سلمان ساوجی و سلوک در طریقۀ رندان قلندر صفت

محورهای موضوعی : اسطوره

داود واثقی خوندابی ¹ (دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد)
امید شاه مرادی ² (دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد)
محمد رضا نجاریان ³ (استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد)

تاریخ دریافت : 1397/09/25 تاریخ پذیرش : 1399/01/26 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه: غزل, سلمان ساوجی, ملامت, قلندر, رند,

چکیده مقاله :

سلمان ساوجی از شاعران شهیر قرن هشتم هجری است که اشعارش تجلی‌گاه تفکرات مختلف اجتماعی، دینی و عرفانی است. او اگر چه به مدح ارباب قدرت پرداخته و در زمان خود از حرفۀ شاعری تمتعی تمام یافته، اما این خصیصه هیچ‌گاه باعث نشد بُعد معنوی زندگی خود را رها سازد. این جستار که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است و با شیوۀ توصیفی‌ ـ تحلیلی انجام شده، به تحلیل و تفسیر مضامین رندانه و قلندرانه در غزلیات سلمان ساوجی می‌پردازد؛ ابتدا مقدمه‌ای دربارۀ مکتب ملامتیه و الهیات رندی و قلندری بیان می‌شود و سپس به تحلیل و تفسیر تفکر ملامتی و قلندری در غزلیات سلمان ساوجی پرداخته خواهد شد. غور در اشعار سلمان بیانگر این حقیقت است که وی در عرصۀ عرفان نیز یکه‌تاز بوده، البته نه عرفان مرسوم خانقاهی بلکه عرفانی فارغ از راه و رسم اهل خرقه که نه تنها اصول حاکم بر نظام خانقاه را زیر سؤال می‌برد بلکه با برجسته کردن امور ضد ارزشی، بر آن‌ها حمله می‌برد و تابوها را می‌شکند. سلمان، سریان عشق را در نظام آفرینش درک کرده، با تن‌دادن به این ودیعۀ الهی، از نام و ننگ گریخته، مسجد و خانقاه را رها کرده و به خانۀ خمّار، التجا می‌جوید. انسان کامل مد نظر سلمان، رندِ قلندری است که با پشت پا زدن به همۀ ظواهر شرع، بر سر کوی مغان مأوا می‌گزیند. در نظرگاه او، تنها راه رستگاری انسان، قدم گذاشتن در مسلک قلندری است؛ مسلکی که خرقۀ ریایی صوفی را به می طهارت می‌دهد و به فرجام‌اندیشی زاهد، وقعی نمی‌نهد.

چکیده انگلیسی:

Salman Savoji is one of the prominent poets of 8th A.H. century whose poems represent various religious, mystical and social thoughts. Although he used to praise the kings and took financial profits from his poems, this feature never caused him to abandon the spiritual dimensions. The present article, based on library studies and descriptive-analytical method, tries to analysis the libertinistic (rendi) and bohemianistic (qalandari) themes in the ghazals of Salman Savoji. After giving an introduction to Malamatiyya school and theologies of libertinistism (rendi) and bohemianistism (qalandari), we consider these themes in the poems of Salman Savoji. Considering his poems shows that he is one of the most prominent figures of the real mysticism and avoids the ways of people of the cloak (the followers of formal mysticism). He challenges the principles of sufi monastery system and attacks their taboos by highlighting their corrupted values. Salaman is aware of the concept of diffusion of Love in the Divine order, and considers it as a Divine doposit; he abandons his name and fame, leaves mosque and monastery and takes refuge in the vintner's house. According to Salman Savoji, the perfect man is a bohemian libertine (rend) who turns her/his back on the exterior of the sacred Law and resides in cloister of Magians. He believes that the only way to salvation is bohemianistism (qalandari); In this path, the mystic cleans the cloak of hypocrisy with Divine wine and puts aside pragmatism.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

آشوری، داریوش. 1384. عرفان و رندی در شعر حافظ. چ5. تهران: نشر مرکز.

ابن‌عربی، محیی‌الدّین. بی‌تا. فتوحات مکیه. ج2. بیروت: دارالصادر.

برومند سعید، جواد. 1384. آئین قلندران. کرمان: دانشگاه کرمان.

بقلی شیرازی، روزبهان. 1366. عبهر العاشقین. به اهتمام هانری کربن و محمّد معین. چ3. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــ . 1374. شرح شطحیات. به اهتمام هانری کربن. چ3. تهران: طهوری.

پناهی، مهین و زهرا حاجی حسینی. 1392. «مضامین قلندرانه در غزلیات عطّار». مجلۀ پژوهشنامۀ ادب غنایی. س11. ش21. صص64ـ49.

پورجوادی، نصرالله. 1367. «رندی حافظ». بوی جان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

پورنامداریان، تقی. 1382. گمشده لب دریا. تهران: سخن.

جعفری، احمدعلی. 1391. «بررسی سبکی اندیشة ملامتیه در اشعار مولانا زینی و حافظ شیرازی». مجلۀ بهار ادب. س5. ش2. صص108ـ95.

جلالی پندری، یدالله. 1385. «حکیم سنایی و غزل‌های قلندرانه». شوریده‌ای در غزنه: اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی. به کوشش علی‌اصغر محمّدخانی و محمود فتوحی. تهران: سخن.

حافظ، شمس‌الدّین محمّد. 1385. دیوان حافظ. به اهتمام محمّد قزوینى و قاسم غنى. چ4. تهران: زوّار.

حائری، محمّدحسن. 1386. مبانی عرفان و تصوّف و ادب پارسی. تهران: علم.

حمیدیان، سعید. 1392. شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ. ج1. چ1. تهران: قطره.

خرکوشی، ابوسعد عبدالملک‌بن محمّد. 1427ق. تهذیب‌الاسرار فى أصول التصوف. به اهتمام امام سیّدمحمّدعلی. بیروت: دارالکتب العلمیه. ‏

خرمشاهی، بهاءالدّین. 1387. حافظ‌نامه. ج2. چ18. تهران: علمی و فرهنگی.

خواجوی کرمانی، محمود‌بن علی. 1378. دیوان غزلیات خواجوی کرمانی. به اهتمام حمید مظفری. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.

درگاهی، محمود. 1382. حافظ و الهیات رندی. تهران: قصیده­سرا.

رازی، نجم‌الدّین ابوبکر. 1389. مرصاد العباد. به اهتمام محمّدامین ریاحی. چ14. تهران: علمی و فرهنگی.

رجایی بخارایی، احمد علی. 1389. فرهنگ اشعار حافظ. چ9. تهران: علمی.

رشید یاسمی، غلامرضا. بی‌تا. تتبع و انتقاد احوال و آثار سلمان ساوجى. تهران: محمّد رمضانی.

ریپکا، یان. 1381. تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمۀ عیسى شهابى. تهران: علمى و فرهنگى.

زرّین‌کوب ، عبدالحسین. 1382. از کوچه رندان. چ11. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــ . 1388. جست‌وجو در تصوف ایران. چ9. تهران: امیر کبیر.

سکندری، احمدبن‌عطاء‌الله. 1426ق. الله جل جلاله، القصد المجرد فى معرفة الاسم المفرد. به اهتمام مرسی محمّدعلی. چ3. بیروت: دار الکتب العلمیة.

سلمان ساوجی، سلمان‌بن محمّد. 1389. کلیات سلمان ساوجی. تصحیح عباسعلی وفایی. تهران: سخن.

سلمی، ابوعبدالرحمن. 1344. ملامتیان و صوفیان و جوانمردان. تحلیل و تصحیح ابوالعلا عفیفی. ترجمۀ علی رضوی. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.

ــــــــــــــــــ . 1369. مجموعه آثار سلمی. به اهتمام نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ــــــــــــــــــ . 1414ق. تسعة کتب فی اصول التصوّف و الزهد. به اهتمام سلیمان ابراهیم آتش. الناشر للطباعه و النشر و التوزیع و الاعلان.

سهروردی، شهاب‌الدّین ابوحفص. 1375. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1386. قلندریه در تاریخ. تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله. 1378. تاریخ ادبیّات در ایران. ج3. چ8. تهران: فردوس.

عراقی، فخرالدّین. 1386. کلیات عراقی. به اهتمام نسرین محتشم. چ3. تهران: زوّار.

عطّار، فریدالدّین. 1384الف. دیوان عطّار. به اهتمام تقی تفضلی. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــ . 1384ب. منطق‌الطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــ . 1388. تذکرةالاولیا. به اهتمام محمّد استعلامی. چ19. تهران: زوّار.

عین‌القضات همدانی، ابوالمعالى عبدالله‌بن ابى­بکر. 1341. تمهیدات. به اهتمام عفیف عسیران. تهران: دانشگاه تهران.

غزالی، احمد. بی‌تا. سوانح‌العشاق. بر اساس تصحیح هلموت ریتر. با تصحیحات جدید و مقدمه و توضیحات نصرالله پورجوادی. تهران: بنیاد فرهنگ.

فتوحی، محمود. 1386. بلاغت تصویر. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1374. رساله قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع­الزّمان فروزانفر. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، عزّالدّین محمود. 1389. مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح جلال‌الدّین همایی. به کوشش کورش نسبی تهرانی. تهران: زوّار.

کیخای فرزانه، احمدرضا و علی وفایی. 1393. «اندیشه­های ملامتی و فتیانی سعدی در غزلیّات». مجلۀ متن‌پژوهی. س18. ش59. صص147ـ123.

گورپینارلی، عبدالباقی. 1363. مولانا جلال‌الدّین، زندگی، فلسفه، آثار و گزیده‌ای از آن‌ها. ترجمۀ توفیق سبحانی. چ3. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

ـــــــــــــــــ . 1369. تصوف در یکصد پرسش و پاسخ. ترجمۀ توفیق سبحانی. تهران: دریا.

ــــــــــــــــ . 1371. نثر و شرح مثنوی. ترجمۀ توفیق سبحانی. ج1. چ2. تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

ـــــــــــــــــ . 1378. ملامت و ملامتیان. ترجمۀ توفیق سبحانی. تهران: روزنه.

مازندرانی، محمّد صالح‌بن احمد. 1382ه.ق. شرح الکافی ـ الأصول و الروضة. به اهتمام ابوالحسن شعرانی. ج1. تهران: المکتبة الإسلامیة.

مرتضوی، منوچهر. 1383. مکتب حافظ: مقدمه بر حافظ‌شناسی. چ3. تبریز: ستوده.

مزارعی، فخرالدّین. 1373. مفهوم رندی در شعر حافظ. ترجمۀ کامبیز محمودزاده. با مقدمۀ اصغر دادبه. تهران: کویر.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد. 1363. کلیات شمس یا دیوان کبیر. تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر. جزء6. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

مهدی‌پور، محمّد و لیلا میرزایان‌فر. 1392. «مقایسه و تحلیل مضامین رندانه و قلندرانه و مغانه در غزل‌های حافظ و فضولی». پژوهشنامۀ ادب غنایی. س11. ش21. صص200ـ181.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین. 1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. ج3. چ5. تهران: امیرکبیر.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1387. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ4. تهران: توس.

References

Holy Qor’ān.

Arāqī. Faxr-ol-dīn. (2007/1386SH). Kollīyat-e Arāqī. With the Effort of Nasrīn-e MohtaŠam. 3^rd ed. Tehrān: Zavvār.

Āšūrī, Dārīyūš. (2005/1384SH). Erfān va rendī dar še'r-e Hāfez. 5^th ed. Tehrān: Markaz.

Attār NeyŠābūrī. Farīd al-dīn. (2009/1388SH). Tazkerat al-awlīyā'. With the Effort of Mohammad Este'lāmī. 19^th ed. Tehrān: Zavvār.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ .  (2005/1384SH.A). Dīvān-e Attār. With the Effort of Taqī Tafazzolī. .11^th ed. Tehrān: Elmī va farhangī.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ .  (2005/1384SH.B). Manteq al-tayr. Ed. By Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Baqlī šīrāzī, Rūzbahān. (1995/1374SH). Šarh-e šathīyāt. With the Effort of Henri Corbin. 3^rd Ed. Tehrān: Tahūrī.

ــــــــــــــــــــــــــــ .  (1987/1366SH). Abhar al-Āšeqīn. With the Effort of Henri Corbin va Mohammad Mo'īn. 3^rd ed. Tehrān: Manūčehrī.

Borūmand sa'īd, Javād. (2005/1384SH). Ā’īn-e Qalandarān. Kermān: Kermān University.

Dargāhī, Mahmūd. (2003/1382SH). Hāfez va elāhīyāt-e rendī. Tehrān: Qasīde-sarā.

Ebn-e Arabī. (n.d). Fotūhāt-e makkīye. Beirūt: Dār al-sāder.

Eyn al-qozzāt Hamedānī, Abol-ma'ālī Abdollāh ebn-e Abī-bakr. (1962/1341SH). Tamhīdāt. With the Effort of Afīf Osayrān. Tehrān: Tehrān university publiction.

Fotūhī, Mahmūd. (2007/1386SH). Balāqat-e tasvīr. Tehrān: Soxan.

Gūlpīnārlī, Abdolbāqī. (1992/1371SH). Nasr va Šarh-e masnavī. Tr. By Towfīq Sobhanī. 2^nd ed. 1 ^st Vol. Tehrān: Vezārat-e eršād-e eslāmī.

ـــــــــــــــــــــــــــ . (1999/1378SH). Malāmat va Malāmatī-yān. Tr. By Towfīq Sobhanī. Tehrān: Rowzane.

ـــــــــــــــــــــــــــ . (1984/1363SH). Mowlānā jalāl al-dīn, zendegī, falsafe, āsār va gozīde'ī az ānhā. Tr. By Towfīq Sobhānī. 3^rd ed. Tehrān: Mo'asse-ye motāle'āt va tahqīqāt-e farhangī.

ـــــــــــــــــــــــــــ . (1990/1369SH). Tasavvof dar yek-sad porseš va pāsox. Tr. By Towfīq Sobhānī. Tehrān: Daryā.

Hā'erī, Mohammad-hasan. (2007/1386SH). Mabānī-ye erfān va tasavvof va adab-e fārsī. Tehrān: Elm.

Hāfez, Šams al-dīn Mohammad. (2006/1385SH). Dīvān-e Hāfez. With the Effort of Mohammad Qazvīnī va Qāsem Qanī. 4^th ed. Tehrān: Zavvār.

Hamīdīyān, Sa'īd. (2013/1392SH). Šarh-e Šowq: Šarh va tahlīl-e aŠ'ār-e Hāfez. 1^nd ed. 1 ^nd Vol Tehrān: Qatre.

Hojvīrī, Abol-hasan Alī ebn-e Osmān. (2008/1387SH). kaŠf al-mahjūb. With the Effort of Mahmūd Ābedī. 4^th ed. Tehrān: Tūs.

Ja'farī, Ahmad-alī. (2012/1391SH). “Barrasī-ye sabkī-ye andīŠe-ye malāmatī-ye dar aŠ'ār-e Mowlānā Zīnī va Hāfez Šīrāzī”. Magazine of Bahār-e adab. year 5. No. 2. Pp 95-108.

JalālīPandarī. Yadollāh (2006/1385SH) Hakīm Sanāeī va qazalhāy-e qalandarāne. Printed in šūrīde'ī dar qazne: andīše-hā va āsār-e hakīm Sanāeī. With the Effort of Alī-asqar Mohammad-xānī va Mahmūd Fotūhī. Tehrān: Soxan.

KāŠānī, Azzoddīn Mahmūd. (2010/1389SH). Mesbāh al-hedāyat va meftāh al-kefāyat. Ed. By Jalāl al-dīn Homāeī. With the Effort of Kūroš Nasabī tehrānī. Tehrān: Zavvār.

Keyxāy, Farzāne. Ahmad-rezā va Alī Vafāeī. (2014/1393SH). “Andīše-hā-ye malāmatī va fatayānī-ye Sa'dī dar qazalīyāt”. Magazine of Matn-pažūhī. Year. 18. NO 59. Pp. 123-147.

Mahdī-pūr, Mohammad va Leylā Mīrzāiyān-far. (2013/1392SH). “Moqāyese va tahlīl-e mazāmīn-e  Rendāne Va qalandarāne va moqān-e dar qazal-hā-ye Hāfez va Fozūlī”. Magazine of Pažūheš-nāme-ye adab-e qenāeī.  year 11. No. 21. Pp. 181-200.

Māzandarānī, Mahammad Sāleh ebn-e Ahmad. (1961/1382AH). Šarh-e al-kāfī – al-osūl va al-rowzat. With the Effort of Abol-Hasan Ša'rānī. Tehrān: Al-maktab al-eslāmīyāt.

Mazāre'ī, Faxr al-dīn. (1994/1373SH). Mafhūm-e rendī dar Še'r-e Hāfez. Tr. By Kāmbīz Mahmūd-zāde. Introduction by Asqar Dādbeh. Tehrān: Kavīr.

Meybodī, Abolfazl Rašīd al-dīn. (1992/1371SH). kašf-al-asrār va oddt al-abrār. With the Effort of Alī-asqar Hekmat. 5^th ed. 3^rd Vol. Tehrān: Amīrkabīr.

Mortazavī, Manūčehr. (2004/1383SH). Maktab-e Hāfez: moqaddame'ī bar Hāfez-Šenāsī. 3^rd ed. Tabrīz: Sotūde.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1984/1363SH). Kollīyāt-e Šams ya Dīvān-e kabīr. Ed. By Badī’ al-zaman Forūzānfar. 3^rd ed. 6^th Vol. Tehrān:Tehrān university publiction.

Najm-e rāzī Abū-bakr. (2010/1389SH). Mersād al-‘ebād. With the Effort of mohammad-amīn rīyāhī. 14^th ed. Tehrān: Elmī va farhangī.

Panāhī, Mahīn Va Zahrā Hājī-hosseīnī. (2013/1392SH). “Mazāmīn-e qalandarāne dar qazalīyāt-e Attār”. Magazine of Pažūheš-nāme-ye adab-e qenāeī. year. 11. No. 21.Pp. 49-64.

Pūr-javādī, Nasrollāh. (1988/1367SH).Rendī-ye Hāfez. Printed in būy-e jān. Tehrān: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Pūr-nāmdārīyān. Taqī. (2003/1382SH). Gomšode-ye lab-e daryā. Tehrān: Soxan.

Qazzalī, Ahmad. (n.d). Sāvāneh al-oŠŠāq. Based on Ed. by Hellmut Rītter. With the revision and Introduction and Explanation by Nasrollāh Pūr-javādī. Tehrān: Bonyād-e farhang.

Qošeyrī, Abdol-karīm ebn Havāzan. (1995/1374SH). Tarjome-ye resāle-ye qoŠeyrīye. Tr. By Abū-Alī Hasan ebn-e Ahmad Osmānī. Ed. By Badī’ al-zamān Forūzānfar. 4^th ed. Tehrān: Elmī va farhangī.

Rajāeī boxārāeī, Ahmad-alī. (2010/1389SH). Farhang-e aŠ'ār-e Hāfez. 9^th ed. Tehrān: Elmī.

RaŠīd-yāsemī, Qolām-rezā. (n.d.). tatabbo' va enteqād-e ahvāl va āsār-e Salmān-e sāvajī. Tehrān: Mohammad rāmezānī.

Rypka, Jān. (2002/1381SH). Tārīx-e adabīyāt-e Irān az dowrān-e bāstān tā qājārīye. Tr. By īsā Šahābī. Tehrān: Elmī va farhangī.

Safā. Zabīhollāh. (1999/1378SH). Tārīx adabīyāt darIīrān. 8^th ed.3 ^rd Vol. Tehrān: Ferdows.