باده‌نوشی‌های آیینی صورت تعدیل‌یافتۀ خوردنِ خون قربانی

محورهای موضوعی : آیین‌های اسطوره‌ای

ایوب امیدی ¹

1 - دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی تهران

تاریخ دریافت : 1401/07/22 تاریخ پذیرش : 1401/10/04 تاریخ انتشار : 1401/12/24

کلید واژه: آیین قربانی, تعدیل قربانی, خون‌خواری, باده‌نوشی, متون نظم روایی فارسی,

چکیده مقاله :

باده‌نوشی‌های آیینی، ریشه در آیین قربانی دارند و صورتِ تعدیل‌یافتۀ خون‌خواری هستند که با گذشت زمان جایگزین شراب‌خواری شده‌اند. با توجه به همسانی و شباهت میانِ خون و شراب، باده‌نوشی، دارای نوعی شباهت جادویی است؛ زیرا شرابِ سرخ از هر چیزی به خونِ قربانی شبیه‌تر است. در متون نظم روایی با توجه به اهمیّت و جایگاه شاهان، باده‌نوشی اغلب به یاد آنان و پس از آن‌ها، بیشترین باده‌نوشی‌ها به افتخار پهلوانان انجام می‌شده است؛ زیرا آن‌ها، حامی کیان شاهی، استقلال ملی و دفاع از مردم در برابر بیگانگان بودند. تأکید و سفارش نوشیدن باده به یاد پهلوانان و بزرگان (پیش از جنگ و پس از مرگ)، نشان‌دهندۀ جنبۀ آیینی و تأثیر این عمل در سرنوشت اُخروی آنان به ‌منظور جذب نیروی روحی و معنوی باده‌خواران و خود فَدیه (قربانی) است. این پژوهش به ‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به متون نظم روایی ادبیات فارسی (تا قرن هفتم)، می‌کوشد نشان دهد که باده‌نوشی‌های آیینی، شیوۀ تعدیل‌یافتۀ خوردنِ خون قربانی در آیین‌های ابتدایی است. نتایج عبارت است از: باده‌نوشی‌های جمعی در میدان جنگ و در مجالس بزم شاهان، پهلوانان و بزرگان نوعی پیشکشی غیرخونی به منظور شادی و تقویت روان درگذشتگان، طولِ عمرِ افراد، سلامتی و کامیابی زندگان و اتّحاد روحی و القاء نیروی معنوی باده‌خواران به روان آن‌ها است.

چکیده انگلیسی:

Ritual drinking of wine is rooted in the rite of sacrifice and is a modified form of blood drinking. Over time, the blood drinking ritual has been replaced by the wine drinking. There is an association between blood and wine, and red wine is more similar to the blood of the sacrifice than anything else. According to what is mentioned in Persian narrative poetry texts, due to the importance and position of the kings, wine drinking was often held in their memory. After the kings, there were heroes in whose honor the most wine drinking rituals were held, because they were supporters of royal glory, national independence and defense of people against foreigners. Recommending to drink wine in memory of heroes and elders (before war and after death) is an invitation to a ritual, and it has an effect on their afterlife destiny and is the cause of attracting the spiritual and spiritual power of wine drinkers. The present research, by using descriptive-analytical method and referring to Persian narrative poetry texts (written till 7th A.H. century), attempts to show that ritual drinking of wine is a modified way of drinking the blood of a victim in primitive rituals. The results of the research show that collective wine drinking in battlefield and banquet of kings, heroes and elders is a kind of non-bloody offering to the spirit of the departed; collective wine drinking leads to longevity, health and prosperity. It causes the spiritual union of wine drinkers with the soul of the departed.

منابع و مأخذ:

ابی‌الخیر. ایرانشاه.1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــ .1377. کوش‌نامه. به ‌کوشش جلال‌متینی. چ1. تهران: علمی.

ارداویراف‌نامه.1372. ترجمۀ متن پهلوی از فیلیپ ژینیو. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: معین.

آزادگان. جمشید.1384. تاریخ ادیان ابتدایی و قدیم. چ1. تهران: سمت.

اسدی‌طوسی. ابونصر علی‌بن‌محمد.1317. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: چاپخانه بروخیم.

اسلام. علیرضا. 1394. «تحول قربانی از انسان به حیوان: نقطه عطفی در روند عقلانی‌شدن». پژوهش‌های ادیانی. س3. ش6. صص87ـ65.

آموزگار. ژاله.1393. تاریخ اساطیری ایران. چ16. تهران: سمت.

آیت‌اللهی. حبیب‌الله و همکاران. 1398. «بررسی مفاهیم نمادین جرعه‌اَفشانی. تقدیم جرعه و گُل در ایرانِ باستان و تداوم آن هنر در دورۀ اسلامی». جامعه‌شناسی تاریخی. س11. ش1. صص22ـ1.

ایونس. ورونیکا.1373. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر.

برزگرخالقی، محمدرضا و رقیه نیساری‌تبریزی. 1389. «بررسی مضامین مشترک ساقی‌‌نامه‌های ابن‌فارض و فضولی بغدادی». لسان مبین. ش2. صص20-1.

بهار. مهرداد.1391. پژوهشی در اساطیر ایران. چ9. تهران: آگاه.

حافظ. شمس‌الدین محمد. 1385. دیوان. بر اساس نسخۀ قزوینی و غنی با مقدمه نصرلله آژنگ. تهران: محمد.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور مبارکه. 1398. «اسطورۀ خون (بررسی برخی کارکردهای وابسته به خون و نمود آن در شاهنامه) ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.  DOR: 20.1001.1.20084420.1398.15.55.4.4

دورانت. ویل. ۱۳۷8. تاریخ تمدن: عصر ایمان (بخش دوم). ترجمۀ ابوالقاسم طاهری. ج4. چ3. تهران: آموزش انقلاب اسلامی.

راوندی. محمدبن علی.1363. راحة‌الصدور. تصحیح محمد اقبال. تهران: علمی.

رضی. هاشم.1381. آیین مهر. تهران: بهجت.

سنایی. ابوالمجد مجدودبن آدم.1368. حدیقة الحدیقة و شریعة الطریقة. تصحیح سیدمحمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

شوالیه. ژان و آلن گربران. 1384. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: جیحون.

عطار. فریدالدین. 1385. مصیبت‌نامه. به کوشش محمدحسین مجدّم. چ7. تهران: زوار.

ــــــــــــــ . 1387. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

عطایی‌رازی. عطابن‌یعقوب.1382. برزونامه به انضمام داستان کُک کهزاد. به اهتمام سیّدمحمد دبیرسیاقی. چ1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فرامرزنامه.1382. به اهتمام مجید سرمدی. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی. ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‌مطلق با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی. ج8ـ1. تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فریزر. جیمز. 1387. شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قائمی. فرزاد. 1392. «از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین های سالانه مرگ و تولد دوباره در فرهنگ ایران)». جستارهای ادبی. ش182. صص86-61. DOI:  10.22067/JLS.V46I4.25298

قزوینی. محمد.1324. «بعضی تضمین‌های حافظ (تضمین اشعار فارسی)». یادگار. ش6. صص71-62.

قلی‌زاده، حیدر و محبوبه خوش‌سلیقه. 1389. «باده و می و تعابیر آن در شعر عرفانی فارسی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س16. ش23.صص184ـ147.

گرگانی. فخرالدین اسعد. 1349. ویس و رامین. تصحیح ماگالی تودا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

لسان. حسین. 1353. «سخنی چند پیرامون مقاله (شراب ریزی بر گور یاران در ادب عربی) یاددشت ها». دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران. س21. ش1. صص136ـ131.

مادح. قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش سیدضیاءالدین سجادی. چ1. تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.

مصاحب. غلامحسین. 1356. دایرة‌المعارف فارسی. ج2. تهران: ققنوس.

مصطفوی. علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ1. تهران: بامداد.

معین. محمد. 1324. یک رسم باستانی. یادگار. ش8. صص59ـ51.

منصوری. فیروز. 1355. «باده‌افشانی بر خاک و سایر آداب و رسومی که فرهنگ برجستۀ ایرانی آن را نپذیرفته است». مجلۀ گوهر. ش49. صص865ـ861.

مولوی. جلال‌الدین محمد بلخی. 1391. شرح جامع مثنوی. تألیف کریم زمانی. ج6ـ1. چ28. تهران: اطلاعات.

نجاریان، محمدرضا و محمدکاظم کهدویی. 1390. «نگاه شاعرانۀ رودکی و ابونواس به خمریات». ادبیات تطبیقی. س2. ش4. صص280ـ259.

نجمی. شمس‌الدین. 1394. «واکاوی اسطورۀ جرعه‌اَفشانی». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش38. صص360ـ340.

نظامی. الیاس‌بن ‌یوسف.1384. خمسه. به کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: قطره.

هنوی. دبلیو. ال. 1374. «قربانی و جشن در منظومه‌های منوچهری». ترجمۀ افسانۀ منفرد. مجله فرهنگ. ش16. صص280ـ261.

هینلز. جان راسل. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. چ1. تهران: چشمه.

وبر. ماکس. 1384. اقتصاد و جامعه. ترجمۀ عباس منوچهری و همکاران. چ1. تهران: سمت.

ورمازرن. مارتین. 1387. آیین میترا. چ7. تهران: چشمه.

 

Eglish Sources

Willroughby, Harold R. (2005). Pagan Regeneration: a Study Of Mystery Initiations in The Graeco-Roman Word, The university Of Chicago Press. Chicago.

References (In Persian)

Abe al-xeyr. Īrān-šāh. (1991/1370SH). Bahman-nāme. Ed. by Rahīm Afīfī. 1^st ed.  Tehrān: Elmī va Farhangī.

Abe al-xeyr. Īrān-šāh. (1998/1377SH). Kūš-nāme. With the Effort of Jallāl Matīnī. 1^st   ed. Tehrān: Elmī.

Āmūzegār, Žāle. (2014/1393SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān. 16^th ed. Tehrān: Samt.

Ardāvīrāf-nāme. (1993/1372SH). Translation of the Pahlavi text by Philippe Gignoux. Tr. by Žāle Āmūzegār. Tehrān: Mo’īn.

Asadī Tūsī, Abū-nasr Alī Ebne Mohammad. (1938/1317SH). Garšāsp-nāme. With the Effort of Habīb Yaqmāyī. Tehrān: Beroxīm.

Attār, Farīdo al-ddīn. (2008/1387SH). Manteqo al-teyr. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī  Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Attār, Farīdo al-ddīn. (2006/1385SH). Mosībat Nāmeh. With the Effort of Mohammad Hoseyn Majddam. 7^th ed. Tehrān: Zavvār.

Atāyī Rāzī Atā Ebne Ya’qūb. (2003/1382SH). Borzū-nāmeh be Enzemāme Dāstāne  Koke Kohzād. With the Effort of Seyyed Mohammad Dabīr-sīyāqī. 1^st ed. Tehrān: Anjomane Āsār va Mafāxere Farhangī.

Āyato al-llāhī, Habībo al-llāh and Other. (2019/1398SH). "Barrasī-ye Mafāhīme Namādīne Jor’e-afšānī. Taqdīme Jor’e va Gol dar Īrāne Bāstān va Tadāvome ān dar Dore-ye Eslāmī". Journal of Historical Sociology. 11^th Year. No. 1. Pp. 1-22.

Āzādegān, Jamšīd. (2005/1384SH). Tārīxe Adyāne Ebtedāyī va Gadīm. 1^st ed. Tehrān: Samt.

Bahār, Mehr-dād. (2012/1391SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān. 9^th ed . Tehrān: Āgāh.

Barzegar-xāleqī and Mohammad-rezā & Roqayyeh Neysārī Tabrīzī. (2010/1389SH). "Barrasī-ye Mazāmīne Moštarake Sāq-nāmehā-ye Ebne Fārez va Fozūlī-ye Baqdādī". Lasan Mobin magazine. No. 2. Pp. 1-20.

Chevalier, Jean and Alain Gheerbrant. (2005/1384SH). Farhange Namādhā (Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābeh Fazā’elī. 1^st ed. Tehrān: Jeyhūn.

Durant, Will. (1999/1378SH). Tārīx Tamaddon: Asre Īmān (Baxše Dovvom) (The story of civilization). Tr. by Abo al-qāsem Tāherī. 4^th Vol. 3^rd ed. Tehrān: Āmūzeše Enqelābe Eslāmī.

Eslām. Alī-rezā. (2015/1394SH). “Tahavvole Gorbānī az Ensān be Heyvān”. Journal of religious research.  3^rd Year. No. 6^th. Pp. 65-87.

Farāmarz-nāmeh. (2003/1382SH). With the Effort of Majīd Sarmadī. 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Ferdowsī Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāmeh. With the Effort of Jallāl Xālegī Motlaq with the cooperation of Mahmūd Omīd-sālār  and Abo al-fazl Xatībī. 1^st and 8^th Vol. Tehrān: Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī.

Frazer, James George. (2008/1387SH). Šāxe-ye Zarrīn (The golden bough). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.

Gorgānī, Faxro al-ddīn As’ad. (1970/1349SH). Weys va Rāmīn. Ed. by Māgālī Tūdā and Aleksānder Gūāxārīyā. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Hāfez, Šamso al-ddīn Mohammad. (2006/1385SH). Dīwān. Bar-asāse Nosxe-ye Qazvīnī and Qanī bā Moqaddame-ye Nasro al-llāhe Āžang. Tehrān: Mohammad.

Hanway, W. L. (1995/1374SH). "Qorbānī va Jašn dar Manzūmehā-ye Manūčehrī". Tr. by Afsāne Monfared. culture magazine. No. 16. Pp. 261-280.

Heydarī, Hasan and Možgān Sādeq-pūr. (2019/1398SH). “Ostūre-ye Xūn (Barrasī-ye Barxī Kār-kerdhā-ye Vābaste be Xūn va Nemūde ān dar Šāh-nāme”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 15^th Year. No. 55. Pp. 107- 140.

Hinnells, John Russell. (1989/1368SH). Šenāxte Asātīre Īrān (‎Persian mythology). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. 1^st ed. Tehrān: Češme.

Ions, veronica. (1994/1373SH). Šenāxte Asātīre Hend. Tr. by Bājelān Farroxī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Lesān, Hoseyn. (1974/1353SH). "Soxanī Čand Pīrāmūne Maqāle (Šarāb Rīzī bar Gūre Yārān dar Adabe Arabī) Yāddāšthā". Journal of the Faculty of Literature, University of Tehran. 21^th Year. No. 1. Pp. 131-136.

Mādeh, Qāsem. (2001/1380SH). Jahāngīr-nāmeh. Ed. by Seyyed Zīyā’o al-ddīn Sajjādī. 1^st ed. Tehrān: Institute of Islamic Studies, University of Tehran.

Mansūrī, Fīrūz. (1976/1355SH). "Bāde-afšānī bar Xāk va Sāyere Ādāb va Rosūmī ke Farhange Barjaste-ye Īrānī ān rā Napazīrofte Ast". Gowhar Magazine. No. 49. Pp. 861-865.

Mo’īn, Mohammad. (1945/1324SH). Yek Rasme Bāstānī. Yādegār Magazine. No. 8. Pp. 51-59.

Mosāhab, Qolām-hoseyn. (1977/1356SH). Dayerato al-ma’ārefe Fārsī. 2^nd Vol. Tehrān: Qoqnūs.

Mostafavī. Alī-asqar. (1990/1369SH). Ostūre-ye Qorbānī. 1^st ed. Tehrān: Bām-dād.

Mowlavī, Jallālo al-ddīn Mohammad Balxī. (2012/1391SH). Šarhe Jāme’e  Masnavī. Written by Karīm Zamānī. 1^st and 6^th Vol. 28^th ed.  Tehrān: Ettelā’āt.

Najjārīyān, Mohammad-rezā and Kahdūyī, Mohammad-kāzem. (2011/1390SH). "Negāhe Šā’erāne-ye Rūdakī va Abū Novās be Xamrīyyāt". Comparative literature magazine. 2^nd Year. No. 4. Pp. 259-280.

Najmī, Šamso al-ddīn. (2015/1394SH). "Vā-kāvī-ye Ostūre-ye Jor’e-afšānī". Journal of Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University, Kerman. No. 38. Pp. 340- 360.

Nezāmī, Elyās Ebne Yūsof. (2005/1384SH). Xamse. With the efforts of Sa’īd Hamīdīyān. 2^nd ed. Tehrān: Qatre.

Qā’emī, Farzād. (2013/1392SH). "az Ripehoin tā Sīyāvaš (Tahlīle Ostūre Šenāxtī-ye Sāxtāre Āyīnī-ye Dāstāne Sīyāvaš bar Mabnā-ye Olgū-ye Hobūte Īzade Ripehoin va Āyīnhā-ye Sālāne-ye Marg va Tavallode Dobāre dar Farhange Īrān)". Journal of literary essays. No. 3. Pp. 61-86.

Qazvīnī, Mohammad. (1945/1324SH). "Ba’zī Tazmīnhā-ye Hāfez (Tazmīne Aš’āre Fārsī)". Yadgar Magazine. No. 6. Pp. 62-71.

Qolī-zādeh, Heydar and Xoš-salīqeh, Mahbūbeh. (2010/1389SH). "Bāde va Mey va Ta’ābīre ān dar Še’re Erfānī-ye Fārsī". Islamic Mysticism Magazine (Religions and Mysticism). 16^th Year. No. 23. Pp. 147-184.

Rāvandī, Mohammad Ebne Alī. (1984/1363SH). Rāhato al-sodūr. Ed. by Mohammad Eqbāl. Tehrān: Elmī.

Razī, Hāšem. (2002/1381SH). Āyīne Mehr. Tehrān: Behjat.

Sanāyī Abo al-majd Majdūd Ebne Ādam. (1989/1368SH). Hadīqato al-haqīqeh and Šarī’ato al-tarīqeh. Ed. by Seyyed Mohammad Taqī Modarrese Razavī. Tehrān: University of Tehran.

‎Vermaseren, Maarten Jozef. (2009/1387SH). Āyīne Mītrā (Mithra, cedieu mysterieux). 7^th ed. Tehrān: Češmeh.

Weber. Max. (2005/1384SH). Eqtesād va Jāme’e (Economy and society). Tr. by Abbās Manūčehrī and Other. 1^st ed. Tehrān: samt.