کارکرد مدحیِ اساطیر در شعر خاقانی

محورهای موضوعی : اسطوره

رضا صادقی شهپر ¹

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

تاریخ دریافت : 1396/11/09 تاریخ پذیرش : 1398/07/15 تاریخ انتشار : 1398/09/01

کلید واژه: اسطوره, مدح, ممدوح, خاقانی شروانی, مقاصد مدحی,

چکیده مقاله :

اساطیر ایرانی و سامی در شعر خاقانی بازتاب گسترده و متنوعی دارند و غالباً در قصاید مدحی او دیده می‌شوند؛ بدین صورت که گاه ممدوح به شخصیت‌های اساطیری تشبیه می‌شود و گاه بر آن‌ها برتری می‌یابد. قدرت خارق‌العاده و شکوه و بزرگی چهره‌های اساطیری که موضوعی آشنا و ملموس در ذهن مخاطب بوده، سبب شده است که خاقانی در مقام مدح، ممدوح خود را با آن اسطوره‌ها بسنجد یا بر آن‌ها برتری دهد و گاهی هم آن اساطیر را در برابر ممدوح، کوچک بشمارد؛ این کار نه تنها دربارة اساطیر ایرانی بلکه در مواردی دربارة اسطوره‌های سامی و برخی عناصر اسلامی هم رخ داده و شاعر گاه تا حدّ ترک ادب شرعی نیز پیش رفته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی با هدف تبیین نقش و کارکرد اساطیر در شعر خاقانی جمع آوری شده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که خاقانی نه سر ستیز و مخالفت با اساطیر ایرانی دارد و نه به باورهای مذهبی و دینی بی‌اعتقاد است؛ بلکه شاعر در هر دو حالت ـ چه آنجا که تشبیه می‌کند و چه آنجا که ممدوح را برتری می‌دهد و به کوچک شمردن اسطوره‌ها می‌پردازد ـ در پیِ رسیدن به مقاصد مدحی خود و اقناع ممدوح و جلب توجه مالی و معنوی اوست.

چکیده انگلیسی:

Iranian and Semitic myths are widely and variously reflected in Khāqāni's poetry and his panegyrics. The extraordinary power and glory of the mythological figures is familiar to everyone. Khāqāni pays attention to this and describes his praised person and shows his/her superiority over Iranian and Semitic myths and even Islamic characters. Because of this, he sometimes ignores his religious beliefs. The present article aims to examine the function of the myths in Khāqāni's poetry. The results show that he has no disagreement with Iranian myths, nor does he disbelieve religious beliefs. Whenever, he refers to superiority of his praised persons over the mythological figures or despises the myths, he wants to attract his praised person attention and enjoy his/her material gifts.

منابع و مأخذ:

اسکویی، نرگس. 1393. «انقلابی در برابر مدح در شعر سبک آذربایجانی». پژوهشنامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان. س. 12. ش23. صص 26-9.

امرایی، آرش. 1393. «بهره‌های تاریخی مدایح خاقانی». سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س7. ش24. صص 86-69.

ایرانمنش، مریم. 1389. «قصاید مدحی خاقانی». مجلة ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان. ش27. صص 18-1.

حیدری، علی. 1384. «مدح‌گریزی فلسفه تجدید مطلع در قصاید خاقانی». مجلة دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان. ش11. صص 112-101.

خزائلی، محمد. 1350.  اعلام قرآن. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین. 1375. دیوان. تصحیح میرجلال‌الدین کزازی. چ2. تهران: مرکز.

ذوالفقاری، محسن و سیّده زهرا موسوی و سیّد کیهان شهدائی. 1392. «تصاویر کعبه و ترک ادب شرعی در شعر خاقانی». مجلة متن‌شناسی ادب فارسی. دوره 49. ش20. صص 58-39.

رزمجو، حسین. 1385. انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. چ5. مشهد. دانشگاه فردوسی مشهد.

رستگار فسایی، منصور. 1372. انواع شعر فارسی. چاپ اول. شیراز. نوید شیراز.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1381. «نکته‌هایی نویافته دربارۀ خاقانی». دو فصلنامة علمی ـ پژوهشی زبان و ادب فارسی نشریة سابق دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. دوره 45. ش185. صص 9-1.

ـــــــــــــــــــــــ . 1386. صور خیال در شعر فارسی. چ11. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــــــــــ . 1384. مفلس کیمیا فروش. چ3. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــ. . 1390. با چراغ و آینه. چاپ اول. تهران: سخن.

صادقی‌شهپر، رضا و سمیه نوش‌آبادی. 1394. اسطوره و ستایش‌گری. چاپ اول. همدان: دانشگاه آزاد اسلامی همدان.

صفا، ذبیح‌الله. 1382. تاریخ ادبیات ایران. ج1. چ26. تهران: ققنوس.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1369. سخن و سخنوران. چ4. تهران: خوارمی.

واشقانی فراهانی، ابراهیم و سمیه پروار. 1395. «مروری بر حضور اساطیر ایرانی در شعر عصر سلجوقی با محوریت اشعار خاقانی». مجلة مطالعات ایرانی. ش30. صص 222-209.

وزین‌پور، نادر. 1374. مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی. چاپ اول. تهران: معین.

هاکس، مستر. 1377. قاموس کتاب مقدّس. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر. 1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

 

Amrāyī, Āraš. (2014/1393SH) “Bahre-hā-ye tārīxī-ye madāyeh-e xāqānī”. Sabk-šenāsī-ye Nazm va Nasr-e Fārsī (Bahār-e Adab). No. 24. Pp. 69-86.

Forūzānfar, Badī’ozzamān. (1990/1369SH). Soxan va soxanvarān. 4^th ed. Tehrān: Xārazmī.

Hāks, master. (1998/1377SH). Qāmūse ketāb-e moqaddas. Tehrān: Asātir.

Heydarī, Alī. (2005/1384SH). “madh-gorīzī falsafe-ye tajdīd-e matla’ dar qasāyed-e xāqānī”. Mjalle-ye Dāneškade-yeOlūm-e Ensānī-ye Dānešgāh-e Semnān. No. 11. Pp.101-112.

Irānmaneš, Maryam. (2010/1389SH). “Qasāyed-e madhī-ye xāqānī”. Adab va Zabān. No. 27. Pp. 1-18.

Oskūyī, Narges. (2014/1393SH). “Enqelābī dar barābar-e madh dar š’er-e sabk-e āzarbāyjānī”. Pažūheš-nāme-ye Adab-e Qenāyī. No. 23. Pp. 9-26. 

Rastgāre Fasāyī, Mansūr. (1993/1372SH). Anvā’-e  š’er-e fārsī. 1^sted. Šīrāz: Navīd-e  Šīrāz.

Razmjū, Hossein. (2006/1385SH). Anvā’-e adabī va āsār-e ān dar zabān-e fārsī. 5^thed. Mašhad: Ferdowsī University.

Safā, Zabīhollāh. (2003/1382SH). Tārīx-e adabīyāt-e īrān. 1^st Vol. 26^th ed. Tehrān: Qoqnūs.

Sādeqī Šahpar, Rezā and Somayye Nūšābādī. (2015/1394SH). Ostūre va setāyeš-garī. 1^st ed. Hamedān: Islamic Azad University of Hamedan

Šafi’I KadkanI, Mohammad Rezā. (2002/1381SH). “Nokte-hā-yī now-yāfte darbāre-ye xāqānī”. Dofasl-nāme-ye Elmī Pažūhešī-ye Zabān va Adab-e Fārsī Našrīye-ye Sābeq-e Dāneškade-ye Adabīyāt va Olūm-e Ensānī-ye Tabrīz.

____________________________. (2007/1386SH). Sovar-e xīyāl dar š’er-e fārsī. 11^thed. Tehrān: Negāh.

____________________________. (2005/1384SH). Mofles-e kīmīyā-forūš. 3^rded. Tehrān: Soxan.

____________________________. (2011/1390SH). Bā čerāq va āyene. 1^sted.  Tehrān: Soxan.

Vāšeqānī-ye Farāhānī, Ebrāhīm and Somayye Parvār. (2016/1395SH). “Morūrī bar hozūr-e asātīr-e īrānī dar š’er-e asr-e saljūqī bā mehvarīyat-e aš’ār-e xāqānī”. Motale’āt-e Irānī. No.30. Pp. 209-222.

Vazīnpūr, Nāder. (1995/1374SH). Madh dāq-e nang bar sīmā-ye adab-e fārsī. 1^sted. Tehrān: Mo’īn.

Xāqānī-ye Šervānī. (1996/1375SH) .Dīvān. Ed. By Mīrjalāloddīn Kazzāzī. 2^nded. Tehrān: Markaz.

Xazā’elī, Mohammad. (1971/1350SH). A’lām-e Qorān. 1^st ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Yāhaqqī, Mohammad Ja’far. (1996/1375SH). Farhang-e asātīr va ešārāt-e dāstānī dar adabīyāt-e fārsī. 2^nd ed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motāle’āt-e Farhangī.

Zolfaqārī, Mohsen and Seyyede Zahrā Mūsavī and Seyyed Keyhān Šohadāyī. (2013/1392SH). “Tasāvīr-e ka’abe va tark-e adab-e šar’i dar še’r-e xāqānī”. Matn-šenasīy-e Adab-e Fārsī. Year 49. No. 20. Pp. 39-58.