درد بر گرفتن؛ بازتاب آیینی اسطوره ای در متون عرفانی نقشبندیه

محورهای موضوعی : اسطوره

سید محسن حسینی موخر ¹

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

تاریخ دریافت : 1399/09/08 تاریخ پذیرش : 1399/11/11 تاریخ انتشار : 1400/01/01

کلید واژه: نقشبندیه, شفابخشی, بلاگردان, خواجه احرار, درد برگرفتن,

چکیده مقاله :

یکی از خوارق عاداتی که در متون متصوفه به چشم می‌خورد شفابخشی است که به گونه‌های متفاوتی بروز و ظهور یافته است. در این میان به نظر می‌رسد مقولة درد برگرفتن یا به تعبیر شاعرانه آن درد برچیدن، بازماندة آیین و رسمی اسطوره‌ای است که اسطوره‌شناسان، از آن با عنوان بلاگردانی یاد کرده‌اند. بلاگردان‌های اسطوره‌ای عمدتاً با هدف راندن بیماری، عوارض و آثار گناه، مصیبت، قحطی و خشکسالی و به طور کلی هر نوع شرّ از شخص یا مردم، عمل می‌کردند. یکی از این بلاگردان‌ها وقتی به کار می‌آمده که می‌خواستند بیماری یا مرضی را از وجود بیمار بیرون برانند. بر این اساس، بلاگردان با پذیرش بیماری فرد مذکور به خود، موجب شفا یا بهبود آن شخص می‌شده است. این شیوه از شفابخشی در قالب نوعی کرامت عرفانی در برخی از متون متصوفه نیز دیده شده است. هدف از این پژوهش با شیوه تحلیلی ـ توصیفی، بررسی کرامتِ درد برچیدن در متون عرفانی نقشبندیه و مقایسه آن با آیین‌های اسطوره‌ای است. در این پژوهش برخی نمونه‌ها از این رسم و آیین بررسی شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که متون طریقت نقشبندیه بیشتر از سایر متون صوفیانه، از این باور اسطوره‌ای تأثیر پذیرفته است.

چکیده انگلیسی:

One of the thaumaturgical powers that can be found in Sufi texts is healing, which has manifested itself in different ways. It seems that "removing pain" is a remnant of a mythological ritual that mythologists have referred to it as “apotropaic magic” or scapegoating. The mythological scapegoats were mainly aimed at driving away disease, effects of sin, calamity, famine and drought, and, in general, any evil. One of the uses of these scapegoatings was to drive the disease out of the patient. Accordingly, the scapegoat transmits the disease to himself/herself and thus heals the sick person. In some Sufi texts, this form of healing is seen as a miracle performed by a mystic. By using analytical-descriptive method, the present research examines the miracle of "removing pain" in the mystical texts of Naqshbandiyah and compares it with mythological rituals, and then some examples of the ritual are introduced. The results indicate that the texts of the Naqshbandiyah are more influenced by this mythological belief than other Sufi texts.      

منابع و مأخذ:

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن علی الخزاعی النیشابوری. 1381. روض الجنان و روح الجنان. تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح. چ3. مشهد: آستان قدس رضوی.

احرار، خواجه عبیدالله. 1380. احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار. تصحیح و مقدمه و تعلیقات عارف نوشاهی.چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

الیاده، میرچا. 1392. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. چ3. تهران: توس.

انصارى، خواجه عبدالله.1386. طبقات‌الصوفیه. تصحیح محمدسرور مولایی. چ2. تهران: توس.

ایرج‌پور، محمد‌ابراهیم. 1388. «شیوه‌ای نادر از تبرک و شفابخشی در متون عرفانی». مطالعات عرفانی. ش9. صص 28 -5.

انجیل عیسی مسیح. 2005. ترجمة هزاره نو. بی‌جا. ایلام

باخرزى، یحیى. 1383. أوراد الأحباب و فصوص الآداب. ج1. چ2. تهران: دانشگاه تهران.

بخاری، صلاح‌بن مبارک. 1371. انیس‌الطالبین و عدةالساکین. تصحیح و مقدمة خلیل‌ابراهیم صاری اوغلی. به کوشش توفیق سبحانی. تهران: کیهان.

بقلى شیرازى، روزبهان. 1374. شرح شطحیات. چ3. تهران: طهورى.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمة اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

پاکتچی، احمد. 1391. جریان‌های تصوف در آسیای مرکزی. تهران: الهدی.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. 1386. نفحات‌الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: سخن.

جمال‌الدین ابوروح، لطف‌الله‌بن ابی سعدبی ابی‌سعد. 1384. حالات و سخنان ابوسعید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد. 1370. دیوان. تصحیح غنی قزوینی به کوشش ع. جربزه‌دار. چ3. تهران: اساطیر.

حسینی ‌مؤخر، سیّدمحسن. حجت و کوروش گودرزی. 1394. «بررسی و تحلیل کیفیت مراحل گذر و سلوک و تشرف در اسطوره و عرفان». عرفانیات در ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی همدان. س6. ش.7 (پیاپی22).صص49-62.

حقی، مریم. 1397. «شیوه‌های کرامت شفابخشی در متون نثر عرفانی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش53. صص 154-121.

خرمشاهی، بهاءالدین .1384. حافظ‌نامه. ج2. تهران: علمی و فرهنگی.

راستگو، سید محمد. 1386. «از اسطوره تا عرفان». مطالعات عرفانی. ش6. صص55-80.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1387. «هستی‌شناسی میر نوروزی با تکیه بر بیتی از حافظ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش8.. صص 94 -75.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1389. دنبالة جست‌وجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ . 1383. نقش بر آب. چ6. تهران: سخن.

دهخدا، علی‌اکبر. 1373. لغت‌نامه.چ1. تهران: دانشگاه تهران.

سرانو، میگوئل. 1368. ال الا. ترجمة سیروس شمیسا. چ1. تهران: فردوس.

سعدی، مصلح‌الدین عبداله. 1369. کلیات سعدی. تصحیح محمد علی فروغی. تهران: هرمس.

سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. 1381. تفسیر سورآبادی. تصحیح سعیدی سیرجانی. ج5. تهران: فرهنگ نشر نو.

شهبازی، ایرج و علی‌اصغر ارجی .1387. سبع هشتم. (قصه‌های کرامت در متون عرفانی تا قرن هفتم). قزوین: سایه گستر.

صرفی، محمدرضا. 1391. باورهای مردم کرمان. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

طباطبایی، محمدحسین. 1374. المیزان. ترجمة سیّد محمدباقر موسوی. چ5. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 

عطار نیشابوری فریدالدین. 1383. تذکرةالاولیا. تصحیح رینولد الن نیکلسون. چ2. تهران: اساطیر.

غزنوى، سدیدالدین محمد. 1384. مقامات ژنده پیل. چ3. تهران: علمى و فرهنگى.

فردوسی، ابوالقاسم.1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. ج5. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فریزر، جیمز جرج. 1386. شاخة زرّین. ترجمة کاظم فیرزومند. تهران: آگاه.

قزوینی، محمد. 1323. «میر نوروزی». یادگار. س1. ش3. صص 16-13.

قشیری، ابوالقاسم. 1374. ترجمة رسالة قشیریه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ4. تهران: علمى و فرهنگى

کاشفى سبزواری، حسین‌بن على. 1356. رشحات عین الحیاة فى مناقب مشایخ الطریقةالنقشبندیه. به کوشش على‌اصغر معینیان. ج2. چ1. تهران: بنیاد نیکوکارى نوریانى.

ـــــــــــــــــــ . 1350. فتوت‌نامه سلطانی. اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

کتیرایی، محمود. 1378. از خشت تا خشت. چ2. تهران: ثالث.

محمدباقربن محمدعلی. 1386. مقامات حضرت خواجه نقشبند. به کوشش عبدالله نقشبندی مجددی شمسی. چ1. تهران: گل نشر.

محمدبن منور. 1384. أسرارالتوحید فى مقامات أبى‌سعید. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه.

مظفری، علیرضا. 1388. «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان». دو فصلنامة ادبیّات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). ش1. صص 167-149.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الاسرا و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

مینوی، مجتبی. 1328. «سلطنت یوسفی ترکش دوز». یغما. س2. ش17. صص 314 -310.

نجفی، ابوالحسن. 1378. فرهنگ فارسی عامیانه. چ1. تهران: نیلوفر.

وراوینی، سعدالدین. 1367. مرزبان‌نامه. تصحیح خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علی‌شاه.

هاکس، جیمز .1377. قاموس کتاب مقدّس. تهران: اساطیر.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1390. کشف‌المحجوب. به تصحح محمود عابدی. تهران: سروش.

هدایت، صادق. 1331. نیرنگستان. چ3. تهران: امیرکبیر.

Abo al-fotūhe Rāzī, Hoseyn Ebne Alī al-xazā'ī Neyšābūrī. (2003/1381SH). Rowzo al-janān va Rūho al-janān. Ed. by Mohammad Ja'far Yāhaqqī and Mohammad Mehdī Nāseh. 3^rd ed. Mašhad: Āstāne Qodse Razavī.

Ahrār, Xāje Obeydo al-llāh. (2002/1380SH). Ahvāl va Soxanāne Xāje Obeydo al-llāh Ahrār. Correction, introduction and comments by Āref Nowšāhī. 1^st ed. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Ansārī, Xāje Abdo al-llāh. (2008/1386SH). Tabaqāto al-sūfīyeh.  Ed. by Mohammad Sarvar Mowlāyī. 2^nd ed. Tehrān: Tūs.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2005/1383SH). Tazkerato al-owlīyā. Ed. by ‎Nicholson, Reynold Alleyne. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Baqlī Šīrārzī, Rūz-bahān. (1996/1374SH). Šarhe Šathīyāt. 3^rd ed. Tehrān.Tahūrī.

Bāxarzī, Yahyā. (2005/1383SH). Owrādo al-ahbāb va Fosūso al-ādāb. 2^nd Vol. 2^nd ed. Tehrān: University of Tehran.

Bible. (2005/1383SH). Tr. by Hezāre Now. Īlām: Bījā.

Bīrūnī, Abū Reyhān. (1985/1363SH). Āsāro al-bāqīye an al-qorūno al-xālīye. Tr. by Akbar Dānā Serešt. Tehrān.Amīr-kabīr.

Boxārī, Salāh Ebne Mobārak. (1993/1371SH).  Anīso al-ttālebīn va Oddato al-ssālekīn. Correction and introduction by Xalīl Ebrāhīm Sārī Oqlī. With the Effort of Towfīq Sobhānī. Tehārn: keyhān.

Deh-xodā, Alī-akbar. (1995/1373SH). Loqat-nāme. 1^st ed. Tehrān: University of Tehran.

Eliade, Mircea. (2014/1392SH). Češm-andāzhā-ye Ostūre (‎Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Sattārī. 3^rd ed. Tehrān. Tūs.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2008/1386SH). Šāh-nāme. Ed. by Jalāl Xāleqī Motlaq. 5^th Vol. Tehrān: Markaze Da'erto al-ma’ārefe Eslāmī.

Frazer, James George. (2008/1386SH). Šāxe Zarrīn (The golden bough). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.

Haks, Jeymz. (1999/1377SH). Qāmūse Ketābe Moqaddas. Tehrān: Asātīr.

Hāfez Šīrāzī, Xāje Šamso al-ddīn Mohammad. (1992/1370SH). Dīvān. Ed. by Qanī Qazvīnī With the Effort of Jorboze-dār. 3^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Haqqī, Maryam. (2019/1397SH). "Šīvehā-ye Karāmate Šafā-baxši dar Motūne Nasre Erfānī". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  No. 53. Pp. 121-154.

Hedāyat, Sādeq. (1953/1331SH). Neyrang-estān. 3^rd ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Hojvīrī, Alī Ebne Osmān. (2012/1390SH). Kašfo al-mahjūb. Ed by. Mahmūd Ābedī. Tehrān: Sorūš.

Hoseynī Mo’axxar, Seyyed Mohsen and Hojjat Gūdarzī & Kūroš Gūdarzī. (2016/1394SH). "Barrasī va Tahlīle Keyfīyate Marāhele Gozar va Solūk va Tašarrof dar Ostūre va Erfān”. Erfānīyāt dar Adabe Fārsī. 6^th Year. No. 7. 22 Serial Number. Islamic Azad University of Hamadan. Pp. 49-62.

Īraj-pūr, Mohammad Ebrāhīm. (2010/1388SH). “Šīveh-ī Nāder az Tabarrok va Šafā-baxšī dar Motūne Erfānī". Motāle’āte Erfānī. No. 9. Pp. 5-28.

Jāmī, Nūro al-ddīn Abdo al-rahmān. (2008/1386SH). Nafahāto al-ons. Ed. by Mahmūd Ābedī. Tehrān: Soxan.

Jamālo al-ddīn Abū Rūh, Lotfo al-llāh Ebne Abī Sa'd Bī Abī Sa'd. (2006/1384SH). Hālāt va Soxanāne Abū Sa'īd. Ed. by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Pākat-čī, Ahmad. (2013/1391SH). Jaryānhā-ye Tasavvof dar Āsīyā-ye Markazī. Tehrān: al-hodā.

Qaznavī, Sadīdo al-ddīn Mohammad. (2006/1384SH). Maqāmāte Žende Pīl. 3^nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qazvīnī, Mohammad. (1945/1323SH). Mīre Nowrūzī. Yādegār. 1^st Year. No. 3. Pp. 13-16.

Katīrāyī, Mahmūd. (2000/1378SH). az Xešt tā Xešt. 2^nd ed. Tehrān: Sāles.

Kāšefī, Hoseyn Ebne Alī. (1972/1350SH). Fotovvat-nāme Soltānī. With the Effort of Mohammad-ja’far Mahjūb. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Kāšefī, Hoseyn Ebne Alī. (1978/1356SH). Rašahāte Eyno al-hayāt fī Manāqebe Mašāyexo al-ttarīqato al-nnaqš-bandīye. With the Effort of Alī-asqar Mo’īnī-yān. 2^nd Vol. 1^st ed. Tehrān: Bonyāde Nīkū-kārī Nūr-yānī.

Meybodī, Abo al-fazl Rašīdo al-ddīn. (1993/1371SH). Kašfo al-asrār va Oddato al-abrār. With the effort by Alī-asqar Hekmat. Tehrān: Amīr-kabīr.

Mīnavī, Mojtabā. (1950/1328SH). "Saltanate Yūsefi-ye Tarkeš-dūz". Yaqmā. 17^th Year. No. 17. Pp. 310-314.

Mohammad-bāqer Ebne mohammad-alī. (2008/1386SH). Maqāmāte Hazrate Xāje Naqš-band. With the Effort of Abdo al-llāhe Naqš-bandī Mojaddadī-ye Šamsī. 1^st ed. Tehrān: Gol Našr.

Mohammad Ebne Monavar. (2006/1384SH). Asrāro al-towhīd fī Maqāmāte Abī Sa'īd. Ed. by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. Tehrān: Āgah.

Mozaffarī, Alī-rezā. (2010/1388SH). "Kārkarde Moštarake Ostūre va Erfān". Two Quarterly Journal of Mystical Literature, Al-Zahra University. No. 1. Pp.149-167.

Najafī, Abo al-hasan. (2000/1378SH). Farhange Fārsī-ye Āmīyāne. 1^st ed. Tehrān. Nīlūfar.

Qošīrī, Abo al-qāsem. (1996/1374SH). Tarjome Resāle-ye Qošīrī-ye. Ed. by Badī’o al-zamān Forūzān-far. 4^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rāstgū, Seyyed Mohammad. (2008/1386SH). "az Ostūre tā Erfān". Motāle'āte Erfānī. No. 6. Pp. 55-80.

Rezāyī Dašte Aržane, Mahmūd. (2009/1387SH). "Hastī-šenāsī-ye Mīr Nowrūzī bā Tekye bar Beytī az Hāfez". Pažuhešhā-ye Adabe Erfānī. No. 8. Pp. 75-94.

Sa’dī. Mosleho al-ddīn Abdo al-llāh. (1991/1369SH). Kolīyāte Sa’dī. Ed. by Mohammad Alī Forūqī. Tehrān: Hermes.

Sarfī, Mohammad-rezā. (2013/1391SH). Bāvarhā-ye Mardome Kermān. Kermān: Shahid Bahonar University.

Serrano, Miguel. (1990/1368SH). El Alā (Ella; book of magic love/‎El). Tr. by Sīrūs Šamīsā. 1^st ed. Tehrān: Ferdows.

Sūr-ābādī, Abūbakr Atīqe Neyšābūrī. (2003/1381SH). Tafsīre Sūr-ābādī. Ed. By Sa’id Sīrjānī.  5^th Vol. Tehrān: Farhange Našre Now.

Šahbāzī, Īraj and Alī-asqar Arjī. (2009/1387SH). Sab’e Haštom (Qessehā-ye Kerāmat dar Motūne Erfānī tā Qarne Haftom). Qazvīn: Sāye Gostar.

Tabātabāyī, Mohammad-hoseyn. (1996/1374SH). Al-mīzān. Tr. by Seyyed Mohammad-bāqer Mūsavī. 5^th ed. Qom: Daftare Entešārāte Eslāmī.

Varāvīnī Sa'do al-ddin. (1989/1367SH). Marzbān-nāme. Ed. by Xalīl Xatīb Rahbar. Tehrān: Safī Alī-šah. Pp. 104-120.

Xorram-šāhī. Bahā’o al-ddin. (2006/1384SH). Hāfez-nāme. 2^th Vol. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2011/1389SH). Donbāle-ye Josto-jū dar Tasavvofe Īrān. Tehrān: Amīr-kabīr.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2005/1383SH). Naqš bar Āb. 6^th ed. Tehrān: Soxan.