مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن‌راز

محورهای موضوعی : اسطوره

مالک شعاعی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام)
سیّدمحمدرضا حسینی نیا ² (استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام)
مهری پاکزاد ³ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد)

تاریخ دریافت : 1397/06/05 تاریخ پذیرش : 1397/06/05 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: توحید, گلشن‌راز, مقام, منطق‌الطیر, مراتب سلوک و عرفان,

چکیده مقاله :

منطق‌الطیر و گلشن‌راز با فاصله زمانی تقریباً یک قرن، مبتنی بر سیر و سلوک هستند. نویسندگان، طریقت را راهی دشوار می‌دانند؛ و از طریقت با عنوان وادی و مانع یاد کرده‌اند؛ چنان‌که در گلشن‌راز موانع سلوک آمده، و در منطق‌الطیر به هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا) اشاره شده است. اگر مراتب سلوک این دو عارف با تکیه بر هفت وادی منطق‌الطیر و مقامات اربعین تحلیل شود، در برابر وادی طلب با اندکی تسامح، برخی مقام توبه را برای شبستری به ‌عنوان اولین وادی اتخاذ کرده‌اند. شبستری بر خلاف عطار برای وادی عشق و توحید مفاهیمی بیان داشته که توأم با شطح و طامات است، و آن را نهایت تفکر می‌پندارد؛ اما عطار حیرت را لازمة توحید می‌داند. وادی چهارم در سیر و سلوک عطار (استغنا) همچون مقامات محبت، صبر، جهد، عبادت و تسلیم در شعر شبستری به کار نرفته، همان‌گونه که نهایت، ورع، اخلاص و ولایت در شعر شبستری آمده، اما در منطق‌الطیر نیامده است. این دو شاعر 27 مقام مشترک دارند که البته برخی مقامات نیز در شعر هر دو به کار نرفته است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا هفت وادی عطار و مقامات اربعین، به‌ عنوان مبانی تحقیق، در گلشن‌راز و منطق‌الطیر بررسی شده و مفاهیم، الفاظ مشترک و متباین در این دو، مشخص گردیده است.

چکیده انگلیسی:

  Manṭiq uṭ-Ṭayr (The Conference of the Birds) and Gulshan-i Raz (Rose Garden of Secrets), written about a century apart, are based on suluk (mystical journey). The authors of these two books consider mystical path (tariqat) as a difficult path; Farid ud-Din Attar in Manṭiq uṭ-Ṭayr calls it "valley" and Mahmud Shabestari in Gulshan-i Raz speaks about "obstacles". Gulshan-i Raz speaks about four obstacles to suluk and, in Manṭiq uṭ-Ṭayr, Attar believes in seven valleys: request, love, knowledge, detachment, Unity, wonderment and finally poverty and annihilation. If the stages of suluk put forth by these two mystics are analyzed based on seven valleys in Manṭiq uṭ-Ṭayr and forty stages of suluk (as mentioned by the Muslim mystics), it becomes clear that Shabestari puts forth "repentance" and not " request" as the first stage of suluk. In contrast to Attar, Shabestari proposes concepts for stages of "love" and "Unity (tohid)" which are accompanied by shaṭḥiyyāt and tamat (ecstatic sayings), but Attar considers wonderment as necessary for Unity. The fourth valley in Attar’s suluk, “detachment”, like the stages of love (mohabbat), patience (sabr), exertion (jahd), worship (ibadat), and obedience to God (taslim), is not present in Shabestari’s poetry. Similarly, the stages of piety (vara), sincerity (ikhlas), and saintship (vilayat) are present in Shabestari’s poetry while they are nowhere to be seen in Manṭiq uṭ-Ṭayr. The two poets cite 27 common stages and both of them do not mention a number of stages. In this descriptive-analytical study, seven valleys of Attar and the forty stages of suluk, as basis of the research, are evaluated in Manṭiq uṭ-Ṭayr and Gulshan-i Raz, and common and controversial concepts and terms are outlined in them.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن‌عربى، محى‌الدین. 1381. الفتوحات المکیه. ترجمة محمد خواجوی.ج3. تهران: مولی.

اسمعیلی، اصغر .1394. «تأثیر اسرارنامة عطار بر گلشن‌راز شبستری بر اساس نظریه بینامتنیت». مطالعات عرفانی. ش21. صص 34-5.

انصاری، خواجه عبدالله. 1382. صد میدان. به اهتمام قاسم انصاری. چاپ ششم. تهران: طهوری.

برزگرخالقی، محمدرضا و عفّت کرباسی. 1371. تصحیح و تعلیقات مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌راز. چ1. تهران: زوّار.

بقلی شیرازی، روزبهان. ۱۳۷۴. شرح شطحیات. تصحیح و مقدمة هانری کربن. چ3. تهران: طهوری.

تهانوی، مولوی محمد اعلی‌بن اعلی. 1346. کشّاف اصطلاحات الفنون. تهران: خیام.

تهرانی، مجتبی. 1381. درآمدی بر سیر و سلوک. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

چهرقانی، رسول. 1395. «نگاهی به هفت وادی عطار در منطق‌الطیر».عرفان اسلامی. س2. ش5.

جرجانی، علی‌بن محمد (میر سیّدشریف). 1357. تعریفات. به کوشش مصطفی البالی الحلبی. قاهره.

حافظ شیرازی، شمس‌الدین. 1372. دیوان. چ4. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

دامادی، سیّدمحمد. 1375. شرح بر مقامات اربعین. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

دبیران، حکیمه. 1395. «عطار و شبستری». مطالعات و تحقیقات ادبی. س1. ش3و4.

دزفولیان، کاظم. 1382. گلشن‌راز. چ1. تهران: طلایه.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1381. نقش بر آب. چ5. تهران: سخن.

سادات غفوری، عفت و دیگران. 1395. «نقش عنصر گفت‌وگو در رابطه مرید و مراد بر مبنای نظریه سازنده‌گرایی در منطق‌الطیر عطار». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش45. صص187- 155.

سجادی، سیّدجعفر. 1375. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سجادی، سیّدضیاء الدین. 1393. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

سعیدی، گل‌بابا. 1387. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی. چ1. تهران: زوّار.

شبستری، شیخ محمود. 1381. گلشن‌راز. تصحیح اکبر مرتضی‌پور. چ1. تهران: عطار.

صادقی‌شهپر، علی و رضا. 1392. «بررسی تطبیقی مراحل سلوک در منطق‌الطیر عطار و یوگاسوتره‌های پاتنجلی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش31. صص 168- 129.

صدرالدین‌ شیرازی‌. محمد. ۱۳۷۸. الاسفار الاربعه. قم‌.

طوسی، ابونصر سراج. 1382. اللُمّع فی‌التّصوف. تصحیح نیکلسون. ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

عطار، فریدالدین محمد ابراهیم. 1370. منطق‌الطیر. به اهتمام سیّدصدق گوهرین. چ7. تهران: علمی و فرهنگی. 

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1386. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ1. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1390. تذکرةالاولیاء. چ5. تهران: طلایه.

فراجی، فاطمه. 1393. «بررسی و مقایسه معرفت در منطق‌الطیر عطار نیشابوری و گلشن‌راز شبستری». پایان‎نامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1385. احادیث و قصص مثنوی. به کوشش حسین داودی. چ3. تهران: امیرکبیر.

کاشانی، عزالدین محمود‌بن علی. 1381. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ6. تهران: هما.

کلاباذی، ابوبکر محمد. 1380/1960. التعرّف لمذهب اهل التصوّف. حَقَّقَهُ قَدِّممَ له الدکتور عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور. قاهره..

گوهرین، سیّدصادق. 1368. شرح اصطلاحات تصوف. چ1. تهران: زوّار.

لاهیجی، محمد. 1374. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌راز. مقدمه کیوان سمیعی. چاپ ششم. تهران: سعدی.

لویزن، لئونارد. 1385. فراسوی ایمان و کفر. ترجمة مجدالدین کیوانی. چ2. تهران: مرکز.

مجلسی، محمدباقر. 1983/ 1403. بحارالانوار. جلد 67. چ3. بیروت: دار أحیاء التراث العربی.

مسعودی‌فرد، جلیل. 1392. «موانع و مراحل سلوک در منطق‌الطیر عطار». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. س1. ش4. صص 63-48.

موحد، صمد. 1365. مجموعه آثار شیخ محمود شبستری. تهران: طرح نو.

مولوی، جلال‌الدّین محمد. 1381. شرح جامع مثنوی معنوی کریم زمانی. چ10. تهران: اطلاعات.

هجویری غزنوی، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1376. کشف‌المحجوب. با مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری. 

نوری،مجید. 1390. «تأثیرپذیری شیخ شبستر از کلام، تعابیر و اندیشه‌های شیخ نشابور». فصلنامة تخصصی زبان و ادبیات فارسی. ش10. صص127-145.

References

 Holy Quran.

Xowāje Abdollāh Ansārī. (2003/1382SH). Sad meydān. With the Effort of Qāsem Ansārī. 6^th ed.  Tehrān: Tahūrī.

Attār, Farīd al-dīn Mohammad Ebrāhīm. (2007/1386SH). Asrār-nāme. Ed. by Mohammad Rezā Šafī’ī Kadkanī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

________________________________. (2011/1390SH). Tazkerat al-awliyā. 5^th ed. Tehrān: Talāye.

 _______________________________. (1991/1370SH). Manteq al-tayr. Ed. by Seyyed Sādeq Goharīn. 7^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī. 

Baqlī Šīrāzī, Roozbehān. (1995/1374SH). Šarh-e šathiyāt. Correction and Introduction by Henry Carbin. 3^rd ed. Tehrān: Tahūrī.

Barzegar Xāleqī, Mohammad Rezā & Effat Karbāsī. (1992/1371SH). Corrections and Interpretations of Mafātīh al-e’jāz fī šarh-e golšan-e rāz. 1^st ed. Tehrān: Zavvār.

Čehreqānī, Rasūl. (1995/1384SH). “Negāhī be haft vādī-ye attar dar manteq al-tayr”. Erfān-e Eslāmī. 2^nd Year. No. 5.

Dāmādī, Seyyed Mohammad. (1996/1375SH). Šarh bar maqāmāt-e arba’īn. 1^st ed. Tehrān:  Publications of Tehran University.

Dabīrān, Hakīme. (2016/1395SH). “Attār va šabestarī”. Motāle’āt va Tahqīqāt-e Adabī. Year 3. No. 3 and 4.

Dezfūliyān, Kāzem. (2004/1382SH). Golšan-e rāz. 1^st ed. Tehrān: Talāye.

Ebn-e Arabī, Mohīyoddīn. (2002/1381SH). Al-fotūhāt al-makīyeh. Tr. by Mohammad Xājavī. Vol. 3. Tehrān: Molā.

Esma’īlī, Asqar. (2015/1394SH). “Ta’sīr-e asrār-nāme-ye attar bar golšan-e rāz-e šabestarī bar asās-e nazarīye-ye beynāmatnīyat”. Do-fasl-nāme-ye Motāle’āt-e Erfānī. No. 21.

Farājī, Fāteme. (2013/1392SH). Barresī va moqāyese-ye ma’refat dar manteq al-tayr-e attar-e neyšābūrī va golšan-e rāz-e šabestarī. MA Thesis. Islamic Azad University- Central Tehran Branch.

Forūzānfar, Badī’ al-zamān. (2006/1385SH). Ahādīs va qesas-e masnavī.  Ed. by Hossein Dāvūdī. 3^rd ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Goharīn, Seyyed Sādeq. (1989/1368SH). Šarh-e estelāhāt-e tasavvof. 1^st ed. Tehrān: Zavvār.

Hāfez Šīrāzī. (1989/1368SH). Dīvān.  4^th ed. Tehrān: Pažūheš-gāh-e Farhang va Andīše-ye Eslāmī.

Hojvīrī, Abolhasan Alī ebn-e Osmān. (1997,1376SH). Kashf al-mahjūb. Introduction by Qāsem Ansārī. Tehrān: Tahūrī.

Jorjānī, Alī ebn-e Mohammad (Mir Seyyed Šarīf). (1938/1357SH). Ta’rīfāt. Ed. by Mostafā al-bālī al-halabī. Cairo.

Kalābāzī, Abūbakr Mohammad. (1960). Al-ta’arof le mazhab-e ahl-e al-tasavvof. Ed. by Adbolhalīm Mahmūd and Tāhā Abdolbāqī Sarvar. Cairo.

Kāšānī, Ezoddīn Mahmūd ebn-e Alī. (2002/1381SH). Mesbāh al-hedāye va Meftāh al-kefāyeh. Ed. By Jalāl al-dīn Homāyī. 6^th ed. Tehrān: Homā.

Lāhījī, Mohammad. (1995/1374SH). Mafātīh AL-e’jāz fī šarh-e golšan-e rāz. Introduction by Keyvān Samī’ī. 6^th ed. Tehrān: Sa’dī.

Luisen, Leonard. (2006/1385SH). Farāsūy-e īmān va kofr (Beyond Faith and Infidelity). Tr. by Majddodīn Keyvānī. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Majlesī, Mohammad Bāqer. (1983/1403AH). Behār al-anvār. 3^rd ed. Beirut: Dāre Ehyā al-Torās al-Arabī.

Mas’ūdīfard, Jalīl. (2013/1392SH). “Mavāne’ va marāhel-e solūk dar manteq al-tayr-e attar”. Pazūheš-hā-ye Adabī va Balāqī. 1^st Year. No. 4. Pp. 48-63.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (2002/ 1381SH). Masnavī-ye Ma'navī. Interpretation by Karīm Zamānī. 10^th ed. Tehrān: Etelā’āt.

Movahhed, Samad. (1986/1365SH). Majmū’e āsār-e šeyx mahmūd šabestarī. Tehrān: Tarh-e Now.

Nūrī, Majīd. (2011/1390SH). “Ta’sīr-pazīrī-ye šeyx-e šabestar az kalām, ta’ābīr va andīše-hā-ye šeyx-e neyšābūr”. Fasl-nāme-ye taxasosī-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. No. 10. Pp. 127-145.

Sādāt Qafūrī, Effat et al. (2016/1395SH). “naqš-e onsor-e goft-o-gū dar rābete-ye morīd va morād bar mabnā-ye nazarīye-ye sāzande-garāeī dar manteq al-tayr-e attār”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  Year 12. No. 45. Pp. 155-187.

Sādeqī Šahpar, Alī and Rezā. (2013/1392SH).”Barrasī-ye tatbīqī-ye marāhel-e solūk dar  manteq al-tayr-e attār va yūgāsūtre-hā-ye pātanjalī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  Year 9. No. 31. Pp. 129-168.

Sa’īdī, Golbābā. (2008/1387SH). Farhang-e jāme’-e estelāhāt-e erfānī-ye ebn-e arabī. 1^st ed. Tehrān: Zavvār.

Sadroddīn Šīrāzī, Mohammad. (1999/1378SH). Al-asfār al-arba’e. Qom .

Sajjādī, Seyyed Ja’far. (1996/1375SH). Farhang-e estelāhāt va ta’bīrāt-e erfānī. Tehrān: Tahūrī.

Sajjādī, Seyyed Ziyāoddīn (2014/1393SH). Moqaddameī bar mabānī-ye erfān va tasavvof. Tehrān: Samt.

Šabestarī, Šeyx Mahmūd. (2003/1381SH). Golšan-e rāz. Ed. By Akbar Mortezā pūr. 1^st ed. Tehrān: Talāye.

Tahānavī, Mowlavī Mohammad A’lā ebn-e A’lā. (1967/1346SH). Kaššāf estelehāt-e fonūn. Tehrān: Xayām.

Tehrānī, Mojtabā. (2002/1381SH). Darāmadī bar seyr-o solūk. 1^st ed. Tehrān: Publications of University of Tehran.

Tūsī, Abū Mansūr Sarrāj. (2003/1382SH). Al-luma' fī al-asavvof. Ed. by Nicolson. Tr. by Mahdī Mohabatī. Tehrān: Asātīr. 

Zarrīnkūb, Abdolhossein. (2002/1381SH). Naqš bar āb. Tehrān: Soxan.