ارزش‌های نسب‌شناسی خِرد نباتی و رُستن «گیاه کین» در شاهنامه بر مبنای نقد کهن‌الگویی (مورد کاوی: اسطورۀ سیاوش و کیخسرو)

محورهای موضوعی : شاهنامه

پگاه محمودی ¹ (دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه)
ندا منزوی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، پردیس بین‌الملل کیش)

تاریخ دریافت : 1402/06/08 تاریخ پذیرش : 1402/07/24 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: نقد اسطوره‌ای, کهن‌الگو, شاهنامۀ فردوسی, گیاه تباری, تبارگیاهی بشر,

چکیده مقاله :

رویکرد نقد اسطوره‌ای، اسطوره‌شناختی یا کهن‌الگویی، رویکردی میان رشته‌ای است که بستری انسان‌شناختی دارد. کاربرد روش نقد کهن‌الگویی در بررسی و نقد آثار کلاسیک ادب پارسی به‌ دلیل وجود ژرف‌ساخت کهن‌الگویی و شالوده‌های عمیق اساطیری در آثار حماسی و پیش تاریخی بودن خاستگاه اسطوره‌ها در شاهنامۀ فردوسی و برخی آثار حماسی دیگر بسیار پررنگ است. غلبۀ نقش ناخودآگاه جمعی در این خزائن سترگ اسطوره‌ای و عرفانی، بن‌مایه‌هایی چون تکرار رفتارهای کیهانی، آیین‌ها، خدایان و عناصر فرا طبیعی، همه‌و‌همه به‌ویژه شاهنامۀ را متنی مستعد برای واکاوی عناصر کهن‌الگویی ساخته است. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل ارتباط کهن الگویی گیاه و انسان در اساطیر با تکیه به داستان سیاوش و کیخسرو می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره گیری از نقد کهن‌الگویی از منظر یونگ به واکاوی رموز کهن‌الگویی و نقد اسطوره ای ارزش های نسب شناسی خِرد نباتی با محوریت داستان سیاوش می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که گیاه کین که از خون سیاوش می‌روید نمادی از کهن الگوی خرد و تبار گیاهی بشر است که در وجود کیخسرو تجلّی می‌یابد.

چکیده انگلیسی:

The approach of archetypal criticism, which has its foundation in anthropology, is interdisciplinary in nature. This method is particularly prominent in the study of epic works, such as Ferdowsi's Shānāmeh, due to the deep-rooted archetypes and mythological foundations present in these texts. The collective unconscious plays a dominant role in great mythological and mystical works, as evidenced by the presence of motifs such as the repetition of cosmic processes, rituals, gods, and supernatural elements. As a result, these texts, and particularly Shānāmeh, are highly suitable for the analysis of archetypal elements. The purpose of this research is to investigate and analyze the archetypal connection between plants and humans in myths, specifically focusing on the stories of Siavash and Kei-Khosrow. This research employs a descriptive-analytical method and utilizes Jung's critique of archetypes to analyze the archetypal and genealogical aspects of the vegetative reason. The findings of this research indicate that the "Kin plant" (coral plant or Erythrina corallodendron) that grows from Siavash's blood is a symbol of the archetype of human reason and plant descent of man, which is manifested in the existence of Kei-Khosrow.

منابع و مأخذ:

اسمیت، ژوئل، 1384. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة شهلا برادران خسرو شاهی.چاپ دوم. تهران: فرهنگ معاصر.

الیاده، میرچا، 1375. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

ـــــــــــ ، 1376. رسالة تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

اوشیدری، جهانگیر، 1383. دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.

بهار، مهرداد، 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

ــــــــــ ، 1384. از اسطوره تا تاریخ. گردآوری و ویرایش ابوالقاسم اسماعیل­پور. چ4. تهران: چشمه.

پورخالقی چترودی، مهدخت، 1378. «توتم­پرستی و توتم گیاهی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. (4و3) 32، صص. 42-51.

 https://sid.ir/paper/424320/fa

خادمی کولایی، مهدی، 1387. «نماد پردازی نباتی از منظر نقد اسطوره­ای در شعر فارسی»، نقد ادبی، (1)، صص. 225-246.

 http://lcq.modares.ac.ir/article-29-4564-fa.html

دادگی، فرنبغ، 1369. بندهشن. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

دوبوکور، مونیک، 1373. رمز­های زنده جان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

راشد محصل، محمد‌تقی، 1369. نجات‌بخشی در ادیان. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زمردی، حمیرا، 1387. نهاد­ها و رمز­های گیاهی در شعر فارسی. تهران: زوار.

فرای، نورتروپ، 1377. تحلیل نقد. ترجمه صالح حسینی تهران: نیلوفر.

ــــــــــــــ ، 1379. رمز کل؛ کتاب مقدّس و ادبیات. ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. چاپ مسکو. تصحیح سعید حمیدیان. تهران: مرکز.

فیست، جس، 1388. نظریه­های شخصیت. ترجمة یحیی سیدمحمدی. تهران: روان.

قائمی، فرزاد، 1388. «نقد اسطوره­ای و کاربرد آن در تحلیل شاهنامة فردوسی»، رسالة دکتری رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

کریستین‌سن، آرتور، 1387. نمونه­های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌های ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلّی. تهران: چشمه.

ــــــــــــــــــ ،1343. کیانیان. ترجمة ذبیح­الله صفا. چ2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کوپ، لارنس. 1384. اسطوره. ترجمة محمد دهقانی. تهران: علمی و فرهنگی.

واحد دوست، مهوش. 1379. نهادینه­های اساطیری در شاهنامة فردوسی. تهران: سروش.

واشقانی فراهانی، ابراهیم، 1398. «تحلیل گیاه مردمان نخستین(جم، کیومرث و فریدون) در اساطیر هند و ایرانی با محوریت زندگانی کیومرث»، دو فصلنامة مطالعات شبه قارة دانشگاه سیستان و بلوچستان. (37)11، صص. 234-213.

 https://doi.org/10.22111/jsr.2019.4872

هینلز، جان راسل، 1382. شناخت اساطیر. ترجمة احمد تفضلی و ژاله آموزگار. تهران: چشمه.

یونگ، کارل گوستاو، 1386. چهار صورت مثالی. ترجمة پروین فرامرزی. تهران: جامی.

ـــــــــــــــــــ ، 1373. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة  پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

Bahār, Mehr-dād. (2005/1384SH). Az Ostūre tā Tārīx. Compiled and edited by Abo al-qāsem Esmā’īl-pūr. 4^th ed. Tehrān: Češmeh.

Bahār, Mehr-dād. (1994/1373SH). Jastārī Čand dar Farhange Īrān. Tehrān: Fekre Rūz.

Beaucorps, Monique de. (1994/1373SH). Ramzhā-ye Zende-ye Jān (Les symboles vivants). Tr. by Jallāl Sattārī. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Christensen Sen, Arthur. (1964/1343SH). Kayānīyān. Tr. by Zabīho al-llāh Safā. 2^nd ed. Tehrān: Book Translation and Publishing Company.

Christensen Sen, Arthur. (2008/1387SH). Nemūnehā-ye Noxostīne Ensān va Noxostīne  Šahrīyār dar Tārīxe Afsānehā-ye Īrānīyān (Examples of the first man and the first prince in the history of Iranian legends) (Les types du rremier homme et du prmier roi dans l'historie legendaire des Iraniens). Tr. by Žāle Amūzegār and Ahmad Tafzzolī. Tehrān: Češmeh. [In Persian].    

Coupe, Laurence. (2005/1384SH). Ostūreh (Myth). Tr. by Mohammad Dehqānī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Dādegī, Faranbaq. (1990/1369SH). Bondahešn. Report by Mehr-dād Bahār. Tehrān, Tūs.

Eliade, Mircea. (1996/1375SH). Ostūre-ye Bāz-gašte Jāvedāneh (The myth of the eternal return, or, cosmas and history). Tr. by Bahman Sarkārātī. Tehrān: Tahūrī.

Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāle dar Tārīxe Īrān (Traite d'histoire des religions). Tehrān: Sorūš.

Feist, Jess. (2009/1388SH). Nazarīyyehā-ye Šaxsīyyat (Theories of personality). Tr. by Yahyā Seyyed Mohammadī. Tehrān: Ravān.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāmeh. Moscow edition. Ed. by Sa’īd Hamīdīyān. Tehrān: Markaz.

‎Frye, Northrop (2000/1379SH). Ramze Kol: Ketāb Moqaddas ba Adabīyyāt (The great code: the Bible and literature). Tr. by Sāleh Hoseynī. Tehrān: Nīlū-far.

‎Frye, Northrop. (1998/1377SH). Tahlīle Naqd (Critical analysis). Tr. by Sāleh Hoseynī. Tehrān: Nīlū-far.

Hinnells, John Russell. (2003/1382SH). Šenāxte Asātīr (‎Persian mythology). Tr. by Ahmad Tafazzolī and Žāle Āmūzegār. Tehrān: Češmeh.

Jung, C. G. (Carl Gustav). (2007/1386SH). Čahār Sūrate Mesālī (Four archetypes: mother, rebirth, spirit, trickster). Tr. by Parvīn Farāmarzī. Tehrān: Jāmī.

Jung, C. G. (Carl Gustav). (1994/1373SH). Ravān-šenāsī va Kīmīyā-garī (Psychology and alchemy). Tr. by Parvīn Farāmarzī. Mašhad: Āstāne Qodse Razavī.

Pūr Xāleqī Čatrūdī, Mah-doxt. (1999/1378SH). “Towtam-parastī va Towtam Gīyāhī”. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, Ferdowsi University of Mashhad. 3^rd and 4^th Vol. No. 32. Pp. 42-51. https://sid.ir/paper/424320/fa. [In Persian].    

Qā’emī, Farzād. (2009/1388SH). Naqde Ostūreh-ī va Kār-borde ān dar Tahlīle Šāh-nāme-ye Ferdowsī (Mythological criticism and its application in the analysis of Ferdowsi's Shahnameh). Ph. D. Dissertation, Department of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad. [In Persian].    

Rāšed Mohassel, Mohammad-taqī. (1990/1369SH). Nejāt-baxšī dar Adyān (Salvation in religions). Tehrān: Institute of Cultural Studies and Research.

Schmidt, Joel. (2004/1383SH). Farhange Asātīre Yūnān va Rom (Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine). Tr. by Šahlā Barādarān Xosrow Šāhī. 2^nd ed.  Tehrān: Farhange Mo’āser.

Ūšīdarī, Jahān-gīr.  (2004/1383SH). Dāneš-nāme-ye Mazdīsnā. Tehrān: Markaz.

Vāhed Dūst, Mahwaš. (2000/1379SH). Nahādīnehā-ye Asātīrī dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī (Mythological institutions in Ferdowsi's Shahnameh). Tehrān: Sorūš.

Vāšeqānī Farāhānī, Ebrāhīm. (2019/1398SH). “Tahlīle Gīyāhe Mardomāne Noxostīn (Jam, Kīyūmars and Fereydūn) dar Asātīre Hend va Īrānī bā Mehvarīyyate Zendegānī-ye Kīyūmars” ("Analysis of the plants of the first peoples (Jam, Kiyomarth and Fereydoun) in Indian and Iranian mythology, focusing on the life of Kiyomarth"). Two Quarterly Journals of Subcontinental Studies, University of Sistan and Baluchistan. 11^th Year. 37^th Vol. Pp. 213-234. https://doi.org/10.22111/jsr.2019.4872. [In Persian].    

Xādemī Kūlāyī, Mahdī. (2008/1387SH). “Namād-pardāzī-ye Nabātī az Manzare Naqde Ostūreh-ī dar Še’re Fārsī”. Literary criticism magazine. 1^st Vol. Pp. 225-246. http://lcq.modares.ac.ir/article-29-4564-fa.html. [In Persian].    

Zamorrodī, Homeyrā. (2008/1387SH). Nahādhā va Ramzhā-ye Gīyāhī dar Še’re Fārsī (Entities and plant codes in Persian poetry). Tehrān: Zavvār.