بررسی و تحلیل نخستین مکاتبات عارفان (مکتوبات ذوالنون مصری و جنید بغدادی)
محورهای موضوعی : اسطوره
الهه رجبی فر
1
(دانشگاه تبریز)
باقر صدری نیا
2
(عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز)
کلید واژه: ادبیات عرفانی, مکتوبات, جنید بغدادی, نامه‌نگاری, ذوالنون مصری,
چکیده مقاله :
یکی از میراث‌های ماندگار عارفان و مشایخ تصوف، مکتوبات آنان است. مکتوبات، نامه‌هایی است که عارفان و صوفیان اغلب به قصد بیان تعالیم، اندرز و ارشاد و ذکر پاره‌ای از رموز عرفانی، حقایق حکمی و معارف الهی به معاصران خود می‌نوشتند. به بیان دیگر از دیرباز مکاتبات و گفتگوهای نوشتاری در بین صوفیه به مثابۀ وسیلة تعلیم و پرسش و پاسخ معمول بوده و مشایخ طریقت برای بیان اندیشه‌های خود از ساختار نامه‌ها بهره می‌گرفتند. نامه‌های قطب‌العارفین، ذوالنون مصری و تاج‌العارفین، جنید بغدادی نخستین مکتوبات بازمانده از پیشگامان طریقت است. این نامه‌ها در شمار منابع دست اولی است که به زبان عربی، با نثری صوفیانه و عباراتی در شرح تعالیم عرفانی و عقاید متصوفه نگاشته شده است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی وجوه مختلف مکاتبات این دو عارف نامی می‌پردازد و هدف آن تحلیل شاخصه‌های ساختاری و محتوایی و واکاوی درون‌مایه‌های پنهان در نامه‌های آن‌هاست. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از: گردآوری و انتشار فهرستی نظام یافته از مکاتبات پراکندة ذوالنون مصری و جنید بغدادی، به دست دادن تحلیل و تصویری از ساختار و شکل مکاتبات، شیوة نوشتاری، ارکان، انواع، چگونگی تبادل، محتوا، کارکرد، دقایق و اشارات معنایی، راویان و مخاطبان نامه‌ها.
One of the lasting legacies of Islamic mystics and Sufi elders is their maktoobat (writings). Maktoobat are letters that mystics and Sufis used often to write to their contemporaries with the aim of expressing their own teachings, advices and mentioning some of the mystical mysteries, theological truths and divine teachings. In other words, maktoobat have long been common among the mystics as a means of teaching, questioning, and answering, and the Sufi elders used letters to express their thoughts. The letters of Dhul-Nun al-Misri and Junayd of Baghdad are the first surviving writings of the pioneers of Islamic mysticism. These letters are among the first-hand sources written in Arabic, with mystical prose and phrases, describing mystical teachings and beliefs. The present article, by using descriptive-analytical method, attempts to analyze the structural and content characteristics of these letters and explore their hidden themes. The results of the research are as follows: compiling a systematic list of scattered correspondences of Dhul-Nun al-Misri and Junayd of Baghdad; providing an analysis of the structure and form of correspondences; explaining the types, elements, styles of writing and contents of the letters; introducing the narrators and the audiences of the letters.
ابن خلکان، شمس‌الدین احمد. 1968. وفیات الاعیان. تصحیح احسان عباس. بیروت: دار صادر.
ابن عربی، محیی‌الدین. 1396. قطب العارفین ذوالنون مصری: سخنان، احوال و مقامات(ترجمة الکوکب الدری فی مناقب ذی‌النون مصری). ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.
ابن ندیم، محمدبن اسحاق. 1381. الفهرست. ترجمة محمدرضا تجدد. تهران: اساطیر.
ابن ملقن، سراج الدین ابوحفص عمر. 1985. طبقات الاولیاء. تصحیح نورالدین شریبه. بیروت: دارالمعرفه.
اسنوی، عبدالرحیم بن حسن. 1986. طبقات‌الشافعیه. بیروت: یوسف حوت.
اصفهانی، حافظ ابی نعیم. 1955. حلیةالاولیاء و طبقات‌الاصفیاء. ج10. بیروت: دارالفکر.
انصاری، خواجه عبدالله. 1362. طبقات الصوفیه.تصحیح محمد سرور مولایی. تهران: توس.
باخرزی، یحیی بن احمد. 1358. اوراد الاحباب و فصوص الاداب. تهران: ایرج افشار.
بدیع جوینی، منتجب‌الدین علی.1950. عتبةالکتبه. تصحیح علامه قزوینی و عباس اقبال آشتیانی. تهران: شرکت سهامی چاپ.
بغدادی، اسماعیل پاشا. 1955. هدیةالعارفین. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1382. نفحات الانس. تصحیح محمود عابدی. تهران: اطلاعات.
حسینی، مریم. 1381. «زبان فاخر و لسان واجد تصوف». فصلنامة زبان وادب فارسی. ش183و184. تابستان و پاییز. صص100-63.
ذهبی، شمس‌الدین محمد. 1982. سیراعلام النبلاء. تحقیق شعیب الارنؤوط. بیروت: الرساله.
درپر، مریم. 1396. سبک شناسی انتقادی نامه‌های غزالی. تهران: علم.
رادمهر، فریدالدین. 1380. تحقیقی در زندگی، افکار و آثار تاج‌العارفین جنید بغدادی. تهران: روزنه.
زرکلی، خیرالدین. 1989. الاعلام. بیروت: دارالعلم للملایین.
زرین‌کوب، عبدالحسین. 1385. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــ . 1384. تصوف ایرانی از منظرتاریخی. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: سخن.
سبکی، عبدالوهاب بن علی. 1964. طبقات الشافعیه الکبری. قاهره: محمود طناحی و عبدالفتاح حلو.
سراج طوسی، ابونصر. 1914. اللمع فی‌التصوف. تصحیح رینولد آلین نیکلسون، لیدن: بریل.
ــــــــــــ .1382. اللمع فی‌التصوف. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.
سلمی، عبدالرحمن. 1953. طبقات الصوفیه. تحقیق نورالدین شریبه، مصر: دارالکتب العربی.
سمعانی، عبدالکریم. 1987. الانساب. بیروت: دارالجنان.
سهلگی، محمدبن علی. 1978. النّور من کلمات ابی‌‍طیفور. در شطحات الصوفیه از عبدالرحمان بدوی. کویت: بی‌جا.
عالی عباس آباد، یوسف. 1384. «ذوالنون أبوالفیض ثوبان». کتاب ماه ادبیات و فلسفه. ش92. خرداد. صص97-92.
عبدالقادر، علی‌حسن.1394. تاج‌العارفین: رسایل، سخنان و احوال جنید بغدادی. ترجمة مسعود انصاری. چ2. تهران: جامی.
عطار نیشابوری، فریدالدین. 1378. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.
قائم‌مقامی، جهانگیر. 1350. مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1381. رسالة قشیریه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.
گلرنگ رهبر، مرضیه. 1394. «ذوالنون مصری». فصلنامة ادب فارسی. ش15. تابستان. صص 160-141.
لویزن، لئوناردو. 1384. میراث تصوف. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.
مسعودی، علی بن حسین. 1944. مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.
نفیسی، سعید. 1383. سرچشمة تصوف در ایران. تهران: اساطیر.
نیکلسون، رینولد. 1357. پیدایش و سیر تصوف. ترجمه محمدباقر معین. تهران: توس.
هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1386. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ3. تهران: سروش.
_||_Abdo al-qāder¸ Alī-hasan. (2015/1394SH). Tājo al-ārefīn: Rasāyel, Soxanān va Ahvāle Joneyde Baqdādī. Tr. by Ma'ūd Ansārī. 2nd ed. Tehrān: Jāmī.
Ālī Abbās Ābād¸ Yūsof. (2005/1384SH). "Zo al-nnūn Abo al-feyz Sobān Ebne Ebrāhīm al-Mesrī". Book of the Month of Literature and Philosophy. No. 92. Xordād. Pp. 92-97.
Ansārī¸ Xājeh abdo al-llāh (1983/1362SH). Tabaqāto al-sūfīyeh. Ed. by Mohammad Sarwar Mowlā'ī. Tehrān: Tūs.
Attāre Neyšābūrī¸ Farīdo al-ddīn. (1999/1378SH). Tazkerato al-owlīyā. Ed. by Mohammad Este'lāmī. Tehrān: Zavvār.
Badī'e Joveynī, Montajabo al-ddīn Alī. (1950/1329SH). Atabato al-katabat. Ed. by Allāmeh Qazvīnī and Abbās Eqbāl Āštīyānī. Tehrān: Sahāmī Čāp.
Baqdādī¸ Esmā'īl Pāšā. (1955/1374SH). Hadīyyato al-'ārefīn. Beyrūt: Dāro al-ehyā'o al-torāso al-arabī.
Bāxerzī¸ Yahyā Ebne Ahmad. (1979/1358SH). Awrādo al-ahbāb and Fosūso al-ādāb. Tehrān: Īraj Afšār.
Darpar¸ Maryam. (2017/1396SH). Sabk-šenāsī-ye Enteqādī-ye Nāmehhā-ye Qazālī. Tehrān: Elm.
Ebne Arabī¸ Mohyīo al-ddīn Mohammad. (2017/1396SH). Qotbo al-ārefīn Zo al-nnūne Mesrī: Soxanān, Ahvāl va Maqāmāt (Tarjomato al-kowkabo al-darī fī Manāqeb Zel-nnūne Mesrī). Tr. by Mas'ūd Ansārī. 2nd ed. Tehrān: Jāmī.
Ebne Molqen¸ Serājo al-ddīn. (1985/1405AH). Tabaqāto al-owlīyā. Ed. by Nūro al-ddīn Šarībeh. Beyrūt: Dāro al-ma'refat.
Ebne Nadīm¸ Mohammad Ebne Eshāq. (2002/1381SH). Al-Fehrest. Tr. by Mohammad-rezā Tajaddod. Tehrān: Asātīr.
Ebne Xallakān¸ Šams al-ddīn Ahmad. (1968/1388SH). Vafayāto al-a'yān. Ed. by Ehsān Abbās. Beyrūt: Dāro al-sāder.
Esfahānī¸ Hāfez Abī Na'īm. (1995/1374SH). Helyato al-owlīyā and Tabaqāto al-asfīyā. 10th Vol. Beyrūt: Dāro al-fekr.
Esnavī¸ Abdo al-rahīm Ebne Hassan. (1986/1406AH). Tabaqāto al-šāfe'īyeh. Beyrūt: yūsof Hūt.
Golrang Rahbar¸ Marzīye. (2015/1394SH). "Zol Nnūn Mesrī". Persian Literature Quarterly. 5th Year. No. 1. Pp. 141-160.
Hojvīrī¸ Abū al-hasan Alī Ebne Osmān. (2007/1386SH). Kašfo al-mahjūb. Ed. by Mahmūd Ābedī. 3nd ed. Tehrān: Sorūš.
Hoseynī¸ Maryam. (2002/1381SH). ̒ ̒Zabāne Fāxer and Lesāne Vājede Tasawwof: Morūrī bar Šarhe Ahvāl va Āsār va Afkāre Šeyxo al-mašāyex, Seyyedo al-tāyefe, Lesāno al-qowm, Tāvūso al-'olamā & Soltāno al-mohaqqeqīn Joneyde Baqdādī". Journal of the Faculty of Literature and Humanities (Tabriz). 45th Year. No. 183&184. Pp. 63-100.
Jāmī¸ Nūro al-ddīn Abdo al-rahmān. (2003/1382SH). Nafahāto al-ons. Ed. by Mahmūd Ābedī. Tehrān: Ettelā'āt.
Lewisohn, Leonard. (2005/1384SH). Mīrāse Tasawwof (Sufi Heritage). Tr. by Majdo al-ddīn Keyvānī. Tehrān: Markaz.
Mas'ūdī¸ Alī Ebne Hoseyn. (1944/1363AH). Morūjo al-zahab va Ma'ādeno al-jowhar. Qom: Dāro al-hojreh.
Nafīsī¸ Sa'īd. (2004/1383SH). Sarčešmeh-ye Tasawwof dar Īrān. Tehrān: Asātīr.
Nicholson¸ Reynold Alleyne. (1978/1357SH). Peydāyeš va Seyre Tasawwof (Origin and course of Sufism). Tr. by Mohammad Bāqer Mo'īn. Tehrān: Tūs.
Qā'em-maqāmī¸ Jahān-gīr. (1971/1350SH). Moqaddameh-ī bar Šenāxte Asnāde Tārīxī. Tehrān: Anjomane Āsāre Mellī.
Qošīrī¸ Abdo al-karīm Ebne Havāzan. (2002/1381SH). Resāleh-ye Qošīrīyeh. Ed. by Badī'o al-zamān Forūzān-far. 7th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Rād-mehr¸ Farīdo al-ddīn. (2001/1380SH). Tahqīqī dar Zendegī, Afkār va Āsāre Joneyd Baqdādī. Tehrān: Rowzaneh.
Sabkī¸ Abdo al-vahhāb Ebne Alī. (1964/1383AH). Tabaqāto al-šāfe'ī-ye al-kobrā. Qāhereh: Mahmūd Tanāhī and Abdo al-fattāh Helū.
Sahlegī¸ Mohammad Ebne Alī. (1978/1398AH). al-nūr Men Kalamāte Abī Teyfūr. Ed. by Abdo al-rahmān Badavī. Koveyt.
Sam'ānī¸ Abdo al-karīm. (1987/1407AH). al-ansāb. Beyrūt: Dāro al-janān.
Serrāj Tūsī¸ Abū-nasr. (1914/1332SH). al-loma'e fī al-Tasawwof. Ed. by Reynold Alleyne Nicholson. Leyden: Brīll.
Serrāj Tūsī¸ Abū-nasr (2003/1382SH). al-loma'e fī al-Tasawwof. Tr. by Mahdī Mahabbatī. Tehrān: Asātīr.
Sohrewardī¸Yahyā Ebne Habaš. (1976/1355SH). Mosannafāte Šeyxe Ešrāq. Ed. by Henri Corbin. Tehrān: Motāle'āt va Tahqīqāte Farhangī.
Solamī¸ Abdo al-rahmān. (1953/1372AH). Tabaqāto al-sūfīyeh. With the Effort of Nūro al-ddīn Šarībeh. Mesr: Dāro al-kotob al-arabī.
Zahabī¸ Šamso al-ddīn Mohammad. (1982/1402AH). Seyr A'lāmo al-Nobalā. With the Effort of Šo'ayb al-arno'ūt. Beyrūt: al-resālat.
Zereklī¸ Xeyro al-ddīn. (1989/1409AH). al-a'lām. Beyrūt: Dāro al-elm Lelmolāyīn.
Zarrīn-kūb¸ Abdo al-hoseyn. (2006/1385SH). Arzeše Mīrāse Sūfīyeh. Tehrān: Amīr Kabīr.
Zarrīn-kūb¸ Abdo al-hoseyn. (2005/1384SH). Tasawwofe Īrānī az Manzare Tārīxī. Tr. by Majdo al-ddīn Keyvānī Tehrān: Soxan.