تحلیل نشانه‌شناختی رابطۀ انسان و خدا در روح الارواح سمعانی

محورهای موضوعی : اسطوره

حامد شمس ¹ (دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)
محمود براتی خوانساری ² (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان)

تاریخ دریافت : 1398/02/03 تاریخ پذیرش : 1398/11/20 تاریخ انتشار : 1399/02/01

کلید واژه: نشانه‌شناسی, ساختارگرایی, لوی استروس, روح‌الارواح, رابطۀ انسان و خدا,

چکیده مقاله :

روح‌‌الارواح از آثار مهم قرن ششم هجری است که به شرح اسماء‌الله اختصاص دارد. ارتباط انسان و خدا از موضوعات محوری کتاب است. در این مقاله بر اساس روش تحلیلی ـ توصیفی نشانه‌‌شناسی ساختارگرا، به بررسی رابطۀ انسان و خدا در متن روح‌الارواح سمعانی پرداخته‌‌ شده است. در بررسی متن، به ‌دنبال یافتن آن دسته از عناصر ژرف‌ساختی بودیم که در موضوع ارتباط انسان و خدا، نظام‌‌های نشانه‌‌ای متن را پدید آورده است. این عناصر کلیدی در ساختار تقابل‌‌های متن، به‌ عنوان عوامل اصلی نظام‌ساز شناخته می‌شوند. برای رسیدن به این هدف، از روش لوی استروس بهره بردیم که بر اساس تحلیل تقابل‌‌های دوگانه به بررسی روابط نشانه‌‌ها می‌‌پردازد. با بررسی روابط نشانه‌های متن، نشان دادیم که در دایرۀ نشانه‌‌های قطب خدا، تقابل جلال و جمال؛ قهر و لطف، شبکه‌‌ای از تقابل‌‌ها را به وجود آورده است که با تقابل مثبت و منفی شأن و قدر و مرتبۀ آدمی در نشانه‌‌های قطب انسان، مرتبط است. متن از راه ترکیب عناصر متضاد و تلفیق ویژۀ خود به حل تضادها و تقابل‌‌ها می‌‌پردازد. در نهایت راهی که متن برای حلّ تضادّ‌‌های رابطۀ انسان و خدا ارائه می‌‌دهد، نفی یک طرف رابطه‌ (قطب انسان) است که با شبکه شانه‌‌های جلالی و نظام کلامی متن روح‌الارواح ارتباط پیدا می‌‌کند.

چکیده انگلیسی:

Ruh al-Arwāh fi Sharh Asmā al-Malik al-Fattāh written by Ahmad Samāni is one the most important works of the sixth century AH, devoted to the description of Divnie names. One of the main themes of the book is the relationship between man and God. Based on a structuralist semiotic approach and by using descriptive-analytical method, the present article deals with the relationship between man and God in Ruh al-Arwāh. In the examination of the text, we look for those deep-structure elements that in the subject of God-man relationship create the semiotic systems. In the structure of the contrasts, some key elements are recognized as the main system-building factors. To this goal, we use Levi-Strauss' method, which examines the relationships of signs based on the analysis of binary oppositions. By considering the relations of signs in the book, we show that within the circle of the signs of God (as a pole) the contrast between "glory and beauty", and "wrath and forgiveness" creates a network of contrasts that are related to contrast of positive/negative dignity of man. The text synthesizes opposite elements and, by its own method of combination, resolves oppositions and contradictions.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آلگونه جونقانی، مسعود. 1393. «رویکرد سنایی به تقابل‌‌های دوگانی». مطالعات عرفانی. ش 19. صص 54-29.

استروس، کلود لوی. 1361. توتمیسم. ترجمۀ مسعود راد. تهران: توس.

ــــــــــــــــــ . 1381. «اسطوره و موسیقی». ترجمۀ جلال ستّاری. جهان اسطوره‌شناسی. ج1. چ2. تهران: مرکز. صص 212-203.

اسکولز، رابرت. 1393. در آمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ3. تهران: آگاه.

اکو، اومبرتو. 1397. نشانه؛ تاریخ و تحلیل یک مفهوم. ترجمۀ مرضیه مهرابی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

ایزوتسو، توشیهیکو. 1395. خدا و انسان در قرآن. ترجمة احمد آرام. چ10. تهران: شرکت سهامی انتشار.

بتلاب اکبرآبادی، محسن و احمد رضی. 1392. «کارکرد روایی نشانه‌‌ها در حکایت رابعه از الهی‌نامه عطار»، متن‌شناسی ادب فارسی. س 49 (دورۀ جدید: س 5). ش1 (پیاپی 17). صص 28-13.

برتنس، هانس. 1391. مبانی نظریۀ ادبی. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. چ3. تهران: ماهی.

پورنامداریان، تقی. 1394. داستان پیامبران در کلیات شمس. چ1. (ویرایش جدید). تهران: سخن.

تودوروف، تزوتان. 1383. «چگونه بخوانیم؟». ترجمۀ هاشم محمود. اشراق. س1. ش1. صص 156-150.

تینیانوف، یوری. 1385. دربارۀ تحول ادبی، در نظریۀ ادبیات (متن‌هایی از فرمالیست‌های روسی). گردآوری و ترجمه به فرانسه: تزوتان تودوروف. ترجمۀ فارسی: عاطفه طاهایی. چ1. تهران: اختران.

چندلر، دانیل. 1394. مبانی نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. چ5. تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با همکاری سورة مهر.

حاتمی، حافظ و محمدرضا نصر اصفهانی. 1389. «زبان نشانه‌ها». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی و واحد تهران جنوب. س6. ش18. صص 39-16.

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1395. «تقابل‌‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. س24. ش81. صص 221-201.

سمعانی، احمد. 1384. روح‌الارواح فی‌ شرح اسماء الملک الفتاح. تصحیح نجیب مایل هروی. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

سوسور، فردینان دو. 1392. دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کورش صفوی. چ4. تهران: هرمس.

شمس، حامد و محمود براتی خوانساری. 1396. «روش تمثیلی در تفسیر قرآنی و تکامل زبان عرفانی: نشانه‌‌شناسی تفسیر عرفانی در روح‌الارواح سمعانی». مطالعات عرفانی. ش 26. صص 199-171.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1397. «گونه‌های دلالت زبانی در روح‌الارواح سمعانی». پژوهش‌‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س13. ش3 (پیاپی 38). صص 28-1.

عبیدی‌نیا، محمدامیر و علی دلائی میلان. 1388. «بررسی تقابل‌‌های دوگانه در ساختار حدیقة سنایی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش13. صص 42-25.

کالر، جاناتان. 1388. بوطیقای ساخت گرا: ساخت گرایی، زبان‌شناسی و مطالعۀ ادبیات. ترجمۀ کورش صفوی. چ1. تهران: مینوی خرد.

ـــــــــــ . 1390. در جست‌وجوی نشانه‌‌ها: نشانه‌‌شناسی، ادبیات، واسازی. ترجمۀ لیلا صادقی و تینا امرالهی. چ2. تهران: علم.

گیرو، پی‌‌یر. 1392. نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ محمد نبوی. چ4. تهران: آگاه.

لیچ، ادموند. 1358. لوی استروس. ترجمۀ حمید عنایت. چ2. تهران: خوارزمی.

مالمیر، تیمور و هادی دهقانی یزدلی. 1393. «بررسی نشانه‌‌های زمانی و مکانی در کشف‌المحجوب، رسالۀ قشیریه و تذکرۀالاولیاء». متن پژوهی ادبی. س18. ش62. صص 146-125.

مشرّف، مریم. 1384. نشانه‌‌شناسی تفسیر عرفانی. چ1. تهران: ثالث.

میرباقری فرد، سیّدعلی‌اصغر. 1391. «عرفان عملی و نظری یا سنت اول و دوم عرفانی؟». پژوهش‌‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س6. ش2 (پیاپی 22). صص 88-65.

نجفی، زهره. 1394. «شیوه‌های گوناگون دلالت‌پردازی آفتاب در زبان مولانا». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش39. صص 327-303.

هاوکس، ترنس. 1394. ساخت‌گرایی و نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ مجتبی پردل. چ1. مشهد: ترانه.

 

English Source

Strauss, Claude Levi (1963): Structural Anthropology, Translated from the French by Claire Jacobson and Brooke Grundfest Schoepf, New York, Basic Books.

 

English Source

Strauss, Claude Levi (1963): Structural Anthropology, Translated from the French by Claire Jacobson and Brooke Grundfest Schoepf, New York, Basic Books.

 

References

Ālgūneh Jonaqānī, Mas’ūd. (2014/1393SH). "Rūykard-e Sanāyi be taqābol-hā-ye dogāni". Motāle'āt-e erfānī. No 19. Pp. 29-54.

Abīdī-niya. Mohmmad Amīr va Alī Dalāeī Mīlān.(2009/1388SH). “Barasī-ye Taqābol-hā-ye dou-gāne dar Sāxtār-e Hadīqe-ye sanāeī”. Paẑuheš-e Zabān Va Adabīyāt-e Fārsī. N0.13. Pp. 25-42.

Betlāb Akbar-ābādī, Mohsen & Ahmad Razī (2013/1392SH). ''Kār-kerd-e ravāī-ye nešānehā dar hekāyat-e Rābe’e az Elāhī-nāme-ye 'Attār''. Matn-šenāsī-ye adab-e fārsī. Year 49. No.1 (17). Pp. 13-28. 

Bertens, Hāns (2012/1391SH). Mabānī-ye nazarīye-ye adabī (Literary Theory: The Basics). Tr. by Mohammad-rezā Abol-qāsemī. 3^th ed. Tehrān: Māhī.

Caller, Jonathan (2009/1388SH). Būtīqā-ye sāxt-garā: Sāxt-garāyī. zabān-šenāsī va motāle’e-ye adabīyāt (Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics and the Study of Literature). Tr. by kūroš safavī. 1^st ed. Tehrān: mīnū-ye xerad.

_____________ (2011/1390SH). Dar jost-o-jū-ye nešānehā: Nešāne-šenāsī adabīyāt, vāsāzī. (The pursuit of signs: semiotics, literature, deconstruction). Tr. by Leylā Sādeqī and Tīnā Amr-alāhī. 2^nd ed. Tehrān: 'Elm.

Chandler, Daniel. (2015/1394SH) Mabānī-ye Nešāne-šenāsī. Tr. By Mahdī Pārsā. 5^th ed. Tehran: Paẑūheš-kade-ye Farhang va Honar-e Eslāmī bā Hamkārī-ye soure-ye mehr.

Eco, Umberto (2018/1397SH). Nešāne; tārīx va tahlil-e yek mafhoum, Tr. by Marzīye Mehrābī.1^st ed. Tehrān: ’Elmī va farhangī.

Gīro, Pīyer (2013/1392SH). Nešāne-šenāsī (Sémiologie). Tr. by Mohammad Nabavī. 4^th ed. Tehrān: Āgāh.

Hātamī, Hāfez & Mohammad Rezā Nasr Esfahānī (2010/1389SH). "Zabān-e Nešānehā". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 6. No. 18. Pp. 16-39.

Hāwks, Trans (2015/1394SH) Sāxt-garāyī va nešāne-šenāsī (Structuralism and Semiotics). Tr. by Mojtabā Pordel. 1^st ed. Mašhad: Tarāne.

Izutsu, Toshihiko (2016/1395SH). Xodāva ensān dar qorān (God and man in the Koran). Tr. by Ahmad Ārām. 10^th ed. Tehrān: Šerkate Sahāmī-ye Entešār.   

Leanch, Edmund (1979/1358SH). Claude levi Strauss. Tr. by hamid Enāyat. 2^nd ed. Tehrān: xārazmī.

Mālmīr, Teymūr & Hādī Dehqānī Yazdlī (2014/1393SH). "Barrasī-ye nešānehā-ye zamānī va makānī dar Kašf al-mahjūb, Resāli-ye Qošayrī-ye va Tazkerat aulīyā”. Matn pašuhī-ye adabī. Year. 18. No. 62. Pp 125-146.

Mīr-bāqerī fard, Alī-Asqar. (2012/1391SH). "Erfān-e amalī va nazarī yā sonāt-e avval va dovvom-e erfānī". Pažuhešhā-ye adabe erfānī(Gowhare gūyā). Year 6. No. 2(22). Pp. 65-88.

Mošarraf, Maryam (2005/1384). Nešāne-šenāsī-ye tafsīre erfānī. 1^st ed. Tehrān: Sāles.

Najafī, Zohre (2015/1394SH). "Šīvehā-ye gūn-ā-gūn-e delālat-pardāzī-ye āftāb dar zabān-e Mowlānā". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 11. No. 39. Pp. 303-327.

'Obiydīnīyā, Mohammad Amīr and Alī Dalāyī mīlān (2009/1388SH). "Barrasī-ye taqābolhā-ye do-gāne dar sāxtār-e Hadīqe-ye Sanāyī". Pažuheš-e zabān va adabīyāt-e fārsī. No. 13. Pp 25-42.

Poūr-nāmdārī-yān, Taqī (2015/1394SH). Dāstān-e peyāmbar-ān dar kolīyāt-e šams. 1^st ed (from new edition). Tehrān: soxan.

Rowhānī, Mas’ud & Mohammad 'Enāyatī Qādīklāyī (2016/1395SH). "Taqābolhā-ye do-gāne dar qazalīyat-e 'Attār-e Niyšābūrī". Zabān va adabīyāt-e fārsī. Year 24. No. 81. Pp. 201-221.

Sam’ānī, Ahmad (2005/1384SH). Rauh al-arwāh fi šarh-e asmā’-e malek al-fattāh. Ed. by Najīb Māyel Heravī. 2^nd ed. Tehrān: 'Elmī va Farhangī.

Šams, Hāmed & Mahmūd Barātī Xānsārī (2018/1397SH). "Gūnehā-ye delālat-e zabānī dar Rauh al-arwāh-e Sam’ānī". Pažūhešhā-ye Adabe 'erfānī (Gowhar-e Gūyā). Year 13. No. 3 (38). Pp 1-28.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2017/1396SH). "Raveš-e tamsīlī dar tafsīr-e Qorānī va takāmol-e zabān-e erfānī: Nešāne-šenāsī-ye tafsīr-e 'erfānī dar Rauh al-arwāh-e Sam’ānī". Motāle’āt-e erfānī. No. 26. Pp. 171-199.

Saussour, Ferdīnānd de (2013/1392SH). Dowre-ye zabān-šenāsī-ye 'omūmī (Course in General Linguistics). Tr. by kūroš safavī. 4^th ed. Tehrān: Hermes.

Scholes, Rābert (2014/1393SH). Darāmadī bar sāxtār-garāyī (Structuralism in Literature An Introduction). Tr. by Farzāne Tāherī. 3.^th ed. Tehrān: Āgāh.

Strauss, Claude Levi (1982/1361SH). Tūtemīsm (Totemism). Tr. by Mas’ūd rād. Tehrān: Tūs.

ــــــــــــــــــــ. (2002/1381SH). "Ostoūre va mūsīqī'' (Myth and music). Tr. by Jalāl sattārī. From the book Jahān-e ostūre-šenāsī. Vol vol. 2^nd ed. Tehrān: Markaz. Pp. 203-212.  

^{___________________ .}(1997/1376SH) "Ostoūre va Ma’nā. Tr. By Šahrām Xowsravī. 1ed. Tehrān: Markaz.

Tatyānov, Yury (2006/1385SH). "Darbāre-ye tahavvol-e adabī. dar Nazariye-ye adabīyāt (Matnhāyī az formālīsthā-ye rūsī). Tr. to French by Tzuatan Todorov. Tr to Persian by ’Ātefe Tāhāeī. 1^st ed. Tehrān: Axtarān.

Todorov, Tezutān (2004/1383SH). "Čegūne bexānīm?" (How to Read). Tr. by Hāšem Mahmūd. Ešrāq. Year 1. No. 1. Pp. 150-156.