تو این چوب را خوارمایه مدار (نظریه‌ای در باب ایزدان و دیگر نیروهای ماوراییِ یاریگرِ رستم در نبرد با اسفندیار)

محورهای موضوعی : اسطوره

حسین میرزا نیک نام ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان

تاریخ دریافت : 1400/09/08 تاریخ پذیرش : 1400/11/19 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: شاهنامه, حماسه, رستم و اسفندیار, ایزدان یاریگر, نیروهای ماوراءالطبیعه,

چکیده مقاله :

آنچه اسفندیار را در نخستین روز نبرد بر رستم غلبه می‌دهد نه زور بازو، که نیروی ماورایی رویین‌تنی است؛ موهبتی که از سوی اهورامزدا، قوی‌ترین ایزد آیین زرتشتی به او عطا شده است و رستم برای غلبه بر آن، ناچار است ایزدان و نیروهای ماورایی کوچک‌تر را به یاری بخواند تا مجموع این نیروها، بر نیروی رویین‌تنی اسفندیار غلبه کند. چون در حماسه‌های ملی ایران ایزدان حضور مستقیم ندارند، ناگزیر باید به نشانه‌ها و شواهد جنبی توجه شود. در شاهنامه، نشانه‌های متنی متعددی دال بر حضور گستردۀ نیروهای ماورایی، اعم از ایزد، دیو، پری و ... وجود دارد که رستم از آنها یاری می‌خواهد و سبب می‌شود نیروی ماورایی رستم بر نیروی ماورایی رویین‌تنی اسفندیار غلبه کند و او را از پای درآورد. در این مقاله شواهد متنی و بین متنی حضور این نیروهای ماورایی و یاری‌خواهی رستم از این نیروها توصیف و تحلیل شده‌‌اند؛ و حاصل تحلیل، دریافت و تأیید این نکته است که مجموعه‌ای از نیروهای ماوراءالطبیعی در نبرد انجامین به یاری رستم آمده‌اند و این امر سبب تعادل در نیروهای ماوراءالطبیعی دو طرف، و پیروزی رستم بر اسفندیار گردیده است. این پژوهش، از دستۀ پژوهش‌های کیفی است و بر اساس تحلیل متن صورت گرفته است.

چکیده انگلیسی:

On the first day of the battle, Esfandiyār overcomes Rustam with the power of invulnerability, a divine power, and not by use of muscle. This is a blessing given by Ahura Mazda, the strongest god of Zoroastrianism. Rustam has to ask the gods and smaller supernatural forces to help him to overcome Esfandiyār's invulnerability. In Shāhnāmeh, there are numerous signs of the widespread presence of supernatural forces, including gods, demon, fairy, and Rustam calls them to overcome Esfandiyār. The present article attempts to analyze textual and inter-textual evidences of the role of supernatural forces and Rostam's help from them. The results show that a group of supernatural forces came to Rostam's aid in the last battle, and this caused a balance in the supernatural forces on both sides and led to Rostam's victory over Esfandiyār. The research is a qualitative one based on text analysis.

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. 1370. اسطورۀ زندگی زرتشت. بابل: کتابسرای بابل.

آموزگار، ژاله. 1381. تاریخ اساطیری ایران. چ5، تهران: سمت.

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــ . 1399. راز رویین‌تنی اسفندیار. تهران: محمود افشار.

اسدی طوسی، حکیم ابونصر علی‌بن احمد. 1354. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. چ2. تهران: طهوری.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1372. داستان داستان‌ها. چ4. تهران: آثار.

امیدسالار، محمود. 1362. «ببر بیان». نشریۀ ایران‌نامه. س3،. صص458ـ447.

امینی‌پور، مریم و محجوب، احمد. 1396. «بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان رستم اسفندیار». فصلنامۀ  ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش47. صص137ـ99.

العلایی، ابن‌غیاث‌الدین محمد عبدالمطلب. 2007م. مجمع الدعواه الکبیر. چ3. بیروت: دارالارشاد.

الیاده، میرچا. 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ4. تهران: سروش.

اوستا. 1385. ج1 و 2، پژوهش جلیل دوستخواه. چ10. تهران: مروارید.

اولانسی، دیوید. 1385. پژوهشی نو در میترا پرستی. ترجمة و تحقیق مریم امینی. چ10. تهران: چشمه.

بندهشن. 1395. فرنبغ دادگی. گزارنده مهرداد بهار. چ5. تهران: توس.

بهار، مهرداد.1391. پژوهشی در اساطیر ایران. نهم. ویراست سوم. تهران: آگه.

پورداوود، ابراهیم. بی‌تا. ادبیات مزدیسنا یشتها. بی‌جا: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

پورمند، حسن‌علی و محمود طاووسی. 1389. «ایزدبانوی آب آناهیتا». کتاب ماه هنر. ش. 143صص47ـ36.

خالقی مطلق، جلال. 1366. «ببر بیان (روئین‌تنی و گون‌های آن)». مجلۀ ایران‌نامه. ش‌22. صص207ـ200.

ـــــــــــــــــ . 1367. «ببر بیان (روئین‌تنی و گون‌های آن)». مجلۀ ایران‌نامه. ش‌23. صص416ـ382.

رستگار فسایی، منصور. 1383. پیکرگردانی در اساطیر. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زند وهمن یشت.1344. گزارش صادق هدایت. چ4. تهران: پرستو.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. چ1. تهران: قطره.

سودگر نسک از کتاب نهم دینکرد. 1399. پژوهشگر و سرایندۀ اشعار پورچیستا گشتاسبی اردکانی. چ1 تهران: روزآمد.

شاملو، احمد.1390. کتاب کوچه. با همکاری آیدا سرکیسیان. چ3. تهران: مازیار.

شمیسا، سیروس. 1376. طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. چ1. تهران: میترا.

عطایی، امید.1372. نبرد خدایان. چ1. تهران: عطائی.

فرامرزنامه بزرگ.1394. سراینده ناشناس. به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم.1376. شاهنامه. متن انتقادی از روی چاپ مسکو. به کوشش و زیر نظر سعید حمیدیان. چ4. تهران: قطره.

فریزر، جیمزجورج.1382. شاخۀ زرین. ویرایش و مقدمه رابرت فریزر. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ7. تهران: آگاه.

کتاب هشتم دینکرد 1399. آوانویسی ترجمة یادداشت و واژه‌نامه محسن نظری فارسانی. چ2. تهران: فروهر.

کریستن‌سن، آرتور 1355. آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تهران: دانشگاه تهران.

کومن، فرانتس. 1383. آیین پر رمز و راز میترایی. مترجم و پژوهش هاشم رضی. چ2. تهران: بهجت.

مختاری، محمد. 1379. اسطورۀ زال. چ2. تهران: توس.

مسکوب، شاهرخ 1342. مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: امیرکبیر.

میرمیران، سیّدمجتبی و انوشه مرادی. 1391. «تحلیل الگویی داستان رستم و اسفندیار». فصلنامه مطالعات داستانی. ش2. صص109ـ95.

مینوی خرد. 1354. ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

نبی‌لو، علیرضا. 1391. «بررسی داستان رستم و اسفندیار بر مبنای دیدگاه کلود برمون». فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی. ش4. صص52ـ33.

ورمازرن، مارتین. 1393. آیین میترا. ترجمة بزرگ نادرزاد. چ8. تهران: چشمه.

هدایت، صادق. 1342. نیرنگستان. چ3. تهران: امیرکبیر.

هرتسفلد، ارنست. 1354. تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی. ترجمۀ علی اصغر حکمت. بی‌جا: انجمن آثار ملی.

Al-alāyī, Ebne Qīyāso al-ddīn Mohammad Abdo al-mottalleb. (1428/2007AH). Majma’o al-dawā'o al-kabīr. 3^rd ed. Beyrūt: Dāro al-eršād.

Amīnī-pūr, Maryam and Mahjūb, Ahmad. (2017/1396SH). “Barrasī-ye Āyīne Šamnī va Sāyere Jādūhā dar Dāstāne Rostame Esfandīyār” ("Study of shamanism and other spells in the story of Rostam Esfandiar"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No 47. Pp. 99-137.

Āmūzegār, Žāleh. (2002/1381SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān (Mythical history of Iran).5^th ed. Tehrān: Samt.

Āmūzegār, Žāleh and Tafazzolī, Ahmad. (1991/1370SH). Ostūre-ye Zendegī-ye Zartošt (The myth of the life of Zoroaster). Bābol: Ketāb-xāne-ye Bābol.

Asadī Tūsī, Hakīm Abū Nasr Alī Ebne Ahmad. (1975/1354SH). Garšāsp-nāmeh. With the Effort of Habīb Yaqmāyī. 2^nd ed. Tehrān: Ketāb-xāne-ye Tahūrī.

Atāyī, Omīd. (1993/1372SH). Nabarde Xodāyān (Battle of the Gods). 1^st ed. Tehrān: Atāyī.

Āydenlū, Sajjād. (2009/1388SH). az Ostūre tā Hemāse (From myth to epic).Tehrān: Soxan.

Āydenlū, Sajjād. (2020/1399SH). Rāze Rūyīn-tanī-ye Esfandīyār (The secret of Esfandiar's routine). Tehrān: Mahmūd Afšār.

Avestā. (2006/1383SH). Pažūheše Jalīle Dūst-xāh (Report and research of Jalil Dostkhah). 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Morvārīd.

Bahār, Mehrdād. (2012/1391SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān (Research in Iranian mythology). 3^rd ed. Tehrān: Āgah.

Bondahešn. (2016/1395SH). Faranbaq Dādegī. Reporter Mehrdād Bahār. 5^th ed. Tehrān: Tūs.

Christensen, Arthur. (1976/1355SH). Āfarīneše Zīyān-kār dar Revāyāte Īrānī  (ESSAI SURLA DEMONOLOGIE IRANIENNE). Tr. by Ahmad Tabātabāyī. Tehrān: University of Tehran.

‎Cumont, Franz Valery Marie. (2006/1383SH). Āyīne Por Ramz va Rāze Mītrāyī (The Mysterious and Righteous Rite of Mithraism). Translated and researched by Hāšem Razī. 2^nd ed. Tehrān: Behjat.

Eliade, Mircea. (2010/1389SH). Resāle dar Tārīxe Adyān (Treatise on the History of Religions). Tr. by Jallāl Sattārī. 4^th ed. Tehrān: Sorūš.

Eslāmī, Nadūšan. Mohammad-alī. (1993/1372SH). Dāstāne Dāstānhā. 4^th ed. Tehrān: Āsār.

Farāmarz-nāmeh Bozorg. (2015/1394SH). Sorāyande Nā-šenās (Anonymous Poet). With the Effort of Marjolijn van Zutphen and Abo al-fazl Xatībī. Tehrān: Soxan.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1997/1376SH). Šāh-nāmeh. Critical text from the Moscow edition. With the Effort of  and Advisor of Dr. Sa’īd Hamīdīyān. 4^th ed. Tehrān: Qatre.

Frazer, James George. (2005/1382SH). Šāxe-ye Zarrīn (Golden branch). Edited and Introduced by Robert Frazer. Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. 7^th ed. Tehrān: Āgāh.

Hedāyat, Sādeq. (1963/1342SH). Neyrangestān. 3^rd ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

‎Hertzfeld, Ernest Emile. (1975/1354SH). Tārīxe Bāstānī-ye Īrān dar Bonyāde Bāstān-šenāsī (Ancient history of Iran based on archeology). Tr. by Alī Asqar Hekmat. Bija. Publications of the National Works Association.

Khaleghi Motlagh, Jalal. 1987. "The Tiger of Expression (Routine and its Species)" Iranian Journal, Volume 22, pp.

  ----------------------------. 1988. "Tiger of Expression (Routine and its Species)" Irannameh Magazine, Vol. 23, pp. 382-416.

Moxtārī, Mohammad. (2000/1379SH). Ostūre-ye Zāl (The myth of Zal). 2^nd ed. Tehrān: Tūs.

Meskūb, Šāh-rox. (1963/1342SH). Moqadameh-ī bar Rostam va Esfandīyār (Introduction to to Rostam and Esfandiar). Tehrān: Amīr- Kabīr.

Mīrmīrān, Seyyed Mojtabā and Morādī, Anūšeh. (2012/1391SH). “Tahlīle Olgūyī-ye Dāstāne Rostam va Esfandīyār” ("Model Analysis of the Story of Rostam and Esfandiar"). Quarterly Journal of Fiction Studies. No. 2. Pp. 95-109.

Mīnūye Xerad. (1975/1354SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Iran Culture Foundation Publishing.

Nyberg, Henrik Samuel. (2006/1383SH). Dīnhā-ye Īrāne Bāstān (Religions of Ancient Iran). Tr. by Seyfo al-ddīn Najm-ābādī. 1^st ed. Kermān: Shahid Bahonar University of Kerman.

Nabī-lū, Alī-rezā. (2012/1391SH). “Barrasī-ye Dāstāne Rostam va Esfandīyār bar Mabnāye Dīd-gāhe Claude Bremond” ("Study of the story of Rostam and Esfandiar based on the view of Claude Bremond"). Textbook of Persian literature. No. 4 Pp. 33-52.

Omidsalar, Mahmoud 1362. "Tiger of Expression". Iranian Journal, Volume 3, pp. 447-458.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. Bita. Adabīyāte Mazdīsnā Yašthā (Mazdisna Literature, Yashtha). Bija: Publications of the Iranian Zoroastrian Association of Mumbai and Iran League.

Pūr-mand, Hasan-alī and Tāvūsī, Mahmūd. (2010/1389SH). “Īzad Bānū-ye Ābe Ānāhītā”, Ketāb Māhe Honar "The Goddess of Water Anahita", Book of the Month of Art. No. 143. Pp. 36-47.

Rastegār Fasāyī, Mansūr. (2006/1383SH). Peykar-gardānī dar Asātīr (Configuration in mythology). 1^st ed. Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Sarkārātī, Bahman. (1999/1378SH). Sāyehā-ye Šekār Šode (Hunted shadows). 1^st ed. Tehrān: Qatre.

Sūd-gar Nask from the ninth book of Din-kard. Researcher and poet of poems by Pūr-čīstā Goštāsbī-ye Ardakānī. 1^st ed. Tehrān: Rūz-āmad.

Šamīsā, Sīrūs. (1997/1376SH). Tarhe Aslī-ye Dāstāne Rostam va Esfandīyār (The main plot of the story of Rostam and Esfandiar). 1^st ed. Tehrān: Mītrā.

Šāmlū, Ahmad. (2011/1390SH). Ketābe Kūče (Alley book). In partnership with Āydā Sar-kīsīyān. 3^rd ed. Tehrān: Māzīyār.

The eighth book of Dinkord. (2020/1399SH). Transliteration, translation, notes and glossary Mohsen Nazarī Fārsānī. 2^nd ed. Tehrān: Forūhar.

Ulansey, David. (2008/1385SH). Pažūhešī Now dar Mītrā-parastī (The origins of the Mithraic mysteries: cosmology and salvation in the ...). Translated and researched by Maryam Amīnī. 10^th ed. Tehrān: Češmeh.

‎Vermaseren, Maarten Jozef. (2014/1393SH). Āyīne Mītrā (Mithra Ce Dieu mysterieux). Tr. by Bozorg Nāder-zād. 8^th ed. Tehrān: Češme.

Zand Vahman Yašt. (1965/1344SH). Gozāreše Sādeq Hedāyat (Sadegh Hedayat Report). 4^th ed. Tehrān: Parastū.