مفهوم‌شناسی واژۀ «هنر» در عرفان با تکیه بر شعر حافظ

محورهای موضوعی : اسطوره

حیدر قلی زاده ¹ , فرهاد محمدی ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

تاریخ دریافت : 1397/03/21 تاریخ پذیرش : 1397/03/21 تاریخ انتشار : 1397/03/01

کلید واژه: شعر, بافت, حافظ, عرفان, هنر,

چکیده مقاله :

واژۀ هنر در متون کهن در معانیِ گوناگونی به کار رفته و در تمام انواع متون ادبی هر صفت و مفهومی که جنبۀ مثبت داشته با عنوان هنر بیان شده است. این واژه در حماسه بر هر عمل و صفتی که دارای ارزش و در ارتباط با آیین پهلوانی و حماسی بوده، اطلاق شده است. خالقان آثار تعلیمی و غنایی نیز هرگاه‌ خواسته‌اند مفهومی را برجسته جلوه دهند، آن را هنر نامیده‌اند. به نظر می‌رسد مفاهیمی که از این واژه برداشت می‌شود، ناشی از خود واژه نیست، بلکه گوناگونی معنایی آن، نتیجۀ بافت موضوعی است. در عرفان هم واژۀ هنر علاوه بر معانی رسمی و عامی که در غیر عرفان نیز وجود دارد، برای معانی خاصی که شاعران عارف مدّنظر داشته‌اند، به کار رفته است. در شعر حافظ هنر در چند معنا به کار گرفته شده است: عشق، رندی، نظربازی، توکّل، غم و دیگر مفاهیمی که در عرفان مهّم‌اند و هنر دانسته شده‌اند. امّا مهم‌ترین نکتۀ مورد بحث در شعر حافظ، اطلاق هنر به عمل سیر و سلوک و اشاره به عارفان با عنوان اهل هنر است. در این نوشتار نخست به واژۀ هنر در متون کهن اشاره می‌کنیم، سپس به معنای خاصّ آن در شعر حافظ می‌پردازیم.

چکیده انگلیسی:

In Persian classic texts, the word of honar (art and techne) has been used in various meanings, and in all literary texts every trait and concept that has a positive side is expressed in the title of honar. In epics and in different positions and textures, this term refers to any act and attribute that is of value and is associated with heroic rites. Also in lyric and didactic works, whenever poets and writers wanted to highlight a concept, called it honar. In any case, what does the term honar means in classic texts (techne, virtue), or in the modern sense of it, the concepts derive from this term are not derived from the word itself; and the semantic variation of it is the result of the context. The capacity and nature of the word is such that it is used in different meanings. In Islamic mysticism, in addition to formal and general meanings, honar has been used in certain meanings by poet mystics. In Hafez's poetry honar has been used in several meanings: love, libertinism (rendi), ocular flirtation (nazarbazi), quietism, and sorrow. But the important point is that in the poetry of Hafez, honar also means spiritual journey (seir o suluk) and the Muslim mystics are referred to as "the people of honar". In the present article, first, the term of "honar" is studied in Persian classic texts and then its specific meanings are analyzed in Hafez's poetry.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه. 1388. ترجمۀ سید جعفر شهیدی. چ25. تهران: علمی و فرهنگی.

استعلامی، محمد. 1382. درس حافظ. چ1. تهران: سخن.

اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن احمد. 1354. گرشاسب‌نامه. به کوشش حبیب یغمایی. چ2. تهران: طهوری.

پرنیان، موسی و دیگران. 1391. «هنر در شاهنامه». فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س5. ش1. صص 276-263.

پورداود، ابراهیم. 1381. یادداشت‌های گات‌ها. چ 1. تهران: اساطیر.

تبریزی، محمدبن‌ حسین. 1376. برهان قاطع. به کوشش محمد معین. چ6. تهران: امیرکبیر.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1375. هفت اورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. چ7. تهران: اهورا.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1376. دیوان. تصحیح رشید عیوضی. چ1. تهران: امیرکبیر.

حکمت، نصرالله. 1386. حکمت و هنر در عرفان ابن‌عربی. چ2. تهران: فرهنگستان هنر.

ـــــــــــــــ . 1389. مباحثی در عرفان ابن‌عربی. چ1. تهران: نشر علم.

ختمی‌لاهوری، ابوالحسن عبدالرحمان. 1376. شرح عرفانی غزل‌های حافظ. تصحیح بهاءالدین خرمشاهی و دیگران. چ 2. تهران: قطره.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1380. حافظ‌نامه. چ12. تهران: علمی و فرهنگی.

رایشلت، هانس. 1383. رهیافتی به گاهان زرتشت و متن‌های نواوستایی. گزارش جلیل دوست‌خواه. چ1. تهران: ققنوس.

رضی، هاشم. 1376. وندیداد. چ1. تهران: فکر روز.

سنایی، ابوالمجد مجدودبن ‌آدم. 1388. دیوان. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. چ7. تهران: سنایی.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1374. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. چ14. تهران: دانشگاه تهران.

شعار، جعفر. 1377. «هنر در سخن سعدی». مجموعه مقالات «ذکر جمیل سعدی». ج2. گردآوری کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران. چ5. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

عسگری، لیلا. بی‌تا. «ریشه‌شناسی واژة مرد (مردم)، نر (هنر)». انسان‌شناسی و فرهنگ.[1]

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1383. تذکرةالاولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون. ترجمۀ مقدمه‌ها ع. روح‌بخشان. چ2. تهران: اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1380. شاهنامه. چاپ مسکو. چ 1. تهران: آبیار.

فرهنگ واژه‌های اوستا. 1369. به کوشش احسان بهرامی. چ1. بی‌جا: نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور.

فلاحی، صادق. 1384. «هنر در شاهنامه». کیهان فرهنگی. ش 230.

قلی‌زاده، حیدر. 1387. «نفاق و تزویر در آیین رندی حافظ». فصلنامة دانشکده ادبیات و علوم انسانی ارومیه. س1. ش4.

قیصری، داود. 1387. شرح قیصری بر فصوص‌الحکم. ترجمة محمد خواجوی. چ1. تهران: مولی.

معین، محمد. 1376. حاشیه بر برهان قاطع (ر.ک: تبریزی همین منابع).

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 3. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــــــــــــ . 1373. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. به کوشش نصرالله پورجوادی. چ2. تهران: امیرکبیر.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1382. کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار. تصحیح علی اصغر حکمت. چ7. تهران: امیرکبیر.

ناصرخسرو. 1380. دیوان. تصحیح مجتبی مینوی. به کوشش نصرالله تقوی. چ1. تهران: معین.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1363. لیلی‌ و مجنون. تصحیح بهروز ثروتیان. چ1. تهران: توس.

همتی، همایون. 1387. فهم هنر و هنر فهم. چ 1. آبادان: پرسش.

یثربی، یحیی. 1381. آب طربناک. چ 1. تهران: آفتاب توسعه.

یمینی، عبدالعظیم. 1350. «معانی مختلف هنر در شاهنامه». ارمغان. دوره40. س53. ش5. صص 301- 289.

English Sources

Anthropology and culture. http://anthropology.ir/article/13114.html (acc. 12. Apr. 2018).

 

---

1. Anthropology and culture

References

Asadī Tūsī, Abūnasr Alī ebn-e Ahmad. (1978/1354SH). Garšāsb-nāme. With the effort of Habīb Yaqmā’ī. 2^nd ed. Tehrān: Tahūrī.

Asgarī, Leilā. (no date). “Rīše-šenāsī-ye vāže-ye mard (mardom), nar (honar)”. Anthropology and culture.

http://anthropology.ir/article/13114.html (acc. 12. Apr. 2018).

Attār Neyšābūrī, farīd al-dīn. (2004/1383SH). Tazkerat al-owlīya. Ed. by Reynold Nicholson. Tr. by Rūhbaxšān. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Farhang-e važe-hā-ye avestā. (1989/1369SH).  With the effort of Ehsān Bahrāmi. First ed. Bonyād-e Neyšābūr.

Este’lāmī, Mohammad. (2003/1382SH). Dars-e hāfez. First ed. Tehrān: Soxan.

Fallāhī, Sādeq. (2005/1384SH). “ Honar dar šāh-nāme”. Keyhān-e Farhangī. No 230.

Ferdowsī, Abol-qāsem. (2001/1380SH). Šāh-nāme. Čāp-e Moscow. First ed. Tehrān: Ābyār.

Hāfez, Šams al-dīn Mohammad. (1997/1376SH). Dīvān. Ed. by Rašīd Eyvazī. First ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Hekmat, Nasrollāh. (2007/1386SH). Hekmat va honar dar ‘erfān-e ebn-e arabī. 2^nd ed. Tehrān: Farhangestān-e Honar.

_______________. (2010/1389SH). Mabāhesī dar ‘erfān-e Ebn-e arabī. First ed. Tehrān: ‘Elm.

Hemmatī, Homāyūn. (2008/1387SH).  Honar-e fahm va fahm-e honar. First ed. Ābādān: Porseš.

Jāmī, Nūr al-dīn Abdol-rahmān. (1996/1375SH). Haft owrang. 7^th ed. Ed. by Mortezā Modarres Gīlānī. Tehrān: Ahūrā.

Xatmī lāhūrī, Abol-hasan abdol-rahmān. (1997/1376SH). Šarh-e ‘erfānī-ye qazal-hā-ye hāfez. Ed. by Bahā al-dīn Xorramšāhī. 2^nd ed. Tehrān: Qatre.

Xorramšāhī, Bahā al-dīn. (2001/1380SH). Hāfez-nāme. 12^th ed. Tehrān:  ‘Elmī va Farhangī.

Meybodī, Abolfazl. (2003/1382SH). Kašf al-asrār va ‘oddat-ol abrār. Ed. by Alī Asqar Hekmat. 7^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Mo’īn. Mohammad. (1997/1376SH). Noted on  Borhān-e Qāte (see Tabrīzī).

Mowlavī, Jalāl al-dīn mohammad. (1983/1363SH). Kolīyyāt-e šams-e tabrīzī. Ed. by Badī’ al-zamān Forūzānfar. 3^rd ed. Tehrān: Asātīr.

________________________. (1994/1373). Masnavī Ma’navī. Ed. by Reynold Nicholson. With the effort of Nasrollāh Pūrjavādī. 2^nd ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Nahjolbalāqe. (2009/1388SH). Tr. by. Seyyed Ja‘far Šahīdī.  25^th  ed. Tehrān: ‘Elmī va Farhangī.

Nāser Xosrow. (2001/1380SH). Dīvān. Ed. by Mojtabā Mīnovī. With the effort of Nasrollāh Taqavī. First ed. Tehrān: Mo‘īn.

Nezāmī, Elyās ebn-e Yūsof. (1983/1363SH). Leilī va majnūn. Ed. by Behrūz Servatīyan. First ed. Tehrān: Tūs.

Parnīyan, Mūsā et al. (2012/1391SH). “Honar dar šāh-nāme”. Bahār-e Adab. Year 5. No 1.

Qeisarī, Dāvūd. (2008/1387SH). Šarh-e qeisarī bar fosūs al-hekam. Tr. by Mohammad Xowājavī. First ed. Tehrān: Mowlā.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (2002/1381SH). Yād-dāšt-ha-ye gāt-hā. First ed. Tehrān: Asātīr.

Qolīzāde, Heydar. (2008/1387SH). “Nefāq va tazvīr dar ā’īn-e hāfez”. Quarterly journal of literature and humanity sciences faculty of ūrūmiyeh. No 4.

Reichelt, Hans. (2004/1383SH). Rahyāftī be gāhān-e zartošt va matn-hā-ye now avestāie. Reported by Jalīl dūstxāh. First ed. Tehrān: Qoqnūs.

Razī, Hāšem. (1997/1376SH). “Vendīdād”. First ed. Tehrān: fekr-e Rūz.

Sanā’ī, Abol-majdūd ebn-e Ādam. (2009/1388SH). Dīvān. Ed. by Modarres Razavī. 7^th ed. Tehrān: Sanā’ī.

____________. (1995/1374SH). “Hadīqat al- haqīqeh va šari’at al- tarīqeh”. Ed. by Modarres Razavī. 14^th ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Šo’ār, Ja’far. (1998/1377SH). “Honar dar soxan-e sa’dī”. Majmū’e Maqālāt-e Zekr-e Jamīl-e Sa’dī.  2 ^nd Vol. 5^th ed. Tehrān: vezārat-e Farhang va Eršād-e Eslāmī.

Tabrīzī, Mohammad Hossein. (1997/1376SH). Borhān-e Qāte. With the effort of Mohammad Mo’īn. 6^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Yamīnī, Abdol‘azīm. (1974/1350SH). “Ma’ānī-ye moxtalef-e honar dar šāh-nāme”. Armaqān. No 5.

Yasrebī, Yahyā. (2002/1381SH). Āb-e tarabnāk. First ed. Tehrān: Āftāb-e towse’e.