تقریرهای صوفیه از اسقاط تکلیف شرعی در طایفه عقلاءالمجانین با تأکید بر دیدگاه ابن‌عربی و عین‌‌ القضات همدانی

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

علی رحیمی ¹ , هاتف سیاه کوهیان ² , جمشید صدری ³

1 - دانشجوی دکتری تخصصی گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران
2 - استادیار گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران
3 - دانشیار گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

تاریخ دریافت : 1400/08/22 تاریخ پذیرش : 1400/12/17 تاریخ انتشار : 1401/04/01

کلید واژه: ابن‌عربی, عقلاءالمجانین, تصوف اسلامی, غلبه حال, تکلیف شرعی,

چکیده مقاله :

در متون عرفانی اسقاط تکالیف شرعی عقلاءالمجانین از جمله موضوعات پربسامدی است که با تقریرهای گوناگونی بیان شده است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به روشن کردن رهیافت‌های نظری صوفیه در رواداشت اسقاط تکالیف شرعی در عقلاءالمجانین و بازشناسی عوامل این اسقاط از نظر آن‌ها پرداخته است. بر این اساس مقاله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که در انسان‌شناسی عرفانی صوفیه مخاطب تکالیف شرعی در عقلاءالمجانین کدام قوه است و آیا با زوال عقل متعارف، قوه دیگری در آن‌ها محل تکلیف شرعی می‌گردد؟ همچنین با توجه به برخورداری عقلاءالمجانین از نوعی عقل، آیا می‌توان آن‌ها را مانند سایر عقلا مکلّف به انجام تکالیف شرعی دانست؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رهیافت اصلی صوفیه در این باب، اعتقاد به معذوریت عقلاءالمجانین به واسطه غلبه حال بر آن‌ها و برخورداری آن‌ها از حالات سُکر صوفیانه در اثر دریافت واردات غیبی است. در برخی از تقریرهای صوفیانه زوال عقل و پیرو آن سقوط تکالیف شرعی از عقلاءالمجانین موهبتی از سوی خدا برای آن‌ها در نظر گرفته شده‌ است و برخی از صوفیه سکر باطنی آن‌ها را به منزله نماز دائم آن‌ها دانسته‌اند. هدف از این پژوهش بازشناسی علل عدم التزام عقلاءالمجانین به تکالیف شرعی از منظر صوفیه به‌ویژه ابن‌عربی و عین ‌القضات است.

چکیده انگلیسی:

In mystical texts, the abrogation of Islamic Laws by wise fools (Uqalā al-majānin) is one of the most frequent issues that has been interpreted in various ways. By using descriptive- analytic method, the present article attempts to explain the theoretical approaches of Sufis about the abrogation of the Islamic Laws by wise fools and to recognize the causes of it from their point of view. An attempt is made to answer these questions: In mystical anthropology, which human faculty is related to Islamic Laws? If the intellectual faculty declines, is there any other faculty related to these Laws? Considering the fact that the wise fools have a kind of intellect, can they be considered as obligated to enforce Islamic Laws like other wise men? The findings of the study show that the Sufis believe that the wise fools receive Divine inspirations and experience a state of intoxication and these spiritual modes justify their behavior.  According to some Sufi theories, the decline of intellect and consequently the abrogation of Islamic Laws is a gift from God; and some Sufis consider the intoxication state of a wise fool as constant praying. The aim of the research is to study the reasons for the abrogation of Islamic Laws by wise fools from the point of view of Sufis, especially Ibn Arabi and Ayn al-Quzat Hamadani.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آقاحسینی، حسین. 1377. «نقد و تحلیل دیدگاه‌هایی درباره عقلاء مجانین». فصلنامه نثر پژوهی ادب فارسی. دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان. ش4. صص17ـ1.

آقانوری، علی. 1381. «تصوف و شریعت». فصلنامه هفت آسمان. قم. ش 16. صص 266-233.

ــــــــــــ . 1382. «سقوط تکالیف شرعی از دیدگاه عارفان». مجموعه مقالات کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی. صص 58-11  

ابن‌الجوزی، ابوالفرج. 1406ق. صفه‌‎الصفوه. به کوشش محمود فاخوری. چ3. بیروت: دارالمعرفه.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1975. الفتوحات المکیّه. ج1. چ1. بیروت: دارالصادر.

اقبالی‌فر، حمید. 1395. رساله دکتری با عنوان «ثبوت و سقوط تکالیف شرعی از منظر عرفان اسلامی». به راهنمایی علی امینی‌نژاد. دانشگاه باقرالعلوم قم.

انصاری هروی، خواجه عبدالله. 1362. طبقات الصوفیه. تصحیح محمدسرور مولایی. چ1. تهران: توس.

پورجوادی، نصرالله. 1366. «تحلیلی از مفاهیم عقل و جنون در «عقلاء مجانین». مجله معارف. س4. ش11. صص222ـ192.

ــــــــــــــــــ . 1372. بوی جان. چ1. تهران: مرکز نشردانشگاهی.

ــــــــــــــــــ . 1374. عین‌القضات و استادان او. چ1. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1382. دیدار با سیمرغ . چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حسین‌آبادی، مریم و محمود الهام‌بخش. 1385. «دیوانگان سخنگویان جناح معترض جامعه در عصر عطار». فصلنامه کاوش‌نامه. ش 13، صص73ـ54.

حسینی طهرانی، سیّدمحمد حسین. 1429ق‏. روح مجرد. چ9. مشهد: علامه طباطبایى.

جامی، نورالدّین عبدالرحمن. 1858م. نفحات‌الانس. چ1. کلکته: لیسی.

رحیمی، فاطمه. 1387. «جنون الهی و ظرائف توحید مجذوبان الهی از دیدگاه عطار نیشابوری». فصلنامه عرفان اسلامی. ش18. صص256ـ222.      

ریتر، هلموت. 1377. دریای جان. ترجمه عباس زریاب خویی. ج1. چ1. تهران: ­.الهدی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1369. دنباله جستجو در تصوف. چ4. تهران: امیر کبیر.

ـــــــــــــــــــــ .  1380. صدای بال سیمرغ. چ5. تهران: سخن.

سراج طوسی، ابونصر. 1944. اللمع فی التصوف. چ1. لیدن: نیکلسون.

سیاه‌کوهیان، هاتف. 1388. «جنون الهی در تصوف و ادبیات عرفانی». فصلنامه عرفان اسلامی. دانشگاه زنجان. ش21. صص96ـ68.

ـــــــــــــــــ . 1388. «دیوانه‌نمایی و دیوانه‌نماها در مثنوی معنوی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش15. صص156ـ123. 

سیاه‌کوهیان، هاتف. 1391. «عقلاءالمجانین و اطوار و کیفیت جنون آنها در فتوحات مکیه ابن‌عربی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش29. صص35ـ12.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1905م. تذکرةالاولیاء. به تصحیح رینولد نیکلسون‏. ج2و1. چ3. لیدن: لیدن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. منطق‌الطیر. تصحیح سیّدصادق گوهرین. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

عین‌القضات همدانی. 1373. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ4. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــ . 1377. نامه‌ها. به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. ج3و2و1. چ3. تهران: اساطیر.

غزّالی، ابوحامد محمد. 1386. احیاء علوم‌الدین. ترجمه محمد خوارزمی. چ5. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

غنی، قاسم. 1375. تاریخ تصوف در اسلام. ج2. چ7. تهران: زوار.

قشیری، ابوالقاسم. 1374. رساله قُشیریه. ترجمه بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

کاظمی‌فر، معین. 1392. «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر پایه حکایات مثنوی‌های عطار». فصلنامه ادب پژوهی. ش24. صص46ـ27.

کهریزی، زهرا و عباسعلی منصوری. 1399. «فرجام نفوس ناقصه از منظر آیات و روایات». معرفت کلامی. ش2. صص 89-106.

مدرسی، فاطمه. 1386. «شطح عارف و گستاخی دیوانه در مثنوی­های عطار». فصلنامه نامه فرهنگستان. ش3، صص106ـ84.     

محمّدبن منور میهنی. 1366. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابوالخیر. تصحیح شفیعی کدکنی. چ1. تهران: آگاه.

مستملى بخارى، اسماعیل. 1363. شرح‌التعرف لمذهب‌التصوف. ج‌ 2 و 4. چ1. تهران: اساطیر.

مظاهری، عبدالرضا. ۱۳۸۰. «اسقاط تکلیف در عرفان اسلامی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران. ش160. صص538ـ525. 

مولوی، جلال‌الدین. 1375. مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون. چ1. تهران: ناهید.

مکّی، ابوطالب. 1995م. قوت‌القلوب فی معامله‌المحبوب. به کوشش سعید نسیب مکارم. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیه.

نیشابوری، ابوالقاسم. 1978. عقلاءالمجانین. تصحیح عمرالاسعد. چ1. بیروت: دارالنفائس.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1380. کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. چ7. تهران: طهوری.

Ansārī Heravī, Xājeh Abdo al-llāh. (1983/1362SH). Ṭabaqāto al-sūfiye. Ed. by Mohammad Sarvar Mowlāyī. Tehrān: Tūs.

Āqā-hoseynī, Hoseyn. (1998/1378SH). “Naqd va Tahlīle Dīd-gāhhā-yī Darbāre-ye Oqalā’e Majānīn” ("Critique and Analysis of Views on Wise madmen"). Scientific Journal of the Faculty of Literature, Kerman University. No. 1. Pp. 1-17. 

Aṭṭār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (1995/1374SH). Manṭeqo al-tteyr. Ed. by Seyyed Sādeq Gowharīn. 11^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Aṭṭār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (1905/1269SH). Tazkerato al-owlīyā. Ed. by Reynold Nicholson. 1^st and 2^nd Vol. 3^rd ed. Leiden: Leiden.

Ayno al-qozāt hamedānī. (1998/1377SH). Nāmehā. With the Effort of Alī-naqī Monzavī and Afīf Asīrān. 1^st and 2^nd & 3^rd Vol. 3^rd ed Tehrān: Asātīr . 

Ayno al-qozāt hamedānī. (1995/1373SH). Tamhīdāt. Ed. by Afīf Asīrān. 4^th ed. Tehrān: Manūčehrī.

Ebne al-Jowzī, Abo al-Faraj. (1986/1406AH). Safato al-Safwah. With the Effort of Mahmūd Fāxūrī. 3^rd ed. Beyrūt: Daro al-ma'refat.

Ebne al-‘arabī, Moḥyīo al-ddīn .(1975/1354AH). al-Fotūhāto al-makkīyyeh. 1^st Vol. 1^st ed. Beyrūt: Dāro al-sāder.  

Hojwīrī, Alī Ebne Osmān. (2002/1380SH). Kašfo al-maḥjūb. Ed. by Zhukovsky. 7^th ed. Tehrān: Tahūrī. 

Holy Qor’ān.

Hoseyn-ābādī, Maryam and Mahmūd Elhām-baxš. (2006/1385SH). “Dīvānegān Soxan-gūyāne Jenāhe Mo’tareze Jāme’e dar Asre Attār” ("Madmen as Speakers of the Protesting Faction of the Society in the Age of Attar"). Kavosh-nameh Quarterly. No. 13. Pp. 54-73.

Hoseynī Tehrānī, Seyyed Mohammad Hoseyn. (2008/1429AH). Rūhe Mojarrad (separated soul). 9^th ed. Mašhad: Allāmeh Tabātabāyī.

Jāmī, Nūro al-ddīn Abdo al-rahmān. (1858/1275AH). Nafahāto al-ons. 1^st ed.  Kalkate: Līsī.

Kahrīzī, Zahrā and Abbās-alī Mansūrī. (2020/1399SH). “Farjāme Nofūse Nāqese az Manzare Āyāt va Revāyāt” ("The end of imperfect souls in the Qur'an and hadiths"). Theological Knowledge Quarterly Journal. No. 2. Pp. 89-106. 

Kāzemī-far, Mo’īn. (2012/1392SH). “Kār-karde Sīyāsī va Ejtemā’ī-ye Dīvānegāne Dānā bar Pāye-ye Hekāyāte Masnavīhā-ye Attār” ("Political and Social Function of Wise Madmen Based on the Stories of Attar's Masnavi"). Research Literature Quarterly. No. 24. Pp. 27-46.

Makkī, Abū Ṭāleb. (1995/1415AH). Qūto al-qolūb fī Mo’āmelato al-maḥbūb. With the Effort of Sa’īd Nasīb Makārem. Beyrūt: Dāro al-kotobe al-‘elmīyeh.

Mazāherī, Abdo al-rezā. (2001/1380SH). “Asqāte Taklīf dar Erfāne Eslāmī” ("Abolition of duty in Islamic mysticism"). Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran. No. 160. Pp. 525-538.

Modarresī, Fāteme. (2007/1386SH). “Šarhe Āref va Gostāxī-ye Dīvāne dar Masnavīhā-ye Attār”. Academy Quarterly. No.3. Pp. 84-106.

Mohammad Ebne Monawware Mīhanī. (1987/1366SH). Asrāro al-tawḥīd fī Maqāmāte Šeyx Abū Sa'īd Abo al-xeyr. Ed. by Šafi'ī Kadkanī. 1^st ed. Tehrān: Āgāh.

Mostamalī Boxārī, Esmā’īl. (1984/1363SH). Šarho al-ta'arrof lemazhab al-tasawwof. 4^th Vol. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn. (1996/1375SH). Masnavī-ye Ma’navī. Ed. by Nicholson. 1^st ed. Tehrān: Nāhīd.

Neyšabūrī, Abo al-Qāsem. (1978/1398AH). Oqalā'o al-majānīn. Ed. by Omaro al-as’ad. 1^st ed. Beyrūt: Dāro al-nafā'es.

Pūr-javādī, Nasro al-llāh. (1993/1372SH). Būye- Jān. 1^st ed. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Pūr-javādī, Nasro al-llāh. (1995/1374SH). Eyno al-qozāt va Ostādāne Ū (Ayn al-Qudat and his masters). 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Pūr-javādī, Nasro al-llāh. (1987/1366SH). “Tahlīlī az Mafāhīme Aql va Jonūn dar “Oqalā’o al-majānīn”“ ("An Analysis of the Concepts of Wisdom and Madness in the Wise madmen". Journal of Ma’āref. 4^th Year. No. 11. Pp. 192-222.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (2003/1382SH). Dīdār bā Sīmorq (Meeting with Phoenix). Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Qanī, Qāsem. (1996/1375SH). Tārīxe Tasavvof dar Eslām (History of Sufism in Islam). 2^nd Vol. 7^th ed. Tehrān: Zavvār.

Qazzālī, Abū Hāmed Mohammad. (2007/1386SH). Eḥyā′e Olūmo al-ddīn. Tr. by Mohammad Xārazmī. 5^th ed. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Qošīrī, Abo al-qāsem. (1995/1374SH). Resāle-ye Qošīrīye. Tr. by Badī’o al-zamān Forūzān-far. 6^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rahīmī, Fāteme. (2008/1387SH). “Jonūne Elāhī va Zarā’efe Towhīde Majzūbāne Elāhī az Dīd-gāhe Attāre Neyšābūrī” ("Divine madness and the subtleties of monotheism in the divine madmen from the perspective of Attar Neyshabouri"). Erfan Quarterly Journal. No. 18. Pp. 222-256.

Ritter, Hellmut. (1998/1377SH). Daryā-ye Jān (Das meer der seele). Tr. by Abbās Zaryāb Xoyī. Tehrān: al-hodā.

Serāj Tūsī, Abū Nasr. (1944/1363AH). al-loma fī al-tasawwof. 1^st ed. Leiden: Nicholson.

Sīyāh-kūhīyān, Hātef.  (2009/1388SH). “Dīvāne-namāyī va Dīvāne-namāhā dar Masnavī-ye Ma’navī” ("Fictitious madness and lunatics in Masnavi-ye-M‘anavi"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 5. Pp. 123-156.

Sīyāh-kūhīyān, Hātef. (2009/1388SH). “Jonūne Elāhī dar Tasavvof va Adabīyāte Erfānī” ("Divine Madness in Sufism and Mystical Literature"). Erfan Quarterly Journal. No. 21. Pp. 68-96.

Sīyāh-kūhīyān, Hātef.  (2012/1391SH). “Oqalā’o al-majānīn va Atvār va Keyfīyate Jonūne Ānhā dar Fotūhāte Makkīye-ye Ebne Arabī” ("The wise madmen and the quality of their madness in the Al-Fūtūhat al- Makkiyyah of Ibn al-‘Arabī"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 29. Pp. 12-35.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1990/1369SH). Donbāle Jostejū dar Tasavvof (Continuation of the discussion in Islamic Sufism). 4^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1988/1367SH). Jostejū dar Tasavvof (Discussion in Islamic Sufism). 5^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2001/1380SH). Sedāye Bāle Sīmorq (The sound of Simorgh wings). 5^th ed. Tehrān: Soxan.