بررسی و تحلیل آیین‌های سنتی سیستان و چند مضمون اساطیری آن‌ها

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد فاطمی منش ¹

1 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند.

تاریخ دریافت : 1402/03/01 تاریخ پذیرش : 1402/04/04 تاریخ انتشار : 1402/06/29

کلید واژه: اسطوره, سیستان, نقد اسطوره‌شناختی, آیین‌, داستان‌,

چکیده مقاله :

آیین ها بخش جدایی ناپذیر از فرهنگ و گذشتۀ اقوام مختلف ایرانی به‌ویژه اهالی سرزمین سیستان به شمار می آیند که با توجه به مذهب، باورها و عقاید قومی و قبیله ای، به شکلی خاص، نمودار گردیده است. درواقع، مردمان سیستان، با توجه به ویژگی های اسطوره شناختی، مردم شناختی، تاریخی و روان شناختی که دارند، دارای آیین هایی هستند که آن‌ها را نسبت به سایر اقوام دیگر ایرانی متمایز می کند.آیین هایی که با توجه به صبغۀ کهنی که این مردمان دارند، در داستان های این سرزمین نیز نمایان گردیده و زمینه را برای بررسی و تحلیل های گوناگون ادبی فراهم کرده است. بر همین اساس، در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به امکاناتی که نقد اسطوره ای در اختیار ما قرار می دهد، به بررسی و پژوهش در آیین های موجود در داستان های حوزۀ فرهنگی سیستان و تحلیل مضامین آن‌ها بپردازد. بررسی ها نشان می دهد که داستان‌های سیستانی، حاوی آیین های مختلفی است که از مهم ترین آن‌ها آیین خون‌خوردن، اوشیدر، ازدواج با خویشان، جادوگری و سوگواری است که بسیاری از آن‌ها تحت‌تأثیر فرهنگ باستانی ایرانی و زرتشتی و همچنین آداب و مناسک اقوام کهنی همچون سکاها در داستان ها ایجاد شده و در میان مردمان ناحیۀ سیستان رواج یافته است.

چکیده انگلیسی:

Rituals are an integral part of the culture and history of the people of Sistan, an Iranian tribe, which has been uniquely expressed through their religious, ethnic, and tribal beliefs. Based on the mythological, anthropological, historical, and psychological characteristics of the Sistani people, their rituals set them apart from other Iranian tribes. Furthermore, these rituals have been depicted in the ancient tales of this region, serving as the foundation for various literary analyses. The purpose of this research is to explore the rituals portrayed in the stories of the people of Sistan and analyze their underlying themes using a descriptive-analytical approach, combined with the critical lens of myth criticism. Extensive studies confirm that Sistani narratives encompass a range of rituals, with notable examples including blood drinking, the myth of Oushidar, incestuous marriages, witchcraft, and mourning ceremonies. Many of these rituals originated from the ancient Iranian and Zoroastrian cultures, as well as the customs and practices of ancient tribes like the Scythians, eventually becoming deeply ingrained within the Sistan region's populace.

منابع و مأخذ:

آیدنلو، سجاد، 1386. طبقه­بندی و تحلیل مضامین و بن­مایه­های حماسی-اساطیری و آیینی در منظومه­های پهلوانی پس از شاهنامه، رسالۀ دکتری دانشگاه تربیت معلم آذریایجان،  دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی.

ـــــــــــــــ ، 1389. بررسی و تحلیل چند رسم پهلوانی در متون حماسی، مجلۀ مطالعات داستانی، دانشگاه پیام نور، ش1. صص. 36ـ5.

اسدی­طوسی، ابونصر، 1354. گرشاسب­نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: کتابخانۀ طهوری.

الهامی، فاطمه و میرشکار، راضیه. 1398. اَرده خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان. دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. س7. ش 29. صص 23-1. 20.1001.1.23454466.1398.7.29.2.6

انوری، حسن، 1382. فرهنگ سخن. ج 3. تهران: نشر سخن.

اوستا، 1385. دو جلدی. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: انتشارات مروارید.

بنوا، لوک، 1379. جهان اسطوره­شناسی (3). ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز.

پورداوود، ابراهیم، 1347. ادبیّات مزدیسنا2: یشت­ها. ج 2. تهران: کتابخانۀ طهوری.

ـــــــــــــــــ ، 1927. سوشیانس. بمبئی: چاپخانۀ هور.

پین، مایکل و دیگران،  1399. فرهنگ اندیشۀ انتقادی از روشنگری تا پسامدرنیته. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.

تیت، ج. پی، 1362. سیستان. ج دوم. ترجمۀ غلامعلی رئیس­الذاکرین. مشهد: اداره کل ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان.

خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمدرضا، 1389. تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی، مجلّۀ تاریخ ادبیّات، (64)، صص. 96-77.

خمر، ابراهیم،1390. آسوکۀ ده افسانۀ سیستانی. زاهدان: تفتان.

دهبانی. رییس الذاکرین، 1370. کندو (فرهنگ مردم سیستان). مشهد: نشر مؤلّف.

رحیمی، سید مهدی و دیگران. .1399. بررسی بن­مایه­های اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ بور و شهزاده. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س 16. ش 58. صص 125-93. 20.1001.1.20084420.1399.16.58.4.7

رایس، تامارا تالبوت، 1370. سکاها. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: یزدان.

روایت پهلوی، 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زارع حسینی، سیّده فاطمه و ابهری مارشک، 1399. چهرۀ سیستان در آینۀ باورها و اساطیر زرتشتی، فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، 16(61)، صص، 194-163. 20.1001.1.20084420.1399.16.61.6.5

سام­نامه،  1319. تصحیح و مقابله اردشیر بنشاهی. بمبئی: چاپ­خانۀ سلطانی.

سیدسجادی، سید منصور، 1386. گزارش­های شهر سوخته1. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.

سیستانی، محمداعظم، 2011. مردم­شناسی سیستان. سوئد: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.

شامیان ساروکلایی، اکبر، 1387. آیین تدفین سکاها بر پایۀ سروده­های حماسی ایران. مجلّۀ پاژ. (4)، صص. 238-219.

شایست و نشایست، 1369. آوانویسی و ترجمه کتایون مزداپور. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

شوالیه، ژان و آلن، گربران، 1387. فرهنگ نمادها. ج پنجم. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شهبازی، شاپور، 1381. خُوَئتوَدَثَه (سروش پیر مغان: مجموعه مقالات). تهران: ثریا.

شهرکی فرخنده، مرجان، 1395. بررسی قبور و آرامگاه­های دورۀ اسلامی سیستان (مطالعۀ موردی حوزۀ زهک)، مطالعات تاریخ اسلام. 8.( 29)، صص. 60-29.  20.1001.1.22286713.1395.8.29.2.2

شیخ­نژاد، محمودرضا، 1391. افسانه­های سیستانی (روایتی از سیستانی­های دشت گرگان). گرگان: نوروزی.

فردوسی، ابوالقاسم، 1369. شاهنامه. ج دوم. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا و نیویورک: the Persian Heritage Foundation.

ــــــــــــــــــ ، 1373. شاهنامه. ج 4. به کوشش جلال خالقی مطلق. کالیفرنیا: بنیاد میراث ایران.

ــــــــــــــــــ ، 1384. شاهنامه. ج 6. به کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار. نیویورک: بنیاد میراث ایران.

فریزر، جیمز جرج، 1386. شاخۀ زرّین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کرباسیان، ملیحه، 1384. «تداوم برخی آیین­های کهن سوگواری در ایران امروز». نامۀ انجمن. ش 19. صص 188-177.

کیخا مقدم، احمد، 1384. افسانه­های کهن نیمروز. ج 1. تهران: مهرآفرین.

ـــــــــــــــ، 1396. افسانه­های کهن نیمروز. ج 4. زاهدان: اوشیدا.

ــــــــــــــــ ، 1396. افسانه­های کهن نیمروز. ج 5. زاهدان: اوشیدا.

گزیده­های زاداسپرم. 1366. ترجمۀ محمد تقی راشدمحصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

گلستانه، مزار، 1388. فرهنگ عامه (4): سور و سوگ در سیستان. مشهد: عروج اندیشه.

ـــــــــــ ، 1392. آیین­ها و باورهای مردم سیستان. ج اول. به اهتمام محمدتقی رخشانی و قاسم سیاسر. تهران: آبنوس.

مختاری، محمد، 1369. اسطورۀ زال. تهران: آگه.

مقداری، صدیقه­سادات و مریم، قوم­دوست نوری، 1399. تحلیل میزان علاقه­مندی و میزان کاربرد اشعار آیینی در گویش سیستانی، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، 8.( 31)، صص. 208-183. 20.1001.1.23454466.1399.8.31.1.6

مینوی خرد، 1354. ترجمۀ احمد تفضّلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ویدن­گرن، گئو، 1377. دین­های ایران. ترجمۀ منوچهر فرهنگ. تهران: آگاهان ایده.

هال، جیمز، 1387. فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

هرودوت، 1389. تاریخ هرودوت. دو جلدی. ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر. تهران: اساطیر.

ییت، چارلز ادوارد، 1365. خراسان و سیستان. ترجمة مهرداد رهبری و قدرت­الله روشنی. تهران: یزدان.

Anvarī, Hassan. (2003/1382SH). Farhange Soxan (Soxan dictionary). 3^rd Vol. Tehrān: Soxon.

Asadī Tūsī, Abū Nasr. (1975/1354SH). Garšāsb-nāme. With the effort of Habīb Yaqmāyī. Tehrān: Ketāb-xāne-ye Tahūrī.

Avestā. (2006/1385SH). Two volumes. Report and research by Jallīl Dūst-xāh. Tehrān: Marvārīd.

Āydenlū, Sajjād. (2010/1389). Barrasī va Tahlīle Čand Rasme Pahlevānī dar Motūne Hemāsī (Investigation and analysis of several heroic customs in epic texts). Fiction studies magazine. Payam Noor University. No. 1. Pp. 5-36. [In Persian].

Āydenlū, Sajjād. (2007/1386SH). Tabaqe-bandī va Tahlīle Mazāmīn va Bon-māyehā-ye Hemāsī- asātīrī va Āyīnī dar Manzūmehā-ye Pahlevānī-ye Pas az Šāh-nāme (Classification and analysis of epic-mythical and ritual themes in Pahlavi poems after Shahnameh). Doctoral thesis of Tarbiat Moalem Azariaijan University, Faculty of Literature and Human Sciences.

Benoit, Luc. (2000/1379SH). Jahāne Ostūre-šenāsī (The world of mythology (3)). Tr. by Jallāl Sattārī. Tehrān: Markaz.

Chevalier, Jean and Alain, Gerbran. (2008/1387SH). Farhange Namādhā (The culture of symbols). 5^th Vol. Translation and research by Sūdābe Fazāyelī. Tehrān: Jeyhūn.

Deh-bānī Ra’īso al-zākrīn. (1991/1370SH). Kandū (Farhange Mardome Sīstān). Mašhad: Mo’allef.

Elhāmī, Fātemeh and Mīr-šekār, Rāzīyyeh. (2019/1398SH). Arde-xānī va Kārbordhā-ye ān dar Āyīne Sūgvārī-ye Sīstān (Arde reading and its applications in Sistan's mourning ritual). Bimonthly magazine of popular culture and literature. 7^th Year. No. 29. Pp. 1-23. Doi: 20.1001.1.23454466.1398.7.29.2.6

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1990/1369SH). Šāh-nāmeh. 2^nd Vol. With the effort of Jallāl Xāleqī Motlaq. California and New York: the Persian Heritage Foundation.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (1994/1373SH). Šāh-nāmeh. 4^th Vol. With the effort of Jallāl Xāleqī Motlaq. California: Iran Heritage Foundation.

Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2005/1384SH).  Šāh-nāmeh. 6^th Vol. With the effort of Jallāl Xāleqī Motlaq and Mahmūd Omīd-sālār. New York: Iran Heritage Foundation.

Fraser, James George. (2007/1386SH). Sāxe-ye Zarrīn (The golden bough). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.

Golestāne, Mazār. (2009/1388SH). Farhange Āme: Sūro Sūg dar Sīstān (popular culture (4): Sorrow and mourning in Sistan). 4^th Vol. Mašhad: Orūje Andīšeh.

Golestāne, Mazār. (2011/1391). Āyīnhā va Bāvarhā-ye Mardome Sīstān (Rituals and beliefs of the people of Sistan). 1^st Vol. With the effort of Mohammad Taqī Raxšānī and Qāsem Sayāsar. Tehrān: Ābnūs.

Gozīdehā-ye Zād-esperm. (1987/1366SH). Tr. by Mohammad Taqī Rāšed Mohassel. Tehrān: Institute of Cultural Studies and Research.

Hall, James. (2008/1387SH). Fahange Negāreh-ī-ye Namādhā dar Honare Šarq va Qarb (Pictorial dictionary of symbols in Eastern and Western art). Tr. by Roqoyyeh Behzādī. Tehrān: Contemporary Culture.

Herodotus. (2010/1389SH). Tārīxe Herūdūt (History of Herodotus). Two Volumes. Tr. by Mortezā Sāqeb-far. Tehrān: Asātīr.

Karbāsīyān, Malīhe. (2005/1384SH). “Tadāvome Barxī Āyīnhā-ye Kohane Sūg-vārī dar Īrāne Emrūz” (Continuity of some ancient rituals of mourning in Iran today). The magazine of the association. No. 19. Pp. 177-188. [In Persian].

Keyxā Moqaddam, Ahmad. (2005/1384SH). Afsānehā-ye Kohane Nīm-rūz (Ancient legends of Nimrouz). 1^st Vol. Tehrān: Mehr-āfarīn.

Keyxā Moqaddam, Ahmad. (2016/1396SH). Afsānehā-ye Kohane Nīm-rūz (Ancient legends of Nimrouz).  4^th Vol. Zāhedān: Ošīdā.

Keyxā Moqaddam, Ahmad. (2015/1395SH). Afsānehā-ye Kohane Nīm-rūz (Ancient legends of Nimrouz). 5^th Vol. Zāhedān: Ošīdā.

Meqdārī, Sedīqe Sādāt and Maryam Qowm-dūste Nūrī. (2019/1399SH). Tahlīle Mīzāne Alāqe-mandī va Mīzāne Kār-karde Āš’āre Āyīnī dar Gūyeše Sīstānī. Bimonthly magazine of popular culture and literature. 8^th Year. No. 31. Pp. Doi: 20.1001.1.23454466.1399.8.31.1.6

Mīnoū-ye Xerad. (1975/1354SH). Tr. by Ahmed Tafazzolī. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān.

Moxtārī, Mohammad. (1990/1369SH). Ostūre-ye Zāl (The legend of Zal). Tehrān: Āgah.

Payne, Michael and others. (2019/1399SH). Farhange Andīše-ye Enteqādī az Rowšangarī tā Pasā-modernīte (The culture of critical thought from the Enlightenment to postmodernism). Tr. by Payām Yazdān-jū. Tehrān: Markaz.

Pūr-dāwūd, Ebrāhīm. (1968/1347SH). Adabīyyāte Mazdīsnā (2): Yašthā. 2^nd Vol. Tehrān: Tahūrī.

Pūr-dāwūd, Ebrāhīm. (1927/1305SH). Sūšīyāns. Bamba’ī: Hūr.

Rahīmī, Seyyed Mehdī and others. (1399/2020SH). Barrasī-ye Bon-māyehā-ye Asātīrī dar Afsāne-ye Sīstānī-ye Nahange Būr va Šah-zāde (Investigation of mythological sources in Sistani's legend of Nahang Bor and Shahzadeh). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 16^th Year. No. 58. Pp. 93-125. Doi: 20084420.1399.16.58.4.7

Revāyate Pahlavī (Pahlavi narration). (1988/1367SH). Tr. by Mahšīd Mīr-faxrāyī. TehrĪn: Institute of Cultural Studies and Research.

Rice, Tamara Talbot. (1991/1370SH). Sakkāhā (The Scythians). Tr. by Roqayyeh Behzādī. Tehrān: Yazdān.

Šahbāzī, Šāpūr. (2002/1381SH). Xova’tavadasa (Sorūše Pīre Moqān: Majmū’e Maqālāt). Tehrān: Sorayā.

Šahrakī Farxondeh, Marjan. (2015/1395SH). Barrasī-ye Qobūr va Ārām-gāhhā-ye Dowre-ye Eslāmī-ye Sīstān (Motāle’e-ye Mowredī-ye Hoze-ye Zahak) (Investigation of the graves and tombs of the Islamic period of Sistan (case study of Zahk area)). Islamic history studies. 8^th Year. No. 29. Pp. 29-60. Doi: 1.22286713.1395.8.29.2.2

Sajjādī, Seyyed Mansūr. (2016/1386SH). Gozārešhā-ye Šahre Sūxte (Burnt city reports). 1^st Vol. Tehrān: Organization of Cultural Heritage, Crafts and Tourism.

Šāmīyān Sārū-kolāyī, Akbar. (2008/1387SH). Āyīne Tadfīne Sakāhā bar Pāye-ye Sorūdehā-ye Hemāsī-ye Īrān (Burial rite of Scythians based on Iranian epic poems). Page magazine. No. 4. Pp. 219-238. [In Persian].

Sām-nāme. (1940/1319SH). Correction and countermeasures by Ardešīr Bonšāhī. Bamba’ī: Soltānī.

Šāyest va Našāyest. (1990/1369SH). Transcription and translation by Ketāyūn Mazdā-pūr. Tehrān: Institute of Cultural Studies and Research.

Šeyx-nežād, Mahmūd-rezā. (2011/1391). Afsānehā-ye Sīstānī (Revāyatī az Sīstānīhā-ye Dašte Gorgān) (Sistāni legends (narratives of the Sistānis of the Gorgaan Plain)). Gorgān: Nowrūzī.

Sīstānī, Mohammad A’zam. (2011/1390SH). Mardom-šenāsī-ye Sīstān. Sweden: Social Science Center of Afghanistan Academy of Sciences.

‎Tate, George Passman. (1983/1362SH). Sīstān. 2^nd Vol. Tr. by Qolām-alī Ra’īso al-zākerīn. Mašhad: Edāre-ye Kolle Eršāde Eslāmī-ye Sīstān va Balūčestān.

Wiedengren, Geo. (1998/1377SH). Dinhā-ye Īrānī (Religions of Iran). Tr. by Manūčehr Farhang. Tehrān: Āgāhān Īdeh.

Xamer, Ebrāhīm. (2011/1390SH). Āsūke-ye Dah Afsān-ye Sīstānī (Asuka of Sistani's ten legends). Zāhedān: Taftān.

Xojaste, Farāmarz and Hasanī Jalīlīyān, Mohammad-rezā. (2010/1389SH). Tahlīle Dāstāne Sīyāvaš bar Bonyāde Žarf-sāxte Ostūre-ye Elāhe-ye Bārvarī va Īzade Gīyāhī (analysis of the story of Siavash based on the deep foundation of the myth of fertility goddess and plant god). History of literature magazine. No. 64. Pp. 77-96. [In Persian].

Yate, Charles Edward. (1986/1365SH). Xorāsān va Sīstān. Tr. by Mehr-dād Rahbarī and Qadrato al-llāh Rowšanī. Tehrān: Yazdān.

Zāreh Hoseynī, Seyyedeh Fātemeh and Abharī Māršak. (2019/1399SH). Čehre-ye Sīstān dar Āyīne-ye Bāvarhā va Asātīre Zartoštī (The face of Sistan in the mirror of Zoroastrian beliefs and myths). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 16^th Year. No.  61. Pp. 163-194. Doi: 20084420.1399.16.61.6.5