نمودها و خویشکاری فرّه در اقتباس‌های محمّدرضا یوسفی از شاهنامه با رویکرد بوم‌گرا

محورهای موضوعی : شاهنامه

زهرا پارساپور ¹ (دانشیار زبان و ادبیّات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
فاطمه محمدزاده ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد)

تاریخ دریافت : 1402/04/11 تاریخ پذیرش : 1402/06/21 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: شاهنامة فردوسی, فرّه, خویشکاری نمودهای جانوری, محمّدرضا یوسفی, بوم‌گرا,

چکیده مقاله :

فرّه یکی از مفاهیم اسطوره‌ای است که رابطة انسان و طبیعت را به خوبی نمایان می‌کند. این نیروی اَهورایی که به باور انسان‌های دورة اسطوره‌، در همة موجودات (انسان و حیوان) سَرَیان دارد، سبب به کمال رساندن خویشکاری‌های خود می‌شود.در شاهنامة فردوسی این نیرو گاهی با نمادهای جانوری همراه است و هم‌گامی انسان و طبیعت را در دورة اسطوره‌ای در جهت برقراری نظم و نجات طبیعت از سلطة ضدّ طبیعت آشکار می‌سازد. مقالة حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به کنش‌گری‌های فرّه با نمودهای جانوری پرنده (سپیدا) و برّه (فرهان) در ایجاد نظم، نجات انسان و طبیعت از تسلّط ضدّ طبیعت (دیوان، خشک‌سالی، سرمای سخت و...) با اقتباس‌ محمّدرضا یوسفی از شاهنامة فردوسی برای کودکان و نوجوانان می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که یوسفی با رویکردی زیست‌محورانه، نمادهای جانوری فرّه را در ساحتی اسطوره‌ای برای مخاطبان خود بازنمایی کرده است. بنابراین، فرّه در این آثار بخشی از طبیعت است که با مقابله با شرور و برگرداندن نظم گیتی، هم‌زمان به بقای انسان و ناانسان یاری می‌رساند. نقش فرّه بعدها در ادوار تاریخی تغییر می‌یابد و در خدمت نظم سیاسی و اجتماعی قرار می‌گیرد.

چکیده انگلیسی:

The concept of Farr, as one of the mythological ideas, refers to the relationship between humans and nature. Those who believed in myths believed that Farr, or the divine power, exists in all beings, both human and animal, and causes them to perfect their functions. In Shānāmeh, this power is sometimes associated with animal symbols, highlighting the synchronization of humans and nature in establishing order and preserving nature from the power of anti-nature during mythological times. The present article, using a descriptive-analytical method, focuses on the function of Farr in Mohammadrezā Yousefi's adaptations of Shānāmeh, written for children and teenagers. In his works, Farr, in the form of animals such as a bird (Spida) and a lamb (Farhan), creates order and saves both humans and nature from the elements of antinature, such as Divan (demons), drought, and severe cold. The research shows that Yousefi has presented Farr's animal symbols in a mythological way for his audience with a bio-oriented approach. In these works, Farr is a part of nature that fights against evil, restores order, and helps in the survival of both humans and non-humans. In later historical periods, the role of Farr changes, and it is placed at the service of political and social order. 

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله، 1374. تاریخ اساطیری ایران. چ1. تهران: سمت.

ــــــــــــ. ، 1371. «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجلّة کلک، شهریور، صص. 24-16.

ایرانی ارباطی، غزاله و محمّد خزایی. 1396. «نمادهای جانوری فرّه در هنر ساسانی»، مجلة نگره، 12(43)، صص. 29-18.

10.22070/negareh.2017.571

بابکان، اردشیر، 1339. کارنامة اردشیر بابکان. به کوشش محمّد جواد مشکور. چ1. تهران: کتاب‌فروشی و چاپخانة دانش.

بیک محمّدی، حسن، 1390. مقدّمه‌ای بر جغرافیای تاریخی ایران. چ 1. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

پارساپور، زهرا، 1392. نقد بوم‌گرا (ادبیات و محیط زیست). چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

پرادا. ایدت، 1383. هنر ایران باستان. ترجمة یوسف مجیدزاده. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود. ابراهیم، 1394. اوستا (2). چ 1. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــ ، 1347. اوستا (یشت‌ها). چ1. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــ ، 1394. یشت‌ها. چ 1. تهران: کتابخانة طهوری.

تیلور، پل. در پویمان، 1384. اخلاق زیست محیطی. ترجمة محسن ثلاثی، مژده دقیقی، هادی غبرایی و دیگران. ج1. چ1. تهران: توسعه.

دادگی، فرنبغ، 1376. بندهش. ترجمة مهرداد بهار. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم، 1397. نقش طبیعت در شکل گیری اساطیرایران. چ1. تهران: مهر نوروز

رضی، هاشم، 1379. حکمت خسروانی. چ1. تهران: بهجت.

رویانی، وحید و صفیه موسوی، 1393. «مقایسة تطبیقی فرّة  ایزدی در شاهنامه و مهابهاراتا»، مجلة جستارهای ادبی، 47(4) پیاپی 4، صص 82-59.

10.22067/jls.v47i4.33398

زمرّدی. حمیرا، 1385. نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامة فردوسی، خمسة نظامی و منطق‌الطیر. تهران: زوّار.

سودآور، ابوالعلا، 1383. فرّة ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان. آمریکا: میرک.

شایگان، داریوش، 1380. بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. چ3. تهران: امیرکبیر.

شوالیه. ژان، 1387 و آلن گربران. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

ضیمران، محمّد، 1379. گذر از جهان اسطوره به فلسفه. چ1. تهران: هرمس.

طاووسی، سهراب، 1400. اندوه خاک (محیط زیست در شعر معاصر).چ 1. تهران: آفتاب‌کاران.

فردوسی، ابوالقاسم، 1391. شاهنامة. چ1. ج1. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی. فرزاد، 1390. «تحلیل انسان‌شناختی اسطورة فر و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران»، جستارهای ادبی، (174)، صص. 148-113.

10.22067/jls.v44i3.12652

قایینی کریم‌آبادی، فاطمه و بساک، حسن، 1399. «خویشکاری و ناخویشکاری شاهنان شاهنامه»، پژوهشنامة ادب فارسی، 6(10) پیاپی 29، بهار و تابستان.

20.1001.1.23225793.1399.16.1.10.4

قلی‌زاده، خسرو، 1391. دانشنامة اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. چ1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

کریستین سن، آرتور، 2535. آفرینش زیان کار در روایات ایرانی. ترجمة احمد طباطبایی. چ1. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ.

کوپر. جی. سی، 1379. فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. چ1. تهران: فرشاد.

ماه‌وان، فاطمه؛ قائمی، فرزاد و یاحقّی، محمّد جعفر، 1394. «بررسی نمادهای تصویری فر با تأکید بر نگاره‌های شاهنامه»، پژوهشنامة ادب حماسی،  صص. 157- 119.

مختاری. محمّد. 1369. اسطورة زال. چ 1. تهران: آگه.

مدبّری، محمود و حسینی، سیّده نرگس، 1394. «خورشید و پرندگان خورشیدی در شاهنامة فردوسی»، مجموعه مقالات دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقّق اردبیلی، صص. 405-395.

واحد دوست. مهوش، 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامة فردوسی. چ1. تهران: سروش.

یوسفی، روح‌اله و بیگ‌زاده، خلیل. 1394. فرّة ایزدی و عنایت الهی در جهان اسطوره‌ای با تأکید بر شاهنامة فردوسی و مثنوی مولوی»، فصلنامة عرفانیات در ادب فارسی. 6(22)، صص. 130-107.

یوسفی، محمّدرضا، 1393. سوگند جمشید شاه. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1393. تهمورث شاه دیوبند. چ1. تهران: خانة ادبیّات

ـــــــــــــــــ ، 1393. زایش فریدون. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1393. ضحّاک و کژدم. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. چون خورشید. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1394. فریدون باید زنده بماند. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391.گرم تر از آتش. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. روزی به نام سده. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. سام، پهلوان پهلوانان. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. مَندان شهر. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. رزانه دختر گندم. چ1.تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1397. نخستین نوروز جهان. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

 

English Sources

Mishra, S. K. (2016). Ecocriticism in children’ literature: An analysis of Amit Garg’s Two Tales. GALAXY: International Multidisciplinary Research Journal,

 Glotfelty, C. (1996). Introduction: Literary studies in an age of environmental crisis. In C. Glotfelty, & H. Fromm (eds.), The ecocriticism reader: Landmarks inliterary ecology (pp. xv-xxxvii). Athens: University of Georgia Press

Adugna, A. B. (2015). How green are our stories? Explorations of ecological subjectivities in Ethiopian children’s literature. Journal of Language and Culture, 6(5), 39-51.

Bhalla, A. (2012). Eco-consciousness through children’s literature: A study. IRWLE, 8(2), 1-8.

Hutcheon, Linda (2006).A Theory of Adaptation.New York. London.

Āmūzegār, Žāleh. (1995/1374SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān. 1^st ed. Tehrān: Samt.

Āmūzegār, Žāleh. (1992/1371SH). “Dīvhā dar Āqāz Dīv Nabūdand”. Kelk magazine. Šahrīvar. Pp. 16-24.

Beyk Mohammadī, Hassan. (2009/1390SH). Moqaddameh-ī bar Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Īrān. 1^st ed. Esfahān: University of Esfahan.

Chevalier, Jean and Gheerbrant, Alain. (2008/1387SH). Farhange Namādhā (Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābe Fazāyelī. 1^st ed. Tehrān: Jeyhūn.

Christensen, Arthur Emanuel. (1945/1323SH). Āfarīneše Zīyan Kār dar Revāyāte Īrānī. Tr. by Ahmad Tabātabāyī. 1^st ed. Tabrīz: Institute of History and Culture.

Cooper, C.G. (2000/1379SH). Farhange Mosavvare Namādhā-ye Sonnatī (An illustrated encyclopaedia of traditional symbols). Tr. by Malīhe Karbāsīyān. 1^st ed. Tehrān: Faršād.

Dādegī, Faranbaq. (1997/1376SH). Bondaheš. Tr. by Mehr-dād Bahār. Tehrān: Tūs.

Dād-var, Abo al-qāsem. (2017/1397SH). Naqše Tabī’at dar Šekl-gīrī-ye Asātīre Īrān.  1^st ed. Tehrān: Mehre Nowrūz. 

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2011/1391SH). Šāh-nāme-ye Ferdowsī. 1^st ed. 1^st Vol. Tehrān: The center of the great Islamic encyclopedia.

Īrānī Arbātī, Qazāle and Mohammad Xazāyī. (2016/1396SH). “Namādhā-ye Jānevarī-ye Farrah dar Honare Sāsānī”. Negare Magazine. 12^th Year. No. 43. Pp. 18-29. Doi: 10.22070/negareh.2017.571. [In Persian].    

Kārnāme-ye Ardešīre Bābakān. (1960/1339SH). with the Effort of Mohammad Javād Maškūr. 1^st ed. Tehrān: Dāneš.

Māh-vān, Fātemeh & Farzād Qā’emī & Mohammad Ja’far Yāhaqqī. (2014/1394SH). “Barrasī-ye Namādhā-ye Tasvīrī-ye Farr bā Ta’kīd bar Negārehā-ye Šāh-nāme”. Journal of epic literary studies. Pp. 119-157. [In Persian].    

Modabberī, Mahmūd and Seyyedeh Narges Hoseynī. (2014/1394SH). “Xoršīd va Parandegāne Xoršīdī dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī”. Proceedings of the 10th International Conference on the Promotion of Persian Language and Literature. Ardabil: Ardabili Mohaqqeq University. Pp. 395-405. [In Persian].    

Moxtārī, Mohammad. (1990/1369SH). Ostūre-ye Zāl. 1^st ed. Tehrān: Āgah.

Pārsā-pūr, Zahrā. (2012/1392SH). Naqde Būm-garā (Adabīyyāt va Mohīte Zīst). 1^st ed. Tehrān: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.

Porada, Edith. (2004/1383SH). Honare Īrāne Bāstān (The art of ancient Iran pre - Islamic cultures‏). Tr. by Yūsof Majīd-zādeh. 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Pojman, Louis P. (2005/1384SH). Axlāqe Zīst Mohītī (Environmental ethics: readings in theory and application). Tr. by Mohsen Solāsī & Moždeh Daqīqī & Hādī Qebrāyī and Others. 1^st Vol.  1^st ed. Tehrān: Tose’eh.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2014/1394SH). Avestā. 2^nd Vol. 1^st ed. Tehrān: Negāh.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (1968/1347SH). Avestā  (Yašthā). 1^st ed. Tehrān: Tahūrī.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (2014/1394SH). Yašthā. 1^st ed. Tehrān: Tahūrī.

Qā’emī, Farzād. (2010/1390SH). “Tahlīle Ensān-šenāxtī-ye Ostūre-ye Farr va Kār-kardhā-ye ān dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī va Asātīre Īrān”. Journal of literary essays. Pāyīz. No. 174. Pp. 113-148. Doi: 10.22067/jls.v44i3.12652. [In Persian].    

Qāyīnī Karīm Ābādī, Fātemeh and Hassan Basāk. (2019/1399SH). “Xīš-kārī va Nā- xīš-kārī-ye Šāhāne Šāh-nāme”. Persian literature research journal. 6^th Year. No. 1. Peyāpey 29. Bahār va Tābestān. Doi: 20.1001.1.23225793.1399.16.1.10.4. [In Persian].    

Qolī-zādeh, Xosrow. (2011/1391SH). Dāneš-nāme-ye Asātīrī-ye Jānevarān va Estelāhāte Vābaste. 1^st ed. Tehrān: Pārse.

Razī, Hāšem. (1997/1376SH). Hekmate Xosravānī. 1^st ed. Tehrān: Behjat.

Rowyānī, Vahīd and Safīyyeh Mūsavī. (2013/1393SH). “Moqāyese-ye Tatbīqī-ye Farre-ye Īzadī dar Šāh-nāme va Mahābehārātā”. Journal of literary essays. 47^th Year. No. 4. Peyāpey 4. Pp. 59-82. Doi: 10.22067/jls.v47i4.33398. [In Persian].    

Šāyegān, Dāryūš. (2001/1380SH). Bothā-ye Zehnī va Xātere-ye Azalī. 3^rd ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Sūd-āvar, Abo al-‘alā. (2004/1383SH). Farre-ye Īzadī dar Āyīne Pādešāhī-ye Īrāne Bāstān. Āmrīkā: Mīrak.

Tāvūsī, Sohrāb. (2020/1400SH). Andūhe Xāk (Mohīte Zīst dar Še’re Mo’āser). 1^st ed. Tehrān: Āftāb-kārān.

Vāhed Dūst, Mahvaš. (2008/1387SH). Nahādīnehā-ye Asātīrī dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī. 1^st ed. Tehrān: Sorūš.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Čon Xoršīd. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2014/1394SH). Fereydūn Bāyad Zende Bemānad. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Garm-tar az Ātaš. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Mandān Šahr. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Noxostīn Nowrūze Jahān. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Rozāneh Doxtare Gandom. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Rūzī be Nāme Sadeh. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2011/1391SH). Sām, Pahlevāne Pahlevānān. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2013/1393SH). Sowgande Jamšīd Šāh. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2013/1393SH). Tahmūres Šāhe Dīv-band. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2013/1393SH). Zahhāk va Každom. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Mohammad-rezā. (2013/1393SH). Zāyeše Fereydūn. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Adabīyyāt.

Yusefī, Rūho al-llāh and Xalīl Beyg-zādeh. (2014/1394SH). Farre-ye Īzadī va Enāyat Elāhī dar Jahāne Ostūreh-ī bā Ta’kīd bar Šāh-nāme-ye Ferdowsī va Masnavī-ye Mowlavī. A quarterly of mysticism in Persian literature. 6^th Year. No. 22. Pp. 107-130. [In Persian].    

Zeymarān, Mohammad. (2000/1379SH). Gozar az Jahāne Ostūre be Falsafe. 1^st ed. Tehrān: Hermes.

Zomorrodī, Homeyrā. (2006/1385SH). Naqde Tatbīqī-ye Adyān va Asātīr dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī, Xamse-ye Nezāmī va Manteqo al-teyr. Tehrān: Zavvār.