تحلیل و تطبیق «منطق‌الطیر» عطار نیشابوری و رمان «کتاب سیاه» از اورهان پاموک

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

سمیرا جمالی قطلو ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات غنایی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بناب، بناب، ایران)
ناصر علیزاده خیاط ² (استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، ایران)
آرش مشفقی ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بناب، بناب، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/01/20 تاریخ پذیرش : 1401/02/21 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: عطار نیشابوری, سیمرغ, منطق‌الطیر, اورهان پاموک, کتاب سیاه,

چکیده مقاله :

اورهان پاموک، داستان‌نویس صاحب‌‌نام ترکیه، برخی آثار خود را تحت تأثیر ادبیات ایران و مطابق الگوهای موجود در شاهکار‌های ادب کلاسیک فارسی خلق کرده است. کتاب سیاه یکی از رمان‌های پاموک است که در آن، شیوه‌‌‌های نوین و مدرن داستان‌نویسی در غرب، با قصه‌ها و حکایات کهن ادبیات شرق، از جمله ادب فارسی، نزدیکی و خویشاوندی یافته است. پاموک در این رمان، توجه ویژه‌ای به عطار نیشابوری و منظومۀ منطق‌الطیر نشان داده و تلاش نموده است کار خود را با الگوی نمادین موجود در منطق‌الطیر مطابقت دهد. او از منطق‌الطیر به صورت پشتوانه‌ای محتوایی و ساختاری بهره برده و با ایجاد موقعیت‌های داستانی ویژه، در صدد بازنمایی وادی‌های طریقت در متن رمان خود برآمده است. این گفتار، با روش تحلیلی ـ تطبیقی، شیوة بهره‌مندی پاموک از اندیشه‌های عطار و چگونگی تأثیرپذیری او از منطق‌الطیر را بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد ظرفیت‌های عرفانی، تمثیلی و داستانی منظومۀ منطق‌الطیر و رمان کتاب سیاه از جهات مختلف همانندی دارد. در این رمان، ضمن بازنمایی معنایی مفاهیم عرفانی منطق‌الطیر، اشاراتی مستقیم به قصه‌های منطق‌الطیر و فرازهایی از داستان سفر مرغان به کوه قاف، به چشم می‌خورد؛ همچنین ذکر برخی نام‌ها به روشنی نشان می‌دهد که وجه بینامتنی ژرف و فراگیری میان رمان کتاب سیاه و منطق‌الطیر وجود دارد.

چکیده انگلیسی:

Orhan Pamuk, the well-known Turkish novelist, has created some of his works under the influence of Iranian literature and in accordance with the patterns found in the masterpieces of classical Persian literature. In The Black Book, one of Pamuk's novels, modern Western storytelling methods are combined with ancient stories and anecdotes of Eastern literature, including Persian literature. In the novel, Pamuk has paid special attention to Attār of Nishapur's Mantiq-u-Tayr and has tried to match his work with the symbolic patterns in Mantiq-u-Tayr. He has taken advantage of the content of Mantiq-u-Tayr and used it as a structural support for his work, and by creating special narrative situations, he has tried to represent the mystical paths in his novel. The present article, by analytical-comparative method, examines the way Pamuk benefits from Attar's ideas and how he was influenced by the Mantiq-u-Tayr. The findings show that the mystical, allegorical and narrative capacities of Mantiq-u-Tayr and The Black Book are similar in different ways. In his novel, Pamuk provides a semantic representation of the mystical concepts of Mantiq-u-Tayr, and refers directly to its stories, especially the story of the birds' journey to Mount Qaf; also, the mention of some common proper names in both books clearly shows that there is a deep intertextual relationship between the two works.

منابع و مأخذ:

ابراهیمی، مرضیه و فتانه محمودی. 1397. «بررسی تطبیقی ـ ترامتنی تأثیر کتاب‌نگاره‌های هرات بر اورهان پاموک با تأکید بر خسروشیرین نظامی و رمان نام من سرخ». مجله پژوهش ادبیات معاصر جهان. ش1. صص34ـ5. 

استعلامی، محمد. 1392. تذکره‌‌‌الاولیا. چ24. تهران: زوار.

انزابی‌نژاد، رضا و سعیدالله قره‌بگلو. 1384. عطار نیشابوری، منطق‌الطیر . چ 1. تبریز: آیدین.

پاموک، اورهان. 1398. کتاب سیاه. ترجمۀ عین‌له غریب. چ3. تهران: جهان نو.

ـــــــــــــ . 1399. کتاب سیاه. ترجمۀ صالح حسینی. چ1. تهران: ناهید.

پرتوی‌راد، طیبه و محمد شهبا. 1394. «واکاوی ظرفیت‌های نمایشی و مقایسۀ تطبیقی اقتباس‌های داخلی و خارجی از منطق‌الطیر عطار نیشابوری». متن‌شناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. ش2. صص44ـ33.  

پورنامداریان، تقی. 1384. در سایه آفتاب، شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی. چ3. تهران: سخن.

ثروت، منصور. 1385. آشنایی با مکتب‌های ادبی. چ1. تهران: سخن.

جامی، عبدالرحمان‌بن احمد. 1366. نفحات‌‎الانس. تصحیح مهدی توحیدپور. چ2. تهران: سعدی.

حاجی بگوویچ، دارمین. 1396. اسرار کتاب سیاه. ترجمه عین‌ الله غریب. چ1. تهران: چشمه.

حلبی، علی‌اصغر. 1385. مبانی عرفان و احوال عارفان. چ3. تهران: اساطیر.

دوبلگ، کریستوفر. 1385. «پاموک و نگاه کردن در آینه». دو ماهنامه بخارا. ش9. ص500.

دهباشی، علی. 1385. «اورهان پاموک نویسنده‌ای پست‌مدرن». دو ماهنامه  بخارا. ش9. ص494.

زارعی، اسدالله و اسماعیل بنی اردلان. 1396. «روایت تضاد و سنت و تجدد با نگاهی به «نام من سرخ» اثر اورهان پاموک». فصلنامه «پژوهش‌های ادبیات تطبیقی». ش2. صص21ـ1. 

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1346. شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب. چ1. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــــ . 1355. یادداشت‌ها و اندیشه‌ها. چ2. تهران: جاویدان.

سیّدحسینی، رضا. 1385. «چند نکتة گفتنی دربارۀ پاموک». دو ماهنامۀ بخارا. ش9. ص504.

ـــــــــــــــ .  1387. مکتب‌های ادبی. ج2. چ14. تهران: نگاه

شمیسا، سیروس. 1372. منطق‌الطیر عطار. چ1. تهران: دانشگاه پیام نور.

ــــــــــــــ . 1391. مکتب‌های ادبی. چ1. تهران: قطره.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1392. زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاهِ عرفانی. چ1. تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1398. تذکرة‌الاولیا عطار نیشابوری. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. ج1. چ1. تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله. 1368. تاریخ ادبیات در ایران. ج9و6و3و1. تهران: فردوس.

عوفی، محمد. 1361. تذکرۀ  لباب‌الالباب. چ1. تهران: فخررازی.

ملکی، حسین. 1361. دیوان عطار نیشابوری. چ1. تهران: چکامه.

کادن، جی. ای. 1386. فرهنگ ادبیات و نقد. ترجمه کاظم فیروزمند. چ2. تهران: شادگان.

گوهرین، صادق. 1379. منطق‌الطیر. چ16. تهران: علمی فرهنگی.

نامور مطلق، بهمن. 1394. درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

نظامی‌زاده، مهرگان و ام البنین اسماعیلیان. 1399. «تاثیر جلوه‌های روایی ادب پارسی در «نام من سرخ» اورهان پاموک با تأکید بر بینامتنیت و ترانسپوزیسیون ژنت».  مجله روایت‌شناسی. ش8. صص427ـ403.

نوذری، حسینعلی. 1380. پست‌مدرنیته و پست‌مدرنیسم، تعاریف، نظریه‌ها و کاربست‌ها. چ2. تهران: نقش جهان.

هاچن، لیندا. 1387. بینامتنیت، هجو، و گفتمان‌های تاریخ. ترجمه پیام یزدانجو. چ2. تهران: مرکز.

Anzābī Nežād, Rezā and Qara-baglū, Saīdo al-llāh.  (2005/1384SH). Attār Neyšābūrī. Manteqo al-tteyr. Tabrīz: Āydīn.

‎Cuddon, John Anthony. (2007/1386SH). Farhange Adabīyāt va Naqd (Dictionary of Literature and its Criticism). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. 2^nd ed. Tehrān: Šādegān.

De Bellaigue, Christopher. (2006/1385SH). “Pāmūk va Negāh Kardan dar Āyene” (”Pamuk and Looking at the mirror”). Bukhara bi-monthly. No. 9. P. 500.

Dehbāšī, Alī. (2006/1385SH). “Orhan Pamuk Nevīsandeh-ī Post-modern” “Urhan Pamuk a postmodernist author”. Bukhara bi-monthly. No. 9. P. 494.

Ebrāhīmī, Marzīye and Fattāne Mahmūdī. (2018/1397SH). “Barrasī-ye Tatbīqī- Tarā-matnī-ye Ta’sīre Ketābe Negārehā-ye Harāt bar Orhan Pamuk bā Ta’kīd bar Xosro Šīrīne Nezāmī va Rommāne Nāme Man Sorx”. Journal of Contemporary World Literature Research. No. 1. Pp. 5-34.

Este’lāmī, Mohammad. (2013/1392SH). Tazkerato al-owlīyā. 24^th ed. Tehrān: Zavvār.

Gowharīn, Seyyed Sādeq. (2000/1379SH). Manteqo al-teyr. 16^th ed. Tehrān: Elmī Farhangī.

Hadzibegovic, Darmin. (2017/1396SH). Asrāre Ketābe Sīyāh (Black Book Secrets). Tr. by Eyno al-llāh Qarīb. 1^st ed. Tehrān: Češmeh.

Halabī, Alī-asqar. (2006/1385SH). Mabānī-ye Erfān va Ahvāle Ārefān (Fundamentals of Mysticism and the state of Mystics). 3^rd ed. Tehrān: Asātīr.

‎Hutcheon, Linda. (2008/1387SH). Beynā-matnīyat, Hajv va Goftemānhā-ye Tārīx (intertextuality, Satire and Discources of History”. Post-modern, report, critistic points of view). Tr. by Payām Yazdān-jū. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Jāmī Abdo al-rahmān Ebne Ahmad. (1987/1366SH). Nafahāto al-ons. Ed. by Mahdī Towhīd-pūr. 2^nd ed. Tehrān: Sa’dī.

Malekī, Hoseyn. (1982/1361SH). Dīvāne Attāre Neyšābūrī (Collection of Poems from Attar Nishaboori). 1^st ed. Tehrān: Čakāme.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2015/1394SH). Dar-āmadī bar Beynā-matnīyat: Nazarīyehā va Kārbordhā (An Introduction to intertextuality: teories and Applications). Tehrān: Soxan.

Nezāmī-zāde, Mehrgān and Omo al-banīn Esmā’īlīyān. (2020/1399SH). “Ta’sīre Jelvehā-ye Revāyī-ye Adabe Pārsī dar “Nāme man Sorx” Orhan Pamuk bā T’kīd bar Beynā-matnīyat va Terāns-pozīsīyone Ženet”. Journal of Narratology. No. 8. Pp. 403- 427.

Nowzarī, Hoseyn-alī. (2001/1380SH). Post-modernīte va Post-modernīsm, Ta’ārīf, Nazarīyehā va Kārbasthā (Postmodernism and Postmodernity, Definitions-Theories and Applications). 2^nd ed. Tehrān: Naqše Jahān.

Pamuk, Orhan. (2019/1398SH). Ketābe Sīyāh (Kara kitap). Tr. by Eyno al-llāh Qarīb. 3^rd ed. Tehrān: Jahāne Now.

Pamuk, Orhan. (2020/1399SH). Ketābe Sīyāh (Kara kitap). Tr. by Nāhīd.

Partovī-rād, Tayyebe and Mohammad Šahbā. (2015/1394SH). “Vākāvī-ye Zarfīyathā-ye Namāyešī va Moqāyese-ye Tatbīqī-ye Eqtebāshā-ye Dāxelī va Xārejī az Manteqo al-tteyre Neyšābūrī”. Journal of Persian Literature. University of Esfahan. No. 2. Pp. 33-44.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (2005/1384SH). Dar Sāye Āftāb, Še’re Fārsī va Sāxt Šekanī dar Še’re Mowlavī. 3^rd ed. Tehrān: Saxan.

Servat, Mansūr. (2006/1385SH). Āšnāyī bā Maktabhā-ye Adabī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Seyyed hoseynī, Rezā. (2006/1385SH). “Čand Nokte-ye Goftanī Darbāre-ye Pamuk“ ”Tips to say about Pamuk”. Bukhara bi-monthly. No. 9. P. 504.

Seyyed hoseynī, Rezā. (2008/1382SH). Maktabhā-ye Adabī (literary schools). 2^nd Vol. 14^th ed. Tehrān: Negāh.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2019/1398SH). Tazkerato al-owlīyā-ye Attāre Neyšābūrī. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. 1^st Vol. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2013/1392SH). Zabāne Še’r dar Nasre Sūfīye dar-āmadī be Sabk-šenāsī-ye Negāhe Erfānī (Poems Language in Sofi Prose (An Introduction to the Stylistics-Mystical View)). 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Šamīsā, Sīrūs. (2012/1391SH). Maktabhā-ye Adabī (Literary Schools). 1^st ed. Tehrān: Qatreh.

Šamīsā, Sīrūs. (1993/1372SH). Manteqo al-tteyre Attār. 1^st ed. Tehrān: Payam Noor university.

Ūfī, Mohammad. (1982/1361SH). Tazkare-ye Lebābo al-albāb. 1^st ed. Tehrān: Faxre Rāzī.

Zabīho al-llāh, Safā. (1989/1368SH). Tārīxe Adabīyāt dar Īrān (Iranian Literature History). 1^st & 2^nd & 3^rd & 6^th and 9^th Vols. Tehrān: Ferdows.

Zāre’ī, Asado al-llāh and Esmā’īl Banī Ardalān. (2017/1396SH). “Ravāyate Tazād va Sonnat va Tajaddod bā Negāhī be “Nāme man Sorx” Asare Orhan Pamuk”. Quarterly Journal of Comparative Literature Research. No. 2. Pp. 1-21.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1967/1346SH). Še’re bī Dorūq, Še’re bī Neqāb (Poetry without lies- poetry without masks). 1^st ed. Tehrān: Elmī.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1976/1355SH). Yāddāšthā va Andīšehā (Notes and thoughts). 2^nd ed. Tehrān: Jāvīdān.