مصادیق ریاضت حقیقی (مشروع) در جهان‌بینی عطار نیشابوری

محورهای موضوعی : اسطوره

هادی دینی ¹ , میر جلیل اکرمی ²

1 - دانش‌آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز

تاریخ دریافت : 1397/09/07 تاریخ پذیرش : 1397/09/07 تاریخ انتشار : 1397/09/01

کلید واژه: مثنوی, ادبیات عرفانی, عطار نیشابوری, عرفان اسلامی, ریاضت مشروع,

چکیده مقاله :

ریاضت شرعی، اهتمام ورزیدن بیشتر به ورع، پرهیزکاری و رسیدن به عبودیّت واقعی است. ریاضت در عرفان اسلامی هرگز از چهارچوب شریعت خارج نمی‌شود. بررسی ریاضت از دیدگاه عطار به عنوان یکی از سه قلّۀ بلند ادبیات عرفانی، برای مشخص کردن چهارچوب و حدود ریاضت شرعی در عرفان، حائز اهمیت است. هدف پژوهش این است که به روش تحلیلی، نمایه‌های ریاضت حقیقی و مشروع را در مثنوی‌های عطار نیشابوری بیان کند. عطار در مثنوی‌های خود به چله‌نشینی، شب زنده‌داری، سکوت، چالاکی، صبر و اسیر کردن شهوت به عنوان جلوه‌های مهم ریاضت تأکید می‌کند و آن‌ها را بهترین راه برای پیوستن به حقّ می‌داند. یادکرد بسیار از طرق مختلف ریاضت در مثنوی‌های عطار، نتیجۀ مستقیم پریشانی اوضاع سیاسی و اجتماعی روزگار وی است. بسامد ریاضت‌های جسمانی در مثنوی‌های عطار بیشتر است؛ زیرا این نوع ریاضت‌ها مقدمه و ابزاری برای تزکیۀ نفس به شمار می‌رود. ریاضت حقیقی یا جهاد اکبر از نظر او غلبه بر خواسته‌های نفس امّاره است. به عقیدۀ شیخ، آن زمان که سالک به کمک ریاضت، وجود خود را شکست، نور ذات احدیّت تمامی ‌اجزای وجودش را فرا می‌گیرد و قوت‌‌‌های نفسانی وی در نور حقّ، مستهلک و ناچیز می‌گردد‌‌‌‌.

چکیده انگلیسی:

Asceticism is a lifestyle characterized by abstinence from sensual pleasures, for the purpose of achieving servitude. In Islamic mysticism, asceticism does not go beyond the framework of the Islamic law (Sharia). To determine the framework and the limits of asceticism in mysticism, we study the views of Attar Neyshaburi, one of the three highlights of mystical literature of Iran. The present article attempts to examine the basic concepts and indexes in asceticism in masnavis of Attar by using analytic method. He refers to chelleh-neshini (worshipping for a forty days period), keeping a vigil, silence, patience and control the passions as the important elements of asceticism and believes that they are the best methods to reach the Truth. Very few references to methods of asceticism in his masnavis reflect the political and social complexities of his time. In his masnavis, the frequency of physical asceticism is higher, because this kind of asceticism is a tool for the self-purification. Attar believes that the true asceticism or jehād al-akbar (the greater war and struggle) is to overcome the carnal soul. According to him, when the sālek (the holy traveler) is annihilated from his selfhood, he is united with God and his carnal soul is curbed. 

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

انوری، حسن. 1381. فرهنگ بزرگ سخن. ج4. تهران: سخن.

تجلیل، جلیل و شهرام احمدی. 1382. «مفاهیم اخلاقی در چهار منظومه عطار (اسرارنامه، الهی‌نامه، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 53. ش 167-166. صص 30-11.

خواجه عبدالله انصاری. 1417 ق. منازل السائرین. تحقیق علی شیروانی. تهران: دارالعلم.

رمضانی خراسانی، حسن. 1388. ریاضت در عرف عرفان. به کوشش طاهره جوادی. قم: آیت اشراق.

رودگر، محمدجواد. 1391. «ریاضت مشروع (آثار معنوی – معرفتی آن)». فصلنامۀ مطالعات معنوی. ش 4 و 5. صص 124-93.

ریتر، هلموت‌‌‌‌. 1377. دریای جان‌‌‌‌: سیری در آراء و احوال شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. جلد ۱ و۲. ترجمۀ عباس زریاب خوئی و مهرآفاق بایبوردی. تهران: الهدی‌‌‌‌.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1386. با کاروان حله‌‌‌‌. تهران: علمی‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــ . 1389. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیرکبیر‌‌‌‌.

سجادی، سیّدجعفر. 1383. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ۷. تهران: طهوری.

سلطانی، منظر و فاطمه شریفی. 1394. «بررسی و تبیین اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری»، فصلنامۀ علمی پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی، دوره 6. ش۲۳. صص 67-41.

شفیعی کدکنی، محمدرضا‌‌‌‌. 1378. زبور پارسی‌‌‌‌: نگاهی به زندگی و غزل‌‌‌‌های عطار. تهران: آگاه‌‌‌‌.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1386ب. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1387. الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1386الف. مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. منطق‌الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ۱. تهران: سخن‌‌‌‌.     

عزالدین کاشانی، محمود‌بن علی‌‌‌‌. 1376. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: هما‌‌‌‌.

غزالی، محمد‌بن محمد‌‌‌‌. 1382. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی ‌و فرهنگی‌‌‌‌.

فروزانفر، محمدحسن‌‌‌‌. 1353. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری. چ ۲. تهران: دهخدا‌‌‌‌.

معلوف، لویس‌‌‌‌. 1973. المنجد فی اللغة و الأعلام. بیروت لبنان: دارالمشرق‌‌‌‌.

مطهری خواه، ذبیح‌اله. 1392. «ریاضت و تأثیر آن بر تربیت نفسانی سالک». فصلنامۀ علمی پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی. دورۀ 5. ش۱۷. صص 161-142.

موسوی خمینی، روح‌الله. 1406 ق. تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس. قم: پاسدار اسلام.

ناصری، محمود و علی احمد‌پور. 1395. «ریاضت در قرآن و روایات». مجلۀ حکمت عرفانی. س4. ش۱۰. صص 40-21.

نجم رازی، عبدالله‌بن محمد‌‌‌‌. 1352. مرصادالعباد. تصحیح محمدامین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‌‌‌‌.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. 1361. اوصاف الاشراف. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: هدی‌‌‌‌.

هجویری، علی بن عثمان‌‌‌‌. 1371. کشف المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی و مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری‌‌‌‌.

یثربی، یحیی. 1374. فلسفۀ عرفان. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

Qor’ān-e Karīm.

Anvarī, Hasan. (2002/1381SH). Farhang-e bozorg-e soxan. Vol. 4. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī, Frīd al-dīn Mohammad. (2007/1386SH. B). Asrār nāme. Introduction, Edition and Explanation by  Mohammad Rezā Šafi’ī Kadkanī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

_________________________. (2008/1387SH). Elāhī nāme. Introduction, and Edition and Explanation by  Mohammad Rezā Šafi’ī Kadkanī. 1^st. Tehrān: Soxan.

_________________________. (2004/1383SH). Manteq al-tayr. Introduction, and Edition and Explanation by  Mohammad Rezā Šafi’ī Kadkanī. 1^st  ed. Tehrān: Soxan.

_________________________. (2007/1386SH. A). Mosībat nāme. Introduction and Edition and Explanation by  Mohammad Rezā Šafi’ī Kadkanī. First ed. Tehrān: Soxan.

Ezoddīn Kāšānī, Mahmūd ebn-e Alī. (1997/1376SH). Mesbāh al-hedāyat va Meftāh al-kefāyat. Ed. by Jalāl al-dīn Homāyī. Tehrān: Homā.

Forūzānfar, Mohammad Hasan. (1974/1353SH). Sharh-e ahvāl va naqd va tahlīl-e āsār-e šeyx farīd al-dīn mohammad-e attār-e neyšābūrī. 2^nd ed. Tehrān: Dehxodā.

Hojvīrī, Alī ebn-e Osmān. (1992/1371SH). Kašf al-mahjūb. Ed. by Valentin Zhukovski & Introduction by Qāsem Ansārī. Tehrān: Tahūrī.

Ma’lūf, Lūvīs. (1973/1351SH). Al-monjed fī al-loqat va al-a’lām. Beirut/ Lebanon: Dār al-mašreq.

Motahharī Xāh, Zabīh allāh. (2013/1392SH). "Rīyāzat va ta’sīr-e ān bar tarbīyat-e nafsānī-ye sālek" . Fasl-nāme-ye Elmī Pažūhešī-ye Erfāniyāt dar adab-e fārsī. Year 5. No 17. Pp. 142-161.

Mūsavī Xomeinī, Rūh allāh. (1985/1406AH). Ta’līqāt alā šarh-e fosūs al-hekam va Mesbāh al-ons. Qom: Pasdār-e Eslām.

Nāserī, Mahmūd & Alī Ahmad-pūr. (2016/1395SH). "Rīyāzat dar qor’ān va revāyāt" . Hekmat-e Erfānī Journal. Year 4. No 10. Pp 21-40.

Najm-e Rāzī, Abd allāh ebn-e Mohammad. (1973/1352SH). Mersād al-ebād. Ed. by Mohammad Amīn Riyāhī. Tehrān: Bonqāh-e Tarjom-e va Našr-e Ketāb.

Nasīr al-dīn Tūsī, Mohammad ebn-e Mohammad. (1982/1361SH). Osāf al-ašrāf. With the Effort of Najīb Māyel Heravī. Tehrān: Hodā.

Qazzālī, Mohammad ebn-e Mohammad. (2003/1382SH). Kīmīyā-ye Sa’ādat. With the Effort of Hossein Xadīvjam. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Ramezānī Xorāsānī, Hasan. (2009/1388SH). Rīyāzat dar orf-e erfān. Ed By Tāher Javādī. Qom: Āyat-e Ešrāq.

Ritter, Hellmut. (1998/1377SH). Daryā-ye jān (Das meer der seele: mensch welt und gott in den geschichren des fariduddin Attar). Vol. 1 and 2. Tr. by Abbās  Zaryāb-e Xoeī & Mehr-āfāq Bāybūrdī. Tehrān: al-Hodā.

Rūdgar, Mohammad Javād. (2012/1391SH). "Riyāzat-e mašrū’ (āsār-e ma’navī- ma’refatī-ye ān)" . Fasl-nāme-ye Motāle’āt-e Manavī. No. 4 and 5. Pp. 93-124.

Sajjādī, Seyyed Ja’far. (2004/1383SH). Farhang-e estelāhāt va ta’bīrāt-e erfānī. 7^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Soltānī, Manzar & Fateme šarīfī. (2015/1394SH). "Barrasī va tabyīn-e andīše-hā-ye erfānī-ye attār-e neyšābūrī". Fasl-nāme-ye Elmī Pažūhešī-ye Erfāniyāt dar Adab-e Fārsī. Year 6. No. 23. Pp. 41-67.

šafi’ī Kadkanī, Mohammad Rezā. (1999/1378SH). Zabūr-e pārsī: negāhī be zende-gī va qazal-hā-ye attār. Tehrān: Āgāh.

Tajlīl, Jalīl & Šahrām Ahmadī. (2003/1382SH). "Mafāhīm-e axlāqī dar čāhār manzūme-ye attār (Asrār nāme, elāhī nāme, manteq al-tayr va mosībat nāme)". Faculty of literature and humanity science of Tehrān University Journal. Year 53. No. 166-167. Pp. 11-30.

Xowāje Abdollāh Ansārī. (1996/1417AH). Manāzel al-sā’erīn. With the Effort of Ali Šīrvānī. Tehrān: Dār al-elm.

Yasrebī, Yahyā. (1995/1374SH). Falsafe-ye erfān. Qom: Daftar-e Tablīqāt-e Eslāmī.

Zarrīnkūb, Abd al-Hossein. (2010/1389SH). Arzeš-e mīrās-e sūfī-ye. Tehrān: Amīr Kabīr.

_____________________. (2007/1386SH). Bā kārvān-e holle. Tehrān: Elmī.