موضوعات تعلیمیِ اجتماعی و اعتقادی، و لزومِ ادب گفتاری و رفتاری نشان اهمیّت روابط و تعاملات اجتماعی در دیدگاه عنصرالمعالی و چهارچوبِ فکریِ تصوّف است. توجّه به اقوال و افعال مشایخ طراز اول عرفان اسلامی نیز حاکی از اعتقاد استوار عنصرالمعالی به اخذ آموزه‌های تعلیمی از سرچشمه‌های اصلی این نهضت است.

چکیده انگلیسی:

Qabus-nameh, one of the prominent works of Persian didactic literature, holds a central position among Persian literary works owing to its formal elegance and diverse themes. This text plays an integral intertextual role in the realm of Persian language and literature by facilitating the acquisition and dissemination of religious, social, and educational teachings. The profound wisdom and educational counsel from the elders of Islamic-Iranian Sufism represent invaluable legacies that have been passed down to significant Persian works through Qabus-nameh. A detailed intertextual examination of Qabus-nameh alongside Sufi elders' sayings can illuminate the influence of mysticism and Sufism on the educational framework of Unsur al-Ma'ali Keikavus, the book's author, and provide insights into the intertextual dynamics of Qabus-nameh and its intellectual sources. The findings of the present study, presented in a descriptive-analytical manner, underscore the prevalence of both implicit and explicit intertextuality in Qabus-nameh, highlighting its rich literary and aesthetic merit. Furthermore, the abundance of social and religious educational themes, as well as the emphasis on linguistic and behavioral decorum, underscores the significance of social connections and interactions within Unsur al-Ma'ali Keikavus's worldview and the intellectual landscape of Sufism. The attentiveness to the teachings and conduct of the venerable figures of Islamic mysticism indicates Unsur al-Ma'ali Keikavus's steadfast commitment to drawing educational insights from the key sources of this spiritual tradition.

منابع و مأخذ:

الآبي، ابوسعد، 1424. َنثرُ الدُّر فِي¬المُحاضرات. تحقيق خالد عبدالغني محفوظ. ط1. بيروت: دارُالكُتُبِ العِلمِيّة.
آلن، گراهام، 1397. بینامتنیّت. ترجمة پیام یزدان¬جو. چ6. تهران: مرکز.
ابنُ¬المُلَقِّن، سِراجُ¬الدّین، 1406. طَبَقاتُ¬الأولیاء. حَقَّقَهُ وَ خَرَّجَهُ نورُالدّین شُرَیبَة. ط1. بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌الجوزی، ابوالفرج، 2005. صفة¬الصفوة. تحقیق خالد مصطفی طرطوسی. ط1. بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن¬حمدون، محمد، 1996. َالتَّذکِرَةِ¬الحَمدونِیّة. تحقیق احسان عباس و بکر عباس. ط1. بیروت: دارصادر.
ابن‌منوّر، محمّد، 1381. اسرارُالتوحيد فِي مقاماتِ الشّيخ أبي¬سعید. تصحيح محمدرضا شفيعي كدكني. چ5. تهران: آگاه.
ابوالفتوح رازی، جمال الدین. 1334. تفسير(رَوضُ¬الجنان و روح¬الجنان)، تصحيح مهدي الهي قمشه¬اي. چ3. تهران: علمي.
ابونُعَيْم¬الإصفهاني، اَحمد، 1423. حِليَة¬الأولياء وَ طَبَقاتُ¬الأصفِياء. تحقيق مصطفي عبدالقادر عطا. ط2. بيروت: دارالكتب¬العِلميّة.
اعوانی، غلامرضا و همکاران، 1387. «تصوّف» مندرج در دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی. ج15. صص 549-395. تهران: مرکز دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی.
انصاري، عبدالله. 1372، رسائل انصاری. تصحيح محمّدسرور مولايي. چ1. تهران: توس.
بدوی مصری، عبدالمجید، 1377. « قابوسنامه»، مجلّة سیاست خارجی. ش47، صص 118-106.
پورنامداریان، تقی، 1380. در سایة آفتاب. چ1. تهران: سخن.
الثعالبي، ابومنصور، 2003. اَلتّمثيل وَ المُحاضَرة. تحقيق قُصَي الحُسَين، ط1. بيروت: دار و مكتبة¬الهلال.
الجرجانی، علی. 1424. کتاب¬التعریفات. ط1. بیروت: دار إحیاء¬التراث العربی.
جلالت، فرامرز، دانش، ابراهیم. 1402. «همزیستی ادب غنایی و تعلیمی در آینة تحلیل بینامتنی آثار نظامی و قابوسنامه بر اساس نظریّة ژرار ژنت». دوفصل‌نامة زبان و ادب فارسی. دانشگاه تبریز. س79. ش247. صص 176-151.
https://doi.org/10.22034/perlit.2023.55507.3453
الحصري القيرواني، ابواسحاق، 1424. زَهرُالآداب وَ ثَمَرُالألباب. تحقیق صلاح¬الدّين الهواري. ط1. بيروت: المكتبة العصريّة.
داد، سیما، 1382. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
الرّاغب¬الإصفهاني، حسين، 1416. مُحاضراتُ¬الأدباء وَ مُحاوراتُ¬الشّعراء وَ البُلَغاء. ط1. قم: مكتبة الحيدريّة.
رضازادة شفق، صادق، 1369. تاریخ ادبیّات ایران. چ1. تهران: آهنگ.
زرین‌کوب، عبدالحسین، 1380. نه شرقی، نه غربی، انسانی. چ4، تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــ، 1381. ارزش میراث صوفیه، چ2، تهران: امیرکبیر.
الزمخشري، ابوالقاسم، 1410. رَبيعُ¬الأبرار وَ نُصوصُ¬الأخبار. تحقيق سليم النعيمي.ط1. قم: دارالذّخائر للمطبوعات.
ژنده¬پیل، احمدِ جام، 1350. ُانس¬التّائبین وَ صِراطُ¬اللهِ¬المُبین. تصحیح و توضیح علی فاضل. چ1. تهران: توس.
ساسانی، فرهاد، 1383. «بینامتنیّت: پیشینه و پسینه نقد بینامتنی» مجلّة بیناب. ش5 و 6، صص 185-172.
ـــــــــــــــ، 1384، «تأثیر روابط بینامتنی در خوانش متن»، مجلّة زبان و زبان¬شناسی. س1، ش2، صص 54-39.
سجاسی، اسحاق، 1368. فَرائِدُالسُّلوک. تصحیح نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی. چ1. تهران: پاژنگ.
السُّلمی، ابوعبدالرحمن، 1424. طَبَقاتُ¬الصّوفِيّة. تحقیق مصطفي عبدالقادر عطا. ط1. بيروت: دارالكتب العلميّة.
سهروردي، شهاب¬الدين عمر، 1384. عَوارفُ¬المَعارِف. ترجمة ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهاني. به اهتمام قاسم انصاري. چ3. تهران: علمي و فرهنگي.
سهلگي ، محمّد، 1384. دفتر روشنايي. ترجمة محمّدرضا شفيعي كدكني. چ2. تهران: سخن.
الشعرانی، ابوالمواهب، 1426. َالطّبقاتُ¬الکُبری. تحقیق سلیمان الصّالح. ط1. بیروت: دارالمعرفة.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1386. قلندریّه در تاریخ. چ1. تهران: سخن.
شیمل، آن. ماری، 1381. ابعاد عرفانی اسلام، ترجمة عبدالرحیم گواهی. چ4. تهران: فرهنگ اسلامی.
صادقی، اسماعیل، رئیسی نافچی، راضیه. 1399. «بررسی تصویر شاه ـ انسان کامل در متون نثر تعلیمی(قابوسنامه ، سیاست¬نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک الملوک)». پژوهش-نامة ادبیات تعلیمی. س12، ش48، صص 36-1.
عطّار نيشابوري، فريدالدّين، 1383. َتذكِرةالأولياء. تصحيح محمّد استعلامي. چ14. تهران: زوّار.
ــــــــــــــــــــــــ ،1386. اسرارنامه. مقدّمه، تصحيح و تعليقات محمّدرضا شفيعي كدكني. چ2. تهران: سخن.
عنصرالمعالي، كيكاوس، 1312. نصیحت¬نامه معروف به قابوسنامه. تصحیح سعید نفیسی. چ1. تهران: مجلس.
عنصرالمعالي، كيكاوس، 1380. قابوسنامه. تصحيح غلامحسين يوسفي. چ11. تهران: علمي و فرهنگي.
عين¬القضات همداني، عبدالله، 1377. نامه¬های عین¬القضات. به اهتمام علینقی منزوی و عفيف عُسيران. چ1. تهران: اساطیر.
الغزّالي، محمّد، 1419. احياء علوم¬الدّين. ط1. حلب: دارالوعي العربي.
القشيري، ابوالقاسم، 2000. الرّسالةالقشیریة. تحقيق عبدالكريم العطا. دمشق: مكتبة أبي¬حنيفة.
کاشانی، عزالدین، 1381. مصباح¬الهدایة و مفتاح¬الکفایة. مقدّمه و تصحیح جلال¬الدین همایی، چ6. تهران: هما.
الماوردي، ابوالحسن، 1425. أدب¬الدّنيا والدّين. تحقیق محمّد ابوالخيرالسيد و محمّد الشّرفاوي. ط1. بيروت: مؤسّسة ¬الرسالة ناشرون.
محبّتی، مهدی، 1382. سیمرغ در جستجوی قاف. چ2، تهران: سخن.
ـــــــــــــ. 1388. از معنا تا صورت. ج1. چ1. تهران: سخن.
مستملي بخاري، ابوابراهيم، 1373. شرح¬التّعرّف لمذهب¬التصوّف. تصحيح محمّد روشن. چ2. تهران: اساطير.
مستوفی، حمدالله، 1362. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوائی. چ2. تهران: امیرکبیر.
المكّي، ابوطالب. 1417. قوت¬القلوب في معاملة¬المحبوب. تحقیق باسل عيون¬السّود. ط1. بيروت: دارالكتب العلميّة.
مولوي، جلال الدّين، 1381. فيه ما فيه. تصحيح بديع¬الزّمان فروزانفر. چ9. تهران: اميركبير.
ميبدي، رشيدالدّين، 1382. كشف¬الأسرار و عدة¬الأبرار. به اهتمام علي¬اصغر حكمت. چ7. تهران: اميركبير.
نامور مطلق، بهمن، 1394. درآمدی بر بینامتنیّت. چ2. تهران: سخن.
ـــــــــــــــــ، 1395. بینامتنیّت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. چ1. تهران: سخن.
نجم¬الدین رازي، عبدالله، 1380. مرصادالعباد. به اهتمام محمّد امين رياحي. چ9. تهران: علمي و فرهنگي.
نسفی، عزیزالدین، 1381. الإنسان¬الکامل. تصحیح ماریژان موله. پیش¬گفتار هانری کُربن. چ6. تهران: طهوری.
الهامی، فاطمه، 1391. «جایگاه قابوسنامه در قلمرو ادبیات تعلیمی». پژوهش¬نامة ادبیات تعلیمی. س4، ش16، صص158-131.
هجویری، علی، 1383. کشف¬المحجوب. تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ1. تهران: سروش.
English Sources
Baldick. C. (2001). The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. New York: Oxford University Press.
Peck, J. & Coyle M. (2002). Literary Terms and Criticism. New York: Palgrave Macmillan.