فیل و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی و آیینی آن در منظومه‌های حماسی ایران

محورهای موضوعی : اسطوره

مریم رضائی اول ¹ , ابراهیم استاجی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات حماسی دانشگاه حکیم سبزواری
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

تاریخ دریافت : 1396/05/29 تاریخ پذیرش : 1398/04/03 تاریخ انتشار : 1398/04/01

کلید واژه: شاهنامه, فیل, منظومه‌های حماسی, ادبیات حماسی ایران, بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی,

چکیده مقاله :

شاهنامة فردوسی اثری گران‌سنگ در ادب حماسی ایران و مجموعه‌ای از فرهنگ‌ها و باورهای قوم ایرانی از دورترین زمان‌ها تا دورة فردوسی است. در شاهنامه همچنان‌که فردوسی به ظاهر روایت‌گر داستان شاهان و پهلوانان ایرانی از دوران اساطیری تا تاریخی است، با مجموعه‌ای از باورها، فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف نیز روبه‌رو هستیم که نقش‌آفرین آن‌ها، پهلوانان، شاهان، عناصر مختلف طبیعی و جانوران هستند. فیل از جملة این جانوران است که در قسمت‌های مختلف شاهنامه دیده می‌شود؛ از آنجا که همة بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی و آیینی مرتبط با این حیوان در شاهنامهذکر نشده است، برای رسیدن به جامعیتی کلی دربارة این حیوان ناگزیر در کنار شاهنامه به بررسی دیگر منظومه‌های حماسی ایران که پس از شاهنامه و متاثر از آن سروده شده‌اند نیز پرداخته‌ایم. در این پژوهش نویسندگان با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی بن‌مایه‌های مرتبط با فیل در شاهنامهو ده منظومة حماسی (بانوگشسب‌نامه، برزونامه، بهمن‌نامه، جهانگیرنامه، سام‌نامه، شهریارنامه، فرامرزنامه، کک کوهزاد، کوش‌نامه و گرشاسپ‌نامه) پرداخته و مهم‌ترین بن‌مایه‌های مرتبط با این حیوان را استخراج، طبقه‌بندی و تحلیل نموده‌اند. از مهم‌ترین این بن‌مایه‌ها می‌توان به: اهورایی ـ اهریمنی بودن، توتم فیل، فیل‌اوژنی پهلوان، پیکرینگی به سیمای فیل، حضور در سپاه، نقش آن در بازی‌ها، تعبیر خواب و... اشاره کرد.

چکیده انگلیسی:

Shāhnāmeh of Ferdowsi, as the valuable work of epic literature, shows collection of cultures and beliefs of Iranian people from the farthest times to the era of Ferdowsi. In this book, Ferdowsi narrates the story of Iranian kings and heroes from mythological to historical times; it is a collection of beliefs, cultures and rituals that kings, heroes, natural elements and animals are its actors. Elephant is among these actors. All the epic, mythological and ritual motifs related to elephant are not mentioned in Shāhnāmeh, so in order to achieve a comprehensive overview of the animal, inevitably, other Persian epic books, written after Shāhnāmeh and affected by it, should be studied. By using comparative-analytical approach, the authors of the present article try to extract, classify and analyze the motifs of elephant and its related themes in Shāhnāmeh and other ten epics including Bānūgoshasp-nāmeh, Borzu-nāmeh, Bahman-nāmeh, Jahāngir-nāmeh, Sāmnameh, Shahriyār-nāmeh, Farāmarz-nāmeh, Kok koohzād, Kūsh-nāmeh, and Garshāsp-nāmeh.  The most important motifs include: Ahurian-Ahrimanian motifs, elephant totem, killing elephant by hero, metamorphosis to elephant, presence of elephant in army, its role in games, interpretation of dreams and so on.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

اسدی طوسی، علی‌بن احمد. 1382. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام و تصحیح حبیب یغمایی. با ویراستاری پرویز یغمایی. تهران: دنیای کتاب.

ایران‌شاه‌ابن ابی‌الخیر. 1370. بهمن‌نامه. ویراستة رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . 1377. کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی و فرهنگی.

بانوگشسپ‌نامه. 1382. مقدمه، تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بختورتاش، نصرت‌الله. 1383. درفش ایران از باستان تا امروز (تاریخ پرچم ایران). تهران: بهجت.

بورخس، خورخه لوئیس. 1373. موجودات خیالی. ترجمة احمد اخوت. تهران: آرست.

تحفة‌الغرایب. 1371. مؤلف ناشناس (محمدبن ایوب‌الحاسب عالم قرن چهارم هجری). تصحیح جلال متینی. تهران: معین.

تفضلی، احمد و پیام ذکری. 1380. «نماد قدرت و نشانة اقتدار». کتاب ماه هنر. ش 36و35. صص133-130.

خواجوی کرمانی، محمود. 1386. سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

رستگار فسایی، منصور. 1383. پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضائی اول، مریم. 1389. «هفت جانور اسطوره‌ای در منظومه‌های حماسی ملی ایران با تکیه بر شاهنامة فردوسی». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشکدة ادبیات دانشگاه بیرجند.

رضی، هاشم. 1381. تاریخ آیین رازآمیز میترایی. ج1. تهران: بهجت.

شامیان ساروکلائی، اکبر و مریم رضائی اول. 1389. «شیر در منظومه‌های حماسی ایران». پژوهش‌های ادبی. س7. ش29 و 30. صص110-91.

شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1378. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

عبداللهی، منیژه. 1381. فرهنگ‌نامة جانوران در ادب پارسی. ج2. تهران: پژوهنده.

عطاءبن یعقوب، خواجه عمید. 1370. بخشی از برزونامه. مقدمة سیّدمحمد دبیر سیاقی. تهران: بی‌نا.

فرامرزنامه. 1382. به اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1393. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. ج8. چ5. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فروید، زیگموند. 1349. روا‌‌ن‌کاوی آیندة یک پندار. ترجمه، تحشیه و مقدمه هاشم رضی. تهران: کاوه.

قلی‌زاده، خسرو. 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایة متون پهلوی. تهران: کتاب پارسه.

کوسج، شمس‌الدین محمد. 1387. برزونامه [بخش کهن]. مقدمه، تحقیق و تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.

کی‌کاووس، خسرو. 1386. فرامرزنامه. به اهتمام رستم پسر بهرام تفتی. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

گرترود، جابز. 1370. سمبل‌ها (کتاب اول جانوران). ترجمة محمدرضا بقاپور. [تهران؟]: مترجم.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: موسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.

مختاری غزنوی، عثمان. 1358. شهریارنامه. به اهتمام غلامحسین بیگدلی. تهران: بی‌نا.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن حسین. 1356/2536. مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مینوی‌خرد. 1354. ترجمة احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

وارنر، رکس. 1386. دانشنامة اساطیر جهان. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ2. تهران: اسطوره.

References

Abdollāhī, Manīžeh. (2002/1381SH). Farhang-nāme-ye jānevarān dar adab-e Pārsī. 2^nd Vol. Tehrān: pažūhande.

Asadī tūsī, Alī ebn-e Ahmad. (2003/1382SH). Garšāsp-nāme. Ed. by Habīb Yaqmāeī. Tehrān: donīyā-ye ketāb.

Atā ebn-e Ya’qūb, xāje ’amīd. (1991/1370SH). Baxši az borzū-nāme. Ed. by Mohammad Dabīr sīyāqī. Tehrān: n.p.

Baxtūrtāš, Nosratollāh. (2004/1383SH). Derafš-e Irān az bāstān tā emrūz (tārix-e parčam-e Irān). Tehrān: bahjat.

Bānū-gošasp-nāme. (2003/1382SH). Ed. by Rūhangīz Karāči. Tehrān: pažūheš-gāh-e olūm-e ensānī & motāle’āt-e farhangī.

Borges, Jorge Luis. (1994/1373SH). Ketāb-e mowjūdāt-e xīyālī (The book of imaginary beings), Tr. by Ahmad Oxovvat. Tehrān: ārest.

Chevalier, Jan & Alen Gerberan. (1999/1378SH). Farhang-e namād-hā(‎Dictionnaire des symbols). 4^th Vol. Tr. by Sūdābe Fazā’elī. Tehrān: Jeyhūn.

Dādegī, faranbaq. (1990/1369SH). Bondaheš. Ed. by Mehrdād Bahār. Tehrān: tūs.

Farāmarz-nāme. (2003/1382SH). With the Effort of Majīd Sarmadī. Tehrān: anjoman-e āsār va mafāxer-e farhangī.

Ferdowsī, Abolqāsem. (2014/1393SH). Šāhnāme. With the Effort of Jalāl xāleqī motlaq. 8 Vols. 5^th ed. Tehrān: markaz-e dāyerat-al-ma’āref-e bozorg-e eslāmī.

Ferud, sigmund. (1970/1349SH). Ravānkāvī: āyande-ye yek pendār (The Future of an Illusion). Tr. by Hāšem Razi. Tehrān: kāveh.

Gertrude, jobs. (1991/1370SSH). Sambol-hā ketāb-e avval jānevarān (Dictionary of mythology, folklore and symbols). Tr. by Mohammad Rezā Baqāpūr. Tehrān: motarjem.

Irānšāh ebn-e Abelxayr. (1991/ 1370SH). Bahman-nāme. Ed. by Rahīm-e Afīfī. Tehrān: Elmī va farhangī.

___________________. (1998/1377SH). Kūš-nāme. With the Effort of Jalāl Matīnī. Tehrān: Elmī va Farhamgī.

Keykāvūs, xosrow. (2007/1386SH). Farāmarz-nāme. With the Effort of Rostam pesar-e Bahrām-e taftī. Ed. by Mitrā Mehrābādī. Tehrān: donīya-ye ketāb.

Xājū-ye kermānī, Mahmūd. (2007/1386SH). Sām-nāme. Ed. By Mitrā Mehrābādī. Tehrān: doniya-ye ketāb.

Kowsej, Mohammad. (2008/1387SH). Borzū-nāmh. (baxš-e kohan). Ed. by Akbar Nahvī. Tehrān: mīrās-e maktūb.

Kūš-nāme. (1998/1377SH). With the Effort of Jalāl Matīnī. Tehrān: Elmī.

Mādeh, Qāsem. (2001/1380SH). Jahāngir-nāme. With the effort of Ziā’oddīn Sajjādī. Tehrān: mo’assese-ye motāle’āte eslāmī-ye dānešgāh-e Tehrān & dānešgāh-e macill.

Mas’ūdi, Abolhasan Ali ebn-e Hossein. (1977/1356SH). Morūj al-zahab va ma’āden al-jowhar. 1^st Vol. Tr. by Abolqāsem Pāyande. Tehrān: bongāh-e tarjeme va našr-e ketāb.

Minū-ye Xerad. (1975/1354SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. Tehrān: bonyād-e farhang-e Irān.

Mohammad ebn-e Ayyūb al-hāseb. Tohfat al-qarā’eb. (1992/1371SH). Ed. By Jalāl Matīnī. Tehrān: Mo’īn.

Moxtārī qaznavī, Osmān. (1979/1358SH). Šahryār-nāme. With the Effort of Qolāmhossein Bīgdelī. Tehrān: n.p.

Qolī Zāde, Xosrow. (2008/1387SH). Farhang-e asātīr-e irānī bar pāye-ye motūn-e pahlavī. Tehrān: ketāb pārse.

Rastgār Fasā’ī, Mansūr. (2004/1383SH). Peykargardānī dar asātīr. Tehrān: pa ūhešgāh-e olūm-e ensānī va motāle’āt-e farhangī.

Razī, Hāšem. (2002/1381SH). Tārix-e āeīn-e rāz-āmīz-e mitrāeī. 1^st Vol. Tehrān: bahjat.

Rezaeī Avval, Maryam. (2010/1389SH). “Haft jānevar-e ostūre-ī dar manzūme-hā-ye hamāsī-ye irān bā tekye bar šāhnāme-ye Ferdowsī”. MA Thesis, Bīrjand University.

Šāmiān Sārūkalāeī Akbar & Maryam Rezaeī Avval. (2010/1389SH).“šir dar manzūme-hā-ye hamāsī-ye Irān”. Fasl-nāme-ye Pažūheš-hā-ye adabī. Year 7. No. 29 & 30. Pāeīz & zemestān. Pp. 91-110.

Tafazzolī, Ahmad & Payām Zekrī. (2001/1380SH). “Namād-e qodrat va nešāne-ye eqtedār”. Ketāb-e Māh-e Honar. No. 35 & 36. Pp.130-133.

Warner, Rex. (2007/1386SH). Dāneš-nāme-ye asātīr-e irān (Encyclopedia of world mythology). Tr. by Abolqāsem Esmā’īl-pūr. 2^nd ed. Tehrān: Ostūre.