شباهت‌ها و مشترکات آفرینش مردم در اساطیر ایرانی و سامی

محورهای موضوعی : اسطوره

ابراهیم واشقانی فراهانی ¹ , سمیرا ملکی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1397/06/05 تاریخ پذیرش : 1397/06/05 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: اسطوره, آفرینش, مردم, اساطیر ایرانی, اساطیر سامی,

چکیده مقاله :

اسطوره از کهن‌ترین و مهم‌ترین ساخته‌های ذهن بشر است که بنا به اهمیت و تأثیر فوق‌العاده‌اش، از دایرۀ ساخته بودن فراتر رفته و خود مبدل به سازندۀ زندگانی بشر شده‌ است. اسطوره، روایتی نمادین از هستی است که به مسائل کلان و بنیادین از قبیل پیدایش جهان و اجزایش و سرانجامِ جهان می‌پردازد و به رغم نبود پشتوانۀ تاریخی و علمی، برای علاقه‌مندان حقیقتی قدسی، والا و قطعی است. یکی از مهم‌ترین روایت‌های اساطیری در همۀ اقوام و ملل، کیفیت پیدایش مردم است. این اسطوره در میان اغلب اقوام و ملل، با وجود تفاوت‌های فکری، فرهنگی و دینی‌شان، شباهت‌ها و اشتراکات بسیار دارد، از جمله آفرینش مردم در نظام اساطیری آریایی و به‌ویژه ایرانی، شباهت‌های بسیار با روایت آفرینش مردم در میان سامی‌نژادان دارد که برخی تجلّیات آن را در دو دین یهود و اسلام می‌توان مشاهده کرد. در این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی و بر اساس روایت‌های موجود در منابع ایرانی و سامی به بررسی تطبیقی اسطورۀ آفرینش مردم در این دو نظام اساطیری ‌پرداخته‌ایم. این بررسی نشانگر شباهت‌هایی چشمگیر در آفرینش مردم در این دو نظام متفاوت است؛ به‌ویژه در گیاه‌واره انگاشتن انسان نخستین و از خاک دانستن منشأ او. این شباهت‌ها گاه ناشی از تأثیر و تأثّر طبیعی اساطیر است و گاه نیز از باورهای بنیادین و مشترک بشر که حاصل مشترکات تجارب زیستی انسان‌ها است، ناشی می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Myth, as one of the oldest and most important creations of the human mind, is also the maker of human life. It is a symbolic narrative of all existence that explains the great and fundamental issues, such as the genesis of the universe and its components and end the world. Despite the lack of historical and scientific evidences, myth for believers is a holy and supreme truth. One of the most important mythological narratives in all nations, is the myth of creation of man. Despite the intellectual, cultural and religious differences, different ethnic groups and nations share common views about the myth; there is a great resemblance between Aryan myth of creation of man, especially its Iranian version, and Semitic myth of creation. These similarities can be traced to the two religions of the Judaism and Islam. By descriptive-analytical method and based on narrations in Iranian and Semitic sources, in this article, we try to look comparatively at the myth of creation of man in Iranian and Semitic mythologies. The research shows significant similarities in these two mythologies, especially in the subject of the emergence of man from plant or soil. Sometimes, these similarities are due to the natural influence of myths, and sometimes are due to the fundamental and common beliefs of mankind that are the result of the common human biological experiences.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

ابن‌اَثیر، عِزّالدین ابوالحسن علی جَزری. 1349. اخبار ایران از الکامل ابن‌اثیر. ترجمۀ محمد ابراهیم باستانی پاریزی تهران: دانشگاه تهران.

ارداویراف‌نامه. 1372. به کوشش فیلیپ ژینیو. ترجمۀ ژاله آموزگار. چ1. تهران: معین.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1377. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

الیاده، میرچا. 1362.چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ــــــــــ.. 1374. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمۀ رؤیا منجم. تهران: فکر روز.

اوادینیک، ولادیمیر والتر. 1379. یونگ و سیاست. ترجمۀ علی‌رضا طیب. چاپ اول. تهران: نی.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: انتشارات توس.

بلعمی. ابوعلی. 1353. تاریخ بلعمی. (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری). به ‌تصحیح محمد تقی بهار. به ‌کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوّار.

بهار، مهرداد. 1352. پژوهشی در اساطیر ایران. چ1. تهران: آگه.

بیرونی، ابوریحان 1352. آثار الباقیه عن القرون الخالیه. ترجمۀ اکبر دانا سرشت. تهران: ابن‌سینا.

حمزۀ اصفهانی. 1346. تاریخ پیامبران و شاهان (سِنی ملوک‌الارض و الانبیا). ترجمۀ دکتر جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

خُرده‌ اوستا. 1380. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر .

رضایی، مهدی. 1383. «اساطیر پیدایش انسان». مجلة کتاب ماه هنر. ش76-75. صص73-58.

رضی، هاشم. 1341.تاریخ ادیان.جلد دوم (میتولوژی اساطیر و افسانه‌ها). تهران: کاوه.

روایت‌پهلوی. 1367. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

فرّخی، باجلان. 1358. «آفرینش جهان‌ در اساطیر چین». کتاب جمعه. س1. ش4.

فردوسی، حکیم ابوالقاسم. 1389. شاهنامه. چ3. تهران: پیام عدالت.

فرنبغ دادگی. 1369. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: طوس.

فضلی‌نژاد، احمد. 1381. «نگاهی تطبیقی به اسطوره‌های آفرینش و قصۀ آدم». مجلۀ رشد آموزش تاریخ. ش9. صص46-59.

کتاب مقدس. 1995. به همّت ساروخاچکیان. انجمن بین‌المللی کتاب مقدس‌.

کریستن‌سن، آرتور. 1363. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان ترجمۀ‌ احمد تفضیلی و ژاله آموزگار. ج1. تهران: نو.

کزّازی، میرجلال الدین. 1372. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ1. تهران: مرکز.

گردیزی، ابوسعیدعبدالحی. 1347. زین‌الاخبار. به تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک، بین‌النهرین. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

لویس معلوف. 1378.المنجد فی‌اللغة و الاعلام. چ35. قم: بلاغت.

محمودی بختیاری، علیقلی. 1368. زمینۀ فرهنگ و تمدن ایران (نگاهی به عصر اساطیر). چ4. تهران: پاژنگ.

مستوفی، حمدالله. 1362. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. چ1. تهران: امیرکبیر.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن حسین. 1344. مروج‌الذهب. ترجمة ابوالقاسم پاینده. دو جلد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1365. التنبیه و الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چ2. تهران: علمی‌و فرهنگی.

مک کال، هنریتا. 1373. اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.

مینوی‌خرد. 1354. ترجمة احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

نقوی، نقیب. 1379. افسانه جم، ز دفتر نبشته گه باستان. چ1. مشهد: آستان قدس رضوی.

واشقانی فراهانی، ابراهیم. 1378. «ریشه‌شناسی اسطوره و گونه‌های آن در باورهای ایرانی باستان». مجلة مطالعات ایرانی. ش14. صص 264-237.

ــــــــــــــــــــــــ . 1393. اسطورۀ پیدایش در ایران باستان. چ1. همدان: فراگیر هگمتانه.

وندیداد. 1376. به کوشش هاشم رضی. چ1. تهران: سوره.

ویو، ژ. 1375. فرهنگ اساطیر مصر. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

هرودوت. 1341. تاریخ هرودوت (شش‌جلد). ترجمۀ هادی هدایتی. تهران: دانشگاه تهران.

هنری هوک، ساموئل. 1380. اساطیر خاورمیانه. ترجمۀ فرنگیس مزداپور. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

هینلز، جان. 1373. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژالۀ آموزگار و احمد تفضلی. چ3. تهران: آویشن.

یسنا. 1356. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: دانشگاه تهران.

یشت‌ها. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1383. روان‌شناسی ضمیر ناخودآگاه. ترجمۀ محمدعلی امیری. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

____________. 1379. روح و زندگی. ترجمۀ لطیف صدقیانی. چ1. تهران: جامی.

References

Ardāvīrāf-nāme. (1993/1372SH). With the Effort of Phillipe Gignoux. Tr. by Žāle Amūzgār. 1^st ed.  Tehrān: Mo’īn.

Bal’amī. Abū Alī. (1974/1353SH). Tārīx-e Bal’amī. Ed by. Mohammad Taqī Bahār.  Tr by Mohammad Parvīn Gonābādī. Tehrān: Zavvār.
Bahār, Mehrdād. (1973/1352SH). Asātīr-e īrān. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

_____________. (1973/1352SH). Pažūhešī dar asātīr-e īrān. 1^st ed. Tehrān: Āgah.

Bājelān Farroxī, Mohammad Hossein. (1979/1358SH). "Āfarīneš-e jahān dar asātīr-e čīn" .Ketab-e Jom’e. 1^st Year. No. 4.

Bastide, Roger. (1991/1370SH). Dāneš-e asātīr. Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Tūs.

Bīrūnī, Abū Reyhān. (1973/1352SH). Āsār  al-bāqīyah. Tr. by Akbar  Dānāserešt. Tehrān: Ebn-e Sīnī.

Bondahešn. (1990/1369SH). Farnabaq Dādegī. With the Effort of Mehrdād Bahār. Tehrān: Tūs.

Christensen, Arthur. (1984/1363SH). Nemūne-hā-ye naxostīn ensān va naxostīn šahrīyar dar tārīx-e afsāneī- ye īrānīyan (Les types du rremier homme et du prmier roi dans l'historie legendaire des Iraniens).‏ Tr. By Ahmad Tfazzolī & Žāle Āmūzgār.  Tehrān: Našr-e Now.
Ebn-e Asīr, Ezodīn Abol Hasan Alī Jazrī. (1970/1349SH). Axbār-e īrān az kāmel-e ebn-e asīr. Tr. by Mohammad Ebrāhīm Bāstānī Pārīzī. Tehrān:Tehran University Press.

Eliade, Mircea. (1983/1362SH). Čashšm-andāz-hā-ye  ostūre (‎Aspects du mythe).Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Tūs.

___________. (1995/1374SH). Ostūre, ro’yā, rāz (Myths, Dreams, Mystries). Tr. by Ro’yā Monajjem. Tehrān: Fekr-e Rūz.

Esma’īlpūr, Abolqāsem. (1998/1377SH). Ostūre, bayān-e namādīn. Tehrān: Sorūš.

Fazlīnejād, Ahmad. (2002/1381SH). "A comparative look at the myths of creation and the story of Adam". Majjale-ye rošd-e amūzeš-e tārīx. No. 9. Pp. 59-46.

Ferdowsī, Abulqāsem. (2010/1389SH). Šāh-nāme (The Moscow edition). 3^rd ed. Tehrān: Payām-e Edālat.

Gardīzī, Abū sa’td Abdolhay. (1968/ 1347 SH). Zeyn al-aXbār. Ed. by Abdolhay Habībī. Tehrān: bonyad-e Farhang-e Irān.

Gray, John. (1999/1378SH). Šenāxt-e asātīr xāvar-e nazdīk  (Near eastern mythology). Tr. by Mohammad Hossein Bājelān Farroxī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Hamdollāh Mostofī. (1983/1362SH). Tārīx-e gozīde. With the The Effort of Abd ol-Hossein Navāeī. 1^st ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Hamze Esfahānī. (1967/1346SH). Tārīx-e payāmbarān va šāhān (Senī molūk al- arz va al-anbīya). Tr. by Ja’far Šo’ār. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Herodotus. (1957\1962-1336\ 1341SH). Tārīx-e Herodot (the histories of herodot). Tr. by  Hādī Hedāyatī. Tehrān: Tehran University.
Hook, Samuel Henry. (2001/1380SH). Asātīr-e xāvar-e mīyane (middle eastern mythology). Tr. by  Farangīs Mazdāpūr. Tehrān: Rošangarān va motāle’āt-e zanān.

Hynlz, John. Hinnells. John Russell. (1994-1373SH). Šenāxt-e asātīr-e īrān (Persian mythology). Tr. by Žāle Āmūzgār and Ahmad Tafazzolī. 3^rd ed. Tehrān: Āvīšan.

Jung, Carl Gustav. (2004-1383SH). Ravān-šenāsī-ye zamīr-e nāxodāgāh (Uber die psychologie des Unbewussten). Tr. by Mohammad Ali Amīrī. 3^rd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

_______________. (2000/1379SH). Rūh va zendeg  (L'ame et la vie).  Tr. By Latīf Sadeqīyanī. 1^st ed.  Tehrān: Jāmī.

Kazzāzī, Mīr Jalā al-dīn. (1993/1372SH). Ro’yā, hamāse, ostūre. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Ketāb-e moqaddas. (1995). With the Effort of Ssaru Khakchian. International Bible Society.

Lowīs Ma’lūf. (1999/1378SH).  Al-Monjed . Qom: Balāqat.

Mahmūdī Baxtīyarī, Alīqolī. (1989/1368SH). Zamīne-ye farhang va tamaddon-e īrān (Negāhī be asr-e asātīr). 4^th ed. Tehrān: Pāžang.

Mas’ūdī, Abol Hasan Alī ebn-e Hossein. (1965/1344SH). Morūj al-zahab. Tr. by Abol Qāsem Pāyande. Tehrān: Bongāh-e Tarjome va Našr-e Ketab.

________________________________.  (1986/1365SH). Al-tanbīh va al-ešrāf. Tr. by Abol Qāsem Pāyande. 2^nd ed.  Tehrān: Elmī va Farhangī.

 McCall, Henrietta. (1994/1373SH). Ostūre-hā-ye beyn al-nahreyn (mesopotamian myths). Tr. by Abbās Moxber. Tehrān: Markaz.

Mīnū-ye xerad. (1975/1354SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

Naqavī, Naqīb. (2000/1379SH). Afsāne-ye gam, Ze daftar nebešte gah-e. bāstān. Mašhad: Astan-e Qods-e Razavī.

Odajnyk, V. walter. (2000/1379SH). Yung va sīyāsat. Tr. by Alī Rezā Tayyeb. 1^st ed. Tehrān: Nay.

Ravāyat-e pahlavī. (1988/1367SH). Tr. by Mahšīd  Mīr faxrāeī. Tehrān: Institute for Cultural Research and Studies.

Razī, Hāšem. (1962/1341SH). Tārīx-e adīyan , Vol. 2. (Mythology asātī va afsāne-hā). Tehrān: Kāveh.

Rezāeī, Mahdī. (2004/1383SH). "Asātīr-e peydāyeš-e īrān." Ketāb-e Māh-e Honar. No. 75-76. Pp.73_58.

Vāšeqānī Farāhānī, Ebrāhīm. (1999/1378SH). "Rīše-šenāsī-ye ostūre va gūne-hā-ye ān dar bāvar-hā-ye īrānī-ye bāstān." Journal of Iranian Studies. No. 14.Pp. 264-237.

Vāšeqānī Farāhānī, Ebrāhīm. (2014/1393SH). Ostūre-ye peydaāyeš dar īrān-e bāstān. 1^st ed. Hamedān: Farāgīr-e Hegmatāne.

Vandīdād. (1997/1376SH). With the Effort of Hāšem Razī. 1^st ed. Tehrān: Sūre.

Vieu, J. (1996/1375SH). Farhang-e asātīr-e mesr (the myths of egypt). Tr. by Abolqāsem Esmā’īlpūr. Tehrān: Fekr-e Rūz.

Xorde Avestā. (2001/1380SH) . Explanation by Ebrāhīm Pūrdāvūd. 1^st ed. Tehrān:  Asātīr.

Yasnā. (1356). Tr. By Ebrāhīm Pūrdāvūd,. Tehrān: University. 

Yašt-hā. (1998/1377SH). Interpreion and Compilation of Ebrāhīm Pūrdāvūd. 1^st ed.  Tehrān: Asātīr.