بررسی تطبیقی طرح‌وارة نیرو بر سیر و سلوک عارف (در مثنوی معنوی مولانا و قصیدة تاﺋﻴﻪ کبرای ابن‌فارض)

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

خدیجه بهرامی رهنما ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/02/01 تاریخ پذیرش : 1401/08/23 تاریخ انتشار : 1401/10/01

کلید واژه: مثنوی معنوی, طرح‌وارة نیرو, قصیدة تاﺋﻴﻪ کبرا, طرح‌واره مانع, طرح‌وارة جذب,

چکیده مقاله :

طرح‌وارة نیرو، یکی از مؤلفه‌های مهم در زبان‌شناسی شناختی است که اساس استعارة مفهومی را تشکیل می‌دهد. مارک جانسون، طرح‌وارة نیرو را به هفت بخش تقسیم می‌کند که با استفاده از آن، می‌توان مراحل گذار عارف را در متون عرفانی بررسی کرد. جستار حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است مسئلة انواع طرح‌واره‌های نیرو و چگونگی تأثیرشان را بر سیر و سلوک عارف، در مثنوی معنوی مولانا و قصیدة تائیة کبرای ابن‌فارض بررسی کند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که طرح‌وارة اجبار، در دو مقولة واژگانی و دستوری قابل بررسی است. سراسر مثنوی معنوی و قصیدة تائیة کبرا، دربرگیرندة طرح‌وارة حرکتی است که در آن عارف، با مانع‌هایی مواجه می‌شود که این مانع‌ها، بسان سدّی قدرتمند عمل می‌کنند و عارف را از درنوردیدن مراحل سلوک باز می‌دارند. در طرح‌وارة نیروی مقابل، دو نیرو به شدّت به یکدیگر برخورد می‌کنند که برآیند این دو نیرو، منجر به ایجاد وحدت می‌شود. در طرح‌وارة رفع مانع، مولانا و ابن‌فارض عناصری چون ریاضت، تجرید و دوری از تناسخ را در زدودن مانع‌ها موثّر می‌دانند. در طرح‌وارة انحراف از جهت، هر دو شاعر علوم ظاهری را، عامل مهمی در توقف و ایستایی عارف به ‌شمار آورده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The force schema is one of the important components in cognitive linguistics that forms the basis of metaphor. Mark Johnson outlines seven types of force schemas which can be used to examine the stages of spiritual journey (suluk) in mystical texts. The present article, by using analytical descriptive method, attempts to examine the types of force schemas and the process of their influence on the mystic's spiritual journey in Jalāl-a-Din Rūmi's Masnavi Manavi and Ibn al-Farid's Nazm-as-suluk (The Wine Ode). The results show that the compulsion schema can be studied in two lexical and grammatical categories. Masnavi Manavi and Nazm-as-suluk include a motion schema in which the mystic faces obstacles that act like a barrier and prevent the mystic from entering the stages of spiritual journey (suluk). In the counterforce schema, two forces collide strongly with each other, and the resultant of these two forces leads to the creation of unity. In the restraint removal schema, Rūmi and Ibn al-Farid consider elements such as asceticism, purification and denial of reincarnation to be effective in removing obstacles. In the diversion schema, both poets have considered the exoteric knowledge as an important factor in the mystic's lack of progress.

منابع و مأخذ:

ابن‌فارض، عمربن ابی‌الحسن. 1395. دیوان سلطان العاشقین. ترجمه و تحقیق سیّد فضل‌الله میرقادری و اعظم السادات میرقادری. قم: آیت اشراق.

ایگلتون، تری.1393. نظریة ادبی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

پورنامداریان، تقی .1391. رمز و داستا‌‌ن‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

تجلیل، جلیل.1370. معانی و بیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

تلخابی، مهری و تورج عقدایی.1398. «تحلیل طرح‌واره‌های قدرتی در شعر حافظ». پژوهش‌نامة نقد ادبی و بلاغت. س8. ش1. صص99ـ81.

چیتیک، ویلیام. 1388. درآمدی به تصوّف. ترجمه محمّد رضا رجبی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

راسخ‌مهند، محمّد.1397. درآمدی بر زبا‌ن‌شناسی شناختی. تهران: سمت.

رسول‌نیا، امیرحسین. 1397. «سلوک عرفانی از نگاه ابن‌فارض». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش52. صص179ـ153.

روشن، بلقیس و لیلا اردبیلی.1391. مقدمه‌ای بر معناشناسی شناختی. تهران: علم.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1393. جست‌وجو در تصوّف ایران. تهران: امیرکبیر.

زهره‌وند، سعید.1392. «غربت اندیشی صوفیانه و بازتاب آن در شعر فارسی». پژوهش ادب عرفانی(گوهر گویا). س7. ش2. صص140ـ105.

ژنده پیل، احمدبن ابوالحسن .1368. منتخب سراج‌السایرین. تصحیح و توضیح علی فاضل. مشهد: آستان قدس رضوی.

سجادی، جعفر.1386. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

شجاری، مرتضی .1389. «غایت سیر و سلوک از دیدگاه ابن‌عربی». مطالعات عرفانی. ش11. صص144ـ115.

صارمی، سهیلا.1373. مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفوی، کوروش .1382. «بحثی دربارة طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی». نامة فرهنگستان. س6. ش1(پیاپی 21). صص85ـ65.  

ــــــــــــــ .1399. درآمدی بر معنی‌شناسی. تهران: سورة مهر.

طباطبایی، محمد حسین.1363. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعة مدرسین. موسسه نشر اسلامی.

عباسی، زهرا.1397. «استعارة مفهومی عشق و خوشه‌های معنایی مرتبط با آن در تذکرة‌الاولیای عطار». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). س12. ش2 (پیاپی37). صص146ـ117.

غزالی، احمدبن‌محمّد .1358. مجموعة آثار فارسی احمد غزالی. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: دانشگاه تهران.

فاخوری، حنّا.1380. تاریخ الادب العربی. تهران: توس.

فرغانی، سعیدالدین سعید.1393. مشارق الدّراری: شرح تائیة ابن‌فارض. شارح: سیّد جلال‌الدین آشتیانی. تهران: بوستان کتاب.

کاشانی، عزالدین محمود.1387. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. مقدمه، تصحیح و توضیحات عفّت کرباسی و محمّد رضا برزگر خالقی. تهران: زوّار.

کاکایی، قاسم.1393. وحدت وجود به روایت ابن‌عربی و مایستر اکهارت. تهران: هرمس.

گل‌فام، ارسلان و فاطمه یوسفی راد. 1381. «زبان‌شناسی شناختی و استعاره». تاز‌ه‌های علوم شناختی. س4. ش15. صص64ـ59.

لاهیجی، شمس‌الدین محمّد.1388. شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّد برزگر خالقی و عفّت کرباسی. تهران: زوّار.

لویمی، سهیلا.1396. «بررسی نظریة تناسخ در عرفان اسلامی». عرفان اسلامی. س14. ش53. صص264ـ253.

ماندعلی، آرزو، جواد غلامعلی‌زاده و فائزه عرب یوسف‌آبادی.1396. «بررسی تطبیقی استعارة مفهومی عشق در اشعار ابن‌فارض و سلطان ولد». پژوهش‌نامة ادب غنایی. س15. ش29. صص210ـ193.

محمّدی آسیابادی، علی و معصومه طاهری. 1391. «بررسی طرح‌واره‌های حجمی معبد و نور در مثنوی مولوی». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا)، س6. ش3( پیاپی23). صص123ـ95.

مکاریک، ایرنا ریما.1393. دانش‌نامة نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه.

مولوی، جلال‌الدین محمّد رومی.1379. مثنوی معنوی. به سعی و اهتمام رینولدالین نیکلسون، تهران: امیرکبیر.

هاشمی، زهره. 1389. «نظریة استعارة مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون». اد‌ب‌پژوهی. س4. ش12. صص140ـ119.

همایی، جلال‌الدین.1370. یادداشت‌های علامه جلال‌الدین همایی دربارة معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران: موسسة نشر هما.

یوسفی، محمدتقی .1387. «تناسخ از دیدگاه شیخ اشراق». معرفت فلسفی. س5. ش4. صص127ـ87.

 

English Sources

Johnson, Mark .1987. The Body in the Mind: The Bodily Basis Meaning, Imagination and Reason. Chicago: The University of Chicago Press.

Lakoff, George & Johnson, Mark .1980. Metaphors We Live by. Chicago University of Chicago Press.

Lee, David .2001. Cognitive Linguistics: An introduction. Oxford: Oxford University.

Abbāsī, Zahrā. (2018/1397SH). “Este’āre-ye Mafhūmī-ye Ešq va Xūšehā-ye Ma’nāyī-ye Mortabet bā ān dar Tazkarato al-owlīyā-ye Attār”. Mystic Literature Research Journal (Gohar Goya). 12^th Year. No. 2. Serial Number.21. Pp. 117-146.

Chittick, William. (2009/1388SH). Dar-āmadī be Tasavvof  (Sufism a short introduction). Tr. by Mohammad-rezā Rajabī. Tehrān: University of Religions and Religions.

Eagleton, Terry. (2014/1393SH). Nazarīye-ye Adabī (Literary theory). Tr. by Abbāse Moxber.  Tehrān: Markaz.

Ebne Fārez, Omar Ebne Abī al-hasan. (2016/1395SH). Dīvāne Soltāno al-āšeqīn. Tr.by Seyyed Fazlo al-llāh Mīr-qāderī and A’zamo al-sādāte Mīr-qāderī. Qom: Āyate Ešrāq. 

Faraqānī, Sa’īdo al-ddīn Sa’īd. (2014/1393SH). Mašāreqo al-ddarārī: Šarhe Tā’īye-ye Ebne Fārez. Description by Seyyed Jallālo al-ddīne Āštīyānī. Tehrān: Būstāne Ketāb.

Fāxūrī, Hannā. (2001/1380SH). Tārīxe al-adabe al-‘arabī. Tehrān: Tūs.

Gol-fām, Arsalān and Fātemeh Yūsefī-rād,. (2002/1381SH). “Zabān-šenāsī-ye Šenāxtī va Este’āreh”. New Journal of Cognitive Sciences. 4^th Year. No. 15. Pp. 59-64.

Hāšemī, Zohreh. (2010/1389SH). “Nazarīye-ye Este’āre-ye Mafhūmī az Dīd-gāhe George Lakoff and Johnson”. Literary Journal. 4^th Year. No.12. Pp. 119-140.

Homāyī, Jallālo al-ddīn. (1991/1370SH). Yād-dāšthā-ye Allāmeh Jallālo al-ddīn Homāyī Darbāre-ye Ma’ānī va Bayān. With the Effort of Māh-doxt Bānū Homāyī. Tehrān: Mo’asse-se-ye Našre Homā.

Kākāyī, Qāsem. (2014/1393SH). Vahdate Vojūd be Revāyate Ebne Arabī va Meister Eckhart. Tehrān: Hermes.

Kāšānī, Ezo al-ddīn Mahmūd. (2008/1387SH). Mesbāho al-hedāyat va Meftāho al-kefāyat. Introduction, corrections and explanations by Effat Karbāsī and Mohammad Rezā Barzegare Xālegī. Tehrān: Zavvār.

Lāhījī, Šamso al-ddīn Mohammad. (2009/1388SH). Šarhe Golšane Rāz. Introduction, correction and notes by Mohammad Barzegar Xālegī and Effat Karbāsī. Tehrān: Zavvār.

Lavīmī, Soheylā. (2017/1396SH). “Barrasī-ye Nazarīye- ye Tanāsox dar Erfāne Eslāmi”. Islamic mysticism magazine. 14^th Year. No. 53. Pp. 253- 264.

Makaryk, Irena Rima. (2014/1393SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīyehā-ye Adabī-ye Mo’āser (Encyclopedia of Contemporary Literary Theory). Tr.by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabbavī. Tehrān: Āgah.

Mānd-alī, Ārezū and Javād Qolām-alī-zāde & Fā’eze Arab Yūsef-ābādī. (2017/1396SH). “Barresī-ye Tatbīqī-ye Este’āre-ye Mafhūmī-ye Ešq dar Aš’āre Ebne Fārez va Soltān Valad”. Research Research journal of lyrical literature. 15^th Year. No. 29. Pp 193- 210.

Mohammadī Āsīyā-bādī, Alī and Ma’sūme Tāherī. (2012/1391SH). “Barresī-ye Tahr-vārehā-ye Hajmī-ye Ma’bad va Nūr dar Masnavī-ye Mowlavī”. Mystic Literature Research Journal (Gohar Goya). 6^th Year. No. 3 (Serial Number, 23). Pp. 95-123.

Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad Rowmī Balxī. (2000/1379SH). Masnavī-ye Ma’navī. With the Effort of Reynold Alleyne Nicholson. Tehrān: Amīr-kabīr.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (2012/1391SH). Ramz va Dāstānhā-ye Ramzī dar Adabe   Fārsī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qazālī, Ahmad Ebne Mohammad. (1979/1358SH). Majmū’e-ye Āsāre Ahmade Qazālī. With the Effort of Ahmad Mojāhed. Tehrān: University of Tehran.

Rāsex Mahand, Mohammad. (2018/1397SH). Dar-āmadī bar Zabān-šenāsī-ye Šenāxtī. Tehrān: Samt.

Rasūl-nīyā, Amīr-hoseyn. (2018/1397SH). “Solūke Erfānī az Negāhe Ebne Fārez”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 52. Pp. 153- 179.

Rowšan, Belqeys and Leylā Ardebīlī. (2012/1391SH). Moqaddameh-ī bar Ma’nā-šenāsī-ye Šenāxtī. Tehrān: Elm.

Talxābī, Mehrī and Tūraj Aqdāyī. (2019/1398SH). “Tahlīle Tarh-vārehā-ye Qodratī dar Še’re Hāfez”. Research Journal of Literary Criticism and Rhetoric. 8^th Year. No. 1. Pp. 81-99.

Tajlīl, Jallīl. (1991/1370SH). Ma’ānī va Bayān. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Safavī, Kūroš . (2003/1382SH).”Bahsī Darbāre-ye Tarhhā-ye Tasvīrī az Dīd-gāhe Ma’nī-šenāsī-ye Šenāxtī”. Nāme-ye Farhangestān. 6^th Year. No. 1. (پیاپی21). Pp. 65-85.

Safavī, Kūrowš. (2020/1399SH). Dar-āmadī bar Ma’nī-šenāsī. Tehrān: Sūre-ye Mehr.

Šajārī, Mortezā. (2010/1389SH). “Qāyate Seyro Solūk az Dīdgāhe Ebne Arabī”. Journal of mystical studies. No. 11. Pp. 115-144.

Sajjādī, Ja’far. (2007/1386SH). Farhange Estelāhāt va Ta’bīrāte Erfānī. Tehrān: Tahūrī.

Sāremī, Soheylā. (1994/1373SH). Mostalahāte Erfānī va Mafāhīme Barjaste dar Zabāne Attār. Tehrān: Paūheš-gāhe Olūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Tabātabāyī, Mohammad Hoseyn. (1984/1363SH). al-mīzān fī Tafsīro al-qorān. Qom: Jāme’ato Modarresīn. Mo’assese-ye Našre Eslāmī.

 

Yūsofī, Mohammad-taqī. (2008/1387SH). “Tanāsox az Dīd-gāhe Šeyxe Ešrāq”. Philosophical knowledge magazine. 5^th Year. No. 4. Pp. 87-127.

Zarrīnkūb, Abdo al-hoseyn. (2014/1393SH). Josto-jū dar Tasavvofe Īrān. Tehrān: Amīr-kabīr.

Žende Pīll, Ahmad Ebne Abo al-hasan. (1989/1368SH). Montaxabe Serājo al-sāyerīn. Correction and explanation by Alī Fāzel. Mašhad: Āstāne Qodse Razavī.

Zohre-vand, Sa’īd. (2013/1392SH). “Qorbat Andīšī-ye Sūfīyāne va Bāztābe ān dar Še’re Fārsī”. Mystic Literature Research Journal (Gohar Goya). 7^th Year. No. 2. Pp. 105-140.