بازشناخت جایگاه خیال در معماری با تکیه بر مثنوی معنوی
محورهای موضوعی : اسطوره
ریحانه نیک روش
1
(دانشجوی دکتری پژوهش هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب)
ژاله صابرنژاد
2
(استادیار هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب)
کلید واژه: مثنوی معنوی, مولوی, خیال, معماری, ادراک خیالی,
چکیده مقاله :
ادراک خیالی یکی از مراتب ادراکی محسوب می‌شود که هنرمندان با تکیه بر آن به خلق و آفرینش آثار هنری می‌پردازند؛ در واقع، خیال مرتبط با حواسی دانسته شده که به هنرمند، در جریان خلاقیت هنری، بُعدی ذهنی می‌بخشید. پژوهش حاضر برآن‌است تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و تکیه بر آراء اندیشمندان در زمینه ادراک خیالی و به خصوص با بهره‌گیری از اندیشة مولوی در مثنوی معنوی به شناخت ابعاد گوناگون خیال و نقش آن در خلق آثار معماری بپردازد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که کشف صورت‌های خیالی و تخیل صورت نهایی آثار، لازمة تحقق فعل خارجی آن‌ها می‌باشد. در این‌میان معماری دارای ذاتی هنری بوده، لذا بر تصور و تخیل معمار متکی است و از عمق ذهنیات وی برمی‌آید. معماران در مراحل مختلف روند طراحی از جمله خلق دست‌نگاره‌های خیالی، با بهره‌مندی از پرواز ذهن و رهایی فکری در عالم خیال، کیفیت آثار معماری را بررسی می‌کنند و بستر شکل‌گیری ماهیت کالبدی طرح را فراهم می‌نمایند.
Imaginary perception is one of the perceptual stages that artists rely on it to create works of art. Moreover, imagination helps the artist to realize his ideas and acts as interface between apparent senses and reason. By using descriptive-analytical method and relying on the thoughts of Jalāl ad-Dīn Rūmī in Masnavi Manavi, the present study attempts to study the various dimensions of imagination and its role in the creation of architectural works. The results indicate that the recognition of the imaginary forms and the imagination of the final form of the works of art are necessary for the analysis of their external effects. An architectural work, as a work of art, relies on the imagination of the architect and comes from the depths of his/her mind. At various stages of the design process including the creation of designs, architect travels in the world of imagination, examines the quality of architectural works and provides the basis for the formation of the physical nature of the design.
آنتونیادس، آنتونی‌سی. 1383. بوطیقای معماری. ترجمة احمدرضا آی. تهران: سروش.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین. 1381. «ادراک خیالی و هنر». فصلنامة خیال. ش2. تهران: فرهنگستان هنر.
ابن‌سینا. 1316. فن سماع طبیعی. ترجمة محمدعلی فروغی. تهران: چاپخانه مجلس.
ــــــ . 1383. رسالة نفس. تصحیح موسی عمید. همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.
ارشدریاحی، علی و صفیه واسعی. 1390. «ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک از نظر ملاصدرا». مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام. ش2. صص 45-9.
اکبریان، رضا. 1388. «قوة خیال و عالم صور خیالی». نشریه آموزه‌های فلسفی کلامی. ش8. صص 32-3.
بقایی، آژنگ. 1388. «نقش سازه در ساختار زیباشناسی معاصر». مجلة هویت شهر. س3. ش4. صص 38-27.
بنویدی، فاطمه. 1393. «نقش قوة خیال در پدیدارشناسی ادراک زیبایی‌شناختی از دیدگاه میکل دوفرن، مطالعه موردی: نقاشی شارل هشتم». نشریه هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی. س19. ش4. صص 14-5.
پازوکی، شهرام. 1382. «مقدماتی دربارة مبادی عرفانی هنر و زیبایی در اسلام با اشاره به مثنوی معنوی». هنرهای زیبا. ش15. صص 13-4.
چیتیک، ویلیام. 1384. عوالم خیال: ابن‌عربی و مسئله اختلاف ادیان. ترجمة قاسم کاکایی. تهران: هرمس.
ــــــــــــــ . 1385. راه عرفانی عشق: تعالیم معنوی مولوی. برگردان شهاب‌الدین عباسی. تهران: پیکان.
جابری اردکانی، سیّدناصر. 1392. «رابطه شناخت و بینش با عین و ذهن در مثنوی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش30. صص 65-46.
حجت، مهدی. 1387. «آشیانی برای مرغ باغ ملکوت». نشریة آینه خیال. ش9. صص 88-84.
حسین‌زاده، محمد. 1385. «حواس باطنی از منظر معرفت‌شناسی». معرفت فلسفی. ش12. صص108-65.
حیدریان‌شهری، احمدرضا و صدیقی، کلثوم. 1389. «خیال در اندیشه حازم القرطاجنی». دو فصلنامة فلسفی شناخت. ش63. صص 98-81.
خاتمی، محمود. 1390. پیش درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه متن.
خیابانی، بهمن. 1390. «خیال در مثنوی مولوی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س 8. ش30. صص 286-255.
داداشی، ایرج. 1378. «پیرامون هنر قدسی». فصلنامة هنر. ش40. صص 131-128.
ـــــــــــــ . 1382. «خیال به روایت مولانا جلال الدین محمد بلخی». فصلنامة خیال. ش 5. تهران: فرهنگستان هنر.
دهخدا، علی‌اکبر. 1341. لغت‌نامه. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1388. سرّ نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. تهران: علمی.
زمانی، کریم. 1384. شرح مثنوی. تهران: نشر نی.
سبحانی‌فخر، قاسم. 1380. «تجرد خیال در فلسفه اسلامی». مقالات و بررسی‌ها. ش69. صص 267-257.
سنایی غزنوی. 1374. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقة. تصحیح مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1391. صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگه.
صادقی مال امیری، منصور. 1386. خلاقیت رویکرد سیستمی، فرد، گروه، سازمان. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین (ع).
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. 1384. مفاتیح‌الغیب: کلید رازهای قرآن. ترجمه و تعلیق محمد خواجوی. تهران: مولی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1380. الحکمة المتعالیه فی‌الاسفار الاربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.
علوی‌زاده، فرزانه و محمد تقوی. 1388. «بررسی مقایسه‌ای مفهوم خیال از دیدگاه ابن‌عربی و مولانا». جستارهای ادبی. ش166.صص 128-111.
فلامکی، محمدمنصور. 1381. ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. تهران: فضا.
ـــــــــــــــــــــ. 1393. دریافت یگانگی در معماری ایرانی. تهران: فضا.
ـــــــــــــــــــــ. 1396. فضای حافظ. تهران: فضا.
قلی‌زاده، حیدر و فرهاد محمدی. 1397. «مفهوم‌شناسی واژة هنر در عرفان با تکیه بر شعر حافظ». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش50. صص 203-169.
قیومی بیدهندی، مهرداد و حمیدرضا پیشوایی. 1389. «درآمدی بر نسبت میان مکان و انسان در مثنوی معنوی». مولاناپژوهی. س 1. ش 4. صص 105-87.
کربن، هانری. 1384. تخیّل خلاق در عرفان ابن‌عربی. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: جامی.
ـــــــــــــ . 1389. معبد و مکاشفه. ترجمة انشاءا... رحمتی. تهران: سوفیا.
ـــــــــــــ . 1392. آفاق تفکّر معنوی در اسلام ایرانی. ترجمة باقر پرهام. تهران: فرزان روز.
کوماراسوامی، آناندا. 1389. فلسفه هنر شرقی و مسیحی. ترجمة امیرحسین ذکرگو. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (فرهنگستان هنر).
گروتر، یورگ. 1386. زیبایی‌شناسی در معماری. ترجمة جهانشاه پاکزاد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
لاوسون، برایان. 1384. طراحان چگونه می‌اندیشند، ابهام‌زدایی از فرایند طراحی. ترجمة حمید ندیمی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
لنگ، جان. 1390. آفرینش نظریه معماری. ترجمة علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.
مددپور، محمد. 1382. «معنی خیال در هنرهای سنتی و مدرن». مجلة بیناب. ش3 و 4.
ــــــــــــــ . 1384. حکمت انسی و زیبایی‌شناسی عرفانی هنر اسلامی. تهران: سورة مهر.
مطهری الهامی، مجتبی. 1381. «نور خیال». فصلنامة خیال. ش 4. تهران: فرهنگستان هنر.
مفتونی، نادیا. 1387. «بررسی مقایسه‌ای وحی و نبوت نزد فارابی و ابن‌سینا». دو فصلنامة تخصصی حکمت سینوی (مشکوة‌النور). س12. ش40. صص 24-5.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1388. فیه ما فیه. تصحیح توفیق ه. سبحانی. تهران: کتاب پارسه.
ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. مثنوی معنوی. بر اساس نسخه نیکلسون. مقدمه و شرح جلال الدین همایی. تهران: بدرقه جاویدان.
نجیب‌اوغلو، گل‌رو. 1379. تزیین در معماری اسلامی. ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
نصیرالدین طوسی، محمد. 1375. شرح‌الاشارات و التنبیهات. قم: البلاغه.
English Sources
Dufrenne, Mikel. 1973. The Phenomenology of Aesthetic Experience. Trans, E.S. Casey. Evanston: Northwestern University Press.
Ettinghausen, Richard. 1947. Al. Ghazali on Beauty, In Art and Tho: ght. Issued in Honour of Dr. Ananda K. Coomaraswamy. edited by K. Baharatha Lyer. London: Luzac.
Fraser, I. and Henmi, R. 1994. Envisioning Architecture: An Analysis of Drawings. New York: Van Nostrand Reinhold.
Merleau-ponty. 1962. Phenomenology of Perception, Trans by Colin Smith. New York: Humanities Press.
_||_English Sources
Dufrenne, Mikel. 1973. The Phenomenology of Aesthetic Experience. Trans, E.S. Casey. Evanston: Northwestern University Press.
Ettinghausen, Richard. 1947. Al. Ghazali on Beauty, In Art and Tho: ght. Issued in Honour of Dr. Ananda K. Coomaraswamy. edited by K. Baharatha Lyer. London: Luzac.
Fraser, I. and Henmi, R. 1994. Envisioning Architecture: An Analysis of Drawings. New York: Van Nostrand Reinhold.
Merleau-ponty. 1962. Phenomenology of Perception, Trans by Colin Smith. New York: Humanities Press.
References
Antoniades, Anthony C. (2004/1383SH). Būtīqā-ye me’mārī (Poetics of architecture: theory of design). Tr. by Ahmad rezā Āy. Tehrān: Sorūš.
Akbarīyān, Rezā. (2009/1388SH). “Qovve-ye xīyāl va ālam-e sovar-e xīyālī”. Āmūze-hā-ye falsafye kalāmī. No. 8. Pp. 3-32.
Alavīzāde, Farzāne and Mohammad Taqavī. (2009/1388SH). “Barresī-ye moqāyese-yī mafhūm-e xīyāl az dīdgāh-e ebn-e arabī va mowlānā”. Jostārhā-ye adabī. No. 166. Pp. 111-128.
Aršad Rīyāhī, Alī and Safīye Vāse’ī. (2011/1390SH). “Ertebāt-e marāteb-e edrāk az nazar-e mollāsadrā”. Motāle’āt-e Eslāmī: falsafe va kalām. No. 2. Pp. 9-45.
Balxī, Jalāloddīn Mohamad. (2009/1388SH). Fīh-e mā fīh. Ed. by Towfīq Sobhānī. Tehrān: Ketāb-e Pārse.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2015/1394SH). Masnavī ma’navī. Ed. by Jalāloddīn Homāyī. Tehrān: Badraqe Jāvīdān.
Baqāyī, Āžang. (2009/1388SH). “Naqš-e sāze dar sāxtār-e zībā-šenāsī-ye mo’āser”. Našrīte-ye Hovīyyat-e Šahr. Year. 3. No. 4. Pp. 27-38.
Benvīdī, Fāteme. (2014/1393SH). “Naqš-e qovve-ye xīyāl dar padīdār-šenāsī-ye edrāk-e zībāyī-šenāxtī az dīdgāh-e mikel Dufrenne, motāle’e-ye mowredī: naqqāšī-ye šārl-e haštom”. Našrīye-ye honar-hā-ye zība- honar-hā-ye tatajassomī. Year 19. No. 4. Pp. 5-14.
Chittik, William C. (2006/1385SH). Rāh-e erfānī-ye ešq: ta’ālīm-e ma’navī-ye mowlavī (The sufi docturine of Rumi: an introduction). Ed. by Šahāboddīn Abbāsī. Tehrān: Peykān.
Coomaraswamy, Ananda Kentish. (2010/1389SH). Falsafe-ye honar-e šarqī va masīhī (Christian and oriental philosophy of art). Tr. by Amīrhossein Zekrgū. Tehrān: Farhangestān-e Honar.
Corbin, Henry. (2004/1383SH). Arz-e malakūt: az īrān-e mazdā-yī ta īrān-e šī’ī. Tr. by Zīyā’oddīn dehšīrī. Tehrān: Tahūrī.
Corbin, Henry.. (2005/1384SH). Taxayyol-e xallāq dar erfān-e ebn-e arabī. Tr. by Enšā’allāh rahmatī. Tehrān: Jāmī.
ــــــــــــــــــــــــــــــ. (2010/1389SH). Ma’bad va mokāšefe. Tr. by Enšā’allāh rahmatī. Tehrān: Sūfiyā.
ــــــــــــــــــــــــــــ. (2013/1392SH). Āfāq-e tafakkor-e ma’navī dar eslām-e īrānī. Tr. by Bāqer Parhām. Tehrān: Farzān Rūz.
Dādāšī, Īraj. (1999/1378SH). “Pīrāmūn-e honar-e qodsī”. Honar. No. 40. Pp. 128-131.
ـــــــــــــــــــــــــ. (2003/1382SH). “Xīyāl be ravāyat-e mowlānā jalāloddīn mohammad balxī”. Faslnāme-ye Xīyāl. No.5. Pp. 6-41.
Dehxodā, Alī Akbar. (1962/1341SH). Loqat-nāme. Tehrān: Sāzmān-e Modīrīyat va Barnāmerīzī-ye Kešvar.
Ebn-e Sīnā. (1937/1316SH). Fann-e samā’-e tabī’ī. Tr. by Mohammad Alī Forūqī. Tehrān: Majles.
ـــــــــــــــــــ. (2004/1383SH). Resāle-ye nafs. Ed. by Mūsā Amīd. Hamedān: Bū’alī Sīnā University.
Ebrāhīmī dīnānī, Qolāmhossein. (2002/1381SH). “Edrāk-e xīyālī va honar”. Faslnāme-ye Xiyāl. No. 2. Pp. 6-11.
Falāmakī, Mohamad Mansūr. (2002/1381SH). Rīše-hā va gerāyeš-hā-ye nazarī-ye me’mārī. Tehrān: Fazā.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2014/1393SH). Daryāft-e yegānegī dar me’mārī-ye Īrānī. Tehrān: Fazā.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2017/1396SH). Fazā-ye hāfez. Tehrān: Fazā.
Grutter, Jorg Kurt. (2008/1386SH). Zībāyī-šenāsī dar me’mārī (Asthetik der architektur). Tr. by Jahānšāh pākzād. Tehrān: Šahīd Beheštī University.
Heydarīyān Šahrī, Ahmad Rezā and Kolsūm Sedīqī. (2010/1389SH). “Xīyāl dar andīše-ye hāzem al-qartājenī”. Do-faslnāme-ye Falsafī-ye Šenāxt. No. 63. Pp. 81-98.
Hojjat, Mahdī. (2008/1387SH). “Āšīyānī barāye morq-e bāq-e malakūt”. Āyene-ye xīyāl. No. 9. Pp. 84-88.
Hosseinzāde, Mohammad. (2006/1385SH). “Havās-e bātenī az manzar-e ma’refat-šenāsī”. ma’refat-e falsafī. No. 12. Pp. 65-108.
Jāberī Ardakānī, Seyyed Nāser. (2013/1392SH). “Rābete-ye šenāxt va bīneš bā eyn va zehn dar masnavī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 9. No. 30. Pp. 46-65.
Lang, Jon T. (2012/1390SH). Āfarīneš-e nazarīye-ye me’mārī (Creating architectural theory). Tr. by Alī Rezā Eynīfar. Tehrān: Tehrān University.
Lawson, Bryan. (2005/1384SH). Tarrāhān čegūne mīandīšand, ebhām-zodāyī az farāyand-e Tarrāhī (How designers think : the design process demystified). Tr. by Hamīd Nadīmī. Tehrān: Šahīd Beheštī University.
Madadpūr, Mohammad. (2003/1382SH). “Ma’nī-ye xīyāl dar honar-hā-ye sonnatī va modern”. Majalle-ye Bīnāb. No. 3 & 4. Pp. 184-195.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1384SH). Hekmat-e onsī va zībāyī-šenāsī-ye erfānī-ye honar-e eslāmī. Tehrān: Sūre-ye Mehr.
Maftūnī, Nādīyā. (2008/1387SH). “Barresī-ye moqāyese-yī vahy va nabovvat nazd-e fārābī va ebn-e sīnā”. Dofaslnāme-ye Hekmate sīnavī (meškāt al-nūr). Year 12. No. 40. Pp. 5-26.
Mollāsadrā, Mohamad ebn-e Ebrāhīm. (2005/1384SH). Mafātih al-qeyb: kelīd-e rāz-hā-ye qorān. Tr. by Mohammad Xājavī. Tehrān: Mowlā.
Motahharī Elhāmī, Mojtabā. (2002/1381SH). “Nūre xīyāl”. Faslnāme-ye Xiyāl (Fahangestān-e Honar). No. 4. Pp. 4-15.
Mowlavī, Jalāloddīn Mohammad Balxī. (2009/1388SH). Fīh-e mā fīh. Ed. by Towhīd H. Sobhānī. Tehran: Ketāb-e Pārse.
_______________________________. (2015/1394SH). Masnavī-ye ma’navī. Ed. by. Nicholson. Introduction by Jalāloddīn Homāyī. Tehran: Badraqe-ye Jāvīdān.
Nasīroddīn-e tūsī, Mohammad. (1996/1375SH). Šarh al-ešārāt va al-tanbīhāt. Qom: Al-balāqe.
Necipoqlu, Gulru. (2000/1379SH). Hendese va tazyīn dar me’mārī-ye eslāmī (The topkapi scroll -Geometry and ornament in Islamic architecture. with an essay on the geometry of the muqarnas). Tr. by Mehrdād Qayyūmī Bīdhendī. Tehrān: Rozane.
Pāzūkī, Šahrām. (2003/1382SH). “Moqaddamātī darbāre-ye mabādī-ye erfānī-ye honar va zībāyī dar eslām bā ešāre be masnavī-ye ma’navī”. Honar-hā-ye Zībā. No. 15. Pp. 4-13.
Qayyūmī, Mehrdād and Hamīdrezā Pīšvāyī. (2010/1389SH). “Darāmadī bar nesbat-e miyān-e makān va ensān dar masnavī-ye ma’navī”. Molānāpažūhī. Year. 1. No. 4. Pp. 87-105.
Qolīzāde, Heydar and Farhād Mohamadī. (2018/1397SH). “Mafhūm-šenāsī-ye važe-ye honar dar erfān bā tekīye bar še’r-e hāfez”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 14. No. 50. Pp. 169-203.
Sādeqī māl amīrī, Mansūr. (2008/1386SH). Xallāqīyat-e rūykard-e sīstemī, fard, gorūh, sāzmān. Tehrān: Emām Hossein University.