بررسی درون مایه‌های انسجام ملی در شعر متعهد پایداری
محورهای موضوعی :
منیره رضازاده کاوری
1
,
سیما منصوری
2
,
منصوره تدینی
3
,
مسعود پاکدل
4
1 - دانشجوي دكتري زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران دانشجوي دكتري زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران دانشجوي دكتري زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز،
2 - دانشگاه آزاد
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران
4 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد گچساران، دانشگاه آزاد اسلامی ، گچساران، ایران
کلید واژه: انسجام ملی, شعر متعهد, پایداری,
چکیده مقاله :
هویت هر جامعه‌ای بستگی به پاسداری از ارزش¬های آن دارد. یکی از مؤلفههای حفظ وحدت و انسجام ملی را میتوان در مفهوم واژگان شعر مقاومت و پایداری جستجو کرد، چرا که هرگاه دشمنان چشم طمع به این مرز و بوم دوخته¬اند، شعر حماسی متعهد و ملتزم با هویت بخشی به ارزش¬های مشترک، موجبات وحدت و مقاومت را فراهم نموده است. ادبیات و بهویژه¬ شعر پایداری با پرورش روح مقاومت در قالب واژگانی برگرفته از حماسه، در دوران هشت سال دفاع مقدس با موفقیتی چشمگیر هویتی جاویدان از حفظ وحدت و انسجام ملی مردم را در مقابل چشم جهانیان به نمایش گذاشته است. جریان‌شناسی شعر پایداری و نقش تأثیرگذار آن با مؤلفه¬هایی همانند شهادت، وطن و عاشورا است که میتواند آن‌چنان به جان نفوذ کند که روح هویت حماسی را در وجود هر ایرانی بیدار کند، امری که نمونه و مصادیق آن در جهان کمتر قابل‌مشاهده است. در جستار حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی و باهدف بررسی وحدت ایجادشده درون جامعه در دوران دفاع مقدس. روش این جستار، توصیفی ـ تحلیلی بوده است. جریان‌شناسی سبکی شعر پایداری و نقش تأثیرگذار آن با مولفه‌هایی همانند شهادت، وطن و عاشورا در شعر دفاع مقدس حاصل شده است. نتایج پژوهش نشان داده است که بیان حماسههای جاودانی نظیر جان‌فشانی امام حسین (ع) ویارانش در جریان واقعه‌ی عاشورا، تبیین‌کنندۀ ارزش والای جهاد، شهادت، علاقه به میهن و دفاع از تمامیت آن است. در واقع این مؤلفه‌ها در ایجاد وحدت ملی و تلاش همگانی در خنثی کردن تهدید متجاوزان و خلق حماسههای ماندگار، تأثیرگذار بوده است.
Background and purpose: The identity of each society depends on protection of its values.we can find one of the components of Unity and coherence protection in concepts of the resistance verse glossary because whenever enemies covet border boundary, engaged and obligated heroic verse to identity of common values lead to unity and resistance.The literature, especially resistance verse training resistance soul in the framework of glossary extracted from the epic of 8 years period of Holly defend war, has exhibited successfully immortal identity of unity protection and national coherence around the world. The present paper has worked out with descriptive- analysis methods. Methodology: The present paper has worked out with descriptive- analysis methods and it aims to study made unity whitn society in Holy defend war. Findings: The streamology of resistance verse and the effective role of it on such a components like martyrdoms, fatherland and Ashura can penetrate so deeply into soul that awakened spirit of epic identity in the soul of each Iranian person. Conclusion: The results show that the expression of immortal epics such as devotion of Emam Hossein and his fellows in Ashura story are expressing the high value of Jihad, martyrdoms, patriotism and defend the integrity of fatherland. In fact, these components have been effected on establishment of national unity and public attempts to undo aggressor threats and on creation of persistent epics.
1. قرآن کریم
2. امین‌پور، قیصر. (1363). تنفس صبح. تهران: سروش.
3. القاسم، سمیح. (1993). الاعمال الکامله، الطبعه الاولی. دارسعاد الصباح.
4. براتی، محمود. (1388). «حماسه در بزم غزل بحثی پیرامون غزل ـ حماسه در ابیات انقلاب و دفاع مقدم». نشریه ادبیات پایداری. دوره 1، شماره 1. صص 27ـ 50.
5. پارسا، احمد. (1388). «بررسی انعکاس اوضاع فلسطین در دو سروده جبرا ابراهیم جبرا و محمود درویش». همایش ملی ادبیات پایداری دانشگاه. گیلان: رشت.
6. پرداخته، فرهاد و محمدی، فاطمه. (1396).«ادبیات دفاع مقدس و نقش آن در وحدت ملی»، آموزشکده فنی و حرفهای، آستانه اشرفیه، گیلان: دانشگاه فنی و حرفهای.
7. جعفری خسروآبادی، نصرالله. (1396). «تأملی بر مفهوم تعهد و التزام در فقه امامیه و حقوق ایران». مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز. دوره نهم. شماره سوم. صص 96ـ 75.
8. چهره قانی، رضا .(1396). «ادبیات پایداری در ایران بازشناسی مؤلفه‌ها، فرصتها و چالشها، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. دوره 7. شمارۀ 2. صص1ـ30.
9. رحیمیان، افسانه، (1388). «تأملی بر شعر و شاعری در دورة دفاع مقدس». فصلنامه خط اول. سال سوم. شماره 11. صص83 ـ 96.
10. ذوعلم، علی. (1379). انقلاب و ارزشها: پژوهشی درباره سیر تحول ارزشها در پرتو انقلاب اسلامی در ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و ان‍دی‍ش‍ه اسلامی.
11. حسام‌پور، سعید. و ملکوتی، حسین.(1383). مجموعه مقالات برگزیدة هم‌اندیشی زبان و ادبیات فارسی در سدة نهم. هرمزگان: دانشگاه هرمزگان.
12. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (1412). مفردات الفاظ القران. بیروت: الدارالشامیه.
13. زرين‌كوب، عبدالحسين. (1357). ارسطو و فن شعر. تهران: اميركبير.
14. سجودی، فروزان. (1385). «ساختار شعر پایداری». نشریه بیناب. شماره دهم. صص: 158ـ163.
15. سنگری، محمدرضا. (1386). پیوند دو فرهنگ عاشورا و دفاع مقدس. قم: یاقوت.
16. سبزواری، حمید.(1368). دیوان اشعار. تهران: انتشارات سرود سپیده.
17. ـــــــــــــــ .«بحر را موج‌ها زنده کرده‌اند». به نقل از وبلاگ کوچ. سیمین محسن‌نژاد 27/10/1391.
18. صرفی، محمدرضا و هاشمی، رضا. (1389). «دفاع مقدس، تعهد و تحول در شعر قیصر امین پور». مجلۀ ادبیات پایداری دانشکده علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورۀ 2، شماره 2. صص 346ـ324.
19. صفارزاده، طاهره. (1384). دیدار صبح. تهران: پارس کتاب.
20. ـــــــــــــــ . (1391). مجموعه اشعار. تهران: پارس کتاب.
21. طباطبایی، محمدحسین.(1378). ترجمه تفسیر المیزان. قم: انتشارات اسلامی وابسطه به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
22. لک، منوچهر، (1384). ایران زمین در شعر فارسی. تهران: مؤسسه مطالعات شامل.
23. ـــــــــــــ . (1384). «هویت ملی در شعر دفاع مقدس». فصلنامه مطالعات ملی. 22 سال ششم. شماره 2. صص 112ـ 132.
24. مردانی، نصرالله. (1370). خون نامه خاک. ج 2. تهران: مؤسسه کیهان.
25. معین، محمد. (1388). فرهنگ فارسی. چاپ بيست وپنجم، تهران: نشر امیركبیر.
26. محمدی روزبهانی، محبوبه.(1389). «قسم به نخل، قسم به زیتون، بررسی تطبیقی شعر مقاومت ایران و فلسطین». تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس.
27. محمدی، جلال. (1374).«قبیله خورشید». تبریز ستاد برگزاری کنگره بزرگداشت سرداران شهیدان آذربایجان.
28. نجف‌زاده بارفروش، محمدباقر. (1372). فرهنگ شاعران جنگ و مقاومت. تهران: کیهان.
29. نوری، علیرضا و کاظمی، داود. (1396). «پلاکاردها و پیاده‌رو». فصلنامه پژوهشهای نظم و نثر فارسی. سال 1. شماره 2. صص103 ـ 127.
30. واحد دوست، مهوش. (1392). «بازنمایی عناصر اساطیر ـ حماسی همبستگی ملّی در شعر دفاع مقدس». فصلنامه مطالعات ملّی. 54. سال چهاردهم. شماره 2. صص 49ـ 72.
31. هرمیداس باوند، داود. (1377). «چالش‌های برون‌مرزی هویت ایرانی در طول تاریخ». مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی. شماره 130.
69فصلنامه مطالعات ادبي ديني
140309091191982 :كد مقاله
بررسی درون مایه‌های انسجام ملی در شعر متعهد پایداری
منیره رضازاده کاوری1
سیما منصوری 2
منصوره تدینی3
مسعود پاکدل4
چکیده
هویت هر جامعه‌ای بستگی به پاسداری از ارزشهای آن دارد. یکی از مؤلفههای حفظ وحدت و انسجام ملی را میتوان در مفهوم واژگان شعر مقاومت و پایداری جستجو کرد، چرا که هرگاه دشمنان چشم طمع به این مرز و بوم دوختهاند، شعر حماسی متعهد و ملتزم با هویت بخشی به ارزشهای مشترک، موجبات وحدت و مقاومت را فراهم نموده است. ادبیات و بهویژه شعر پایداری با پرورش روح مقاومت در قالب واژگانی برگرفته از حماسه، در دوران هشت سال دفاع مقدس با موفقیتی چشمگیر هویتی جاویدان از حفظ وحدت و انسجام ملی مردم را در مقابل چشم جهانیان به نمایش گذاشته است. جریان‌شناسی شعر پایداری و نقش تأثیرگذار آن با مؤلفههایی همانند شهادت، وطن و عاشورا است که میتواند آن‌چنان به جان نفوذ کند که روح هویت حماسی را در وجود هر ایرانی بیدار کند، امری که نمونه و مصادیق آن در جهان کمتر قابل‌مشاهده است. در جستار حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی و باهدف بررسی وحدت ایجادشده درون جامعه در دوران دفاع مقدس. روش این جستار، توصیفی ـ تحلیلی بوده است. جریان‌شناسی سبکی شعر پایداری و نقش تأثیرگذار آن با مولفه‌هایی همانند شهادت، وطن و عاشورا در شعر دفاع مقدس حاصل شده است. نتایج پژوهش نشان داده است که بیان حماسههای جاودانی نظیر جان‌فشانی امام حسین (ع) ویارانش در جریان واقعه‌ی عاشورا، تبیین‌کنندۀ ارزش والای جهاد، شهادت، علاقه به میهن و دفاع از تمامیت آن است. در واقع این مؤلفه‌ها در ایجاد وحدت ملی و تلاش همگانی در خنثی کردن تهدید متجاوزان و خلق حماسههای ماندگار، تأثیرگذار بوده است.
کلید واژه‌ها: انسجام ملی، شعر متعهد، پایداری.
[1] . دانشجوي دكتري زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران
[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران
sepi.rdr@gmail.com
[3] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران
msh_tadayoni@yahoo.com
[4] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد گچساران، دانشگاه آزاد اسلامی، گچساران، ایران
تاريخ دريافت: 09/09/1403 تاريخ پذيرش: 30/09/1403
مقدمه
ادبیات آیینة بازتاب وقایع و پیشامدهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... است که یکی از این وقایع ستم،بی‌عدالتی وتجاوز است که همواره باعث انگیزۀ‌دفاع از حقّ و شکلگیری فرهنگ مقاومت و ادبیات پایداری گردیده است.
«ادبیات مقاومت، معمولاً به آثاری اطلاق میشود که تحت‌تأثیر شرایطی چون اختناق، استبداد داخلی، نبود آزادی‌های فردی و اجتماعی و قانون‌گریزی با پایگاههای قدرت، غصب و غارت سرزمین و سرمایه‌های ملی و فردی و ... شکل می‌گیرد. بنابراین، جان‌مایۀ این آثار، مبارزه با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی در همۀ حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ایستادگی در برابر جریان‌های ضد آزادی است»(حسام‌پورو ملکوتی، 1383: 121).
ادبیات پایداری بعد از هشت سال جنگ و دفاع مقدس یکی از موضوعات مورد توجه نویسندگان میباشد، چون «در میان آثار باقی‌مانده از ادب ملّت‌ها، نمونه‌های برجسته‌ای وجود دارد که در متن جنگهای دراز آهنگ، خلق‌شده‌اند و ماندگاری آن‌ها، به دلیل این‌که زیر سنگینی بار جنگ پدید آمده‌اند، به تثبیت رسیده است. آثاری که در گرماگرم جنگ پدید می‌آیند و شانه‌به‌شانۀ مبارزان می‌تازند و علاوه بر نفوذ به درون جنگاوران و ایجاد نیروی پایداری و امید پیروزی در آنان، بشر را به دفاع و مبارزه در برابر سرسپردگی، بردگی، تحقیر و استبداد، فرامی‌خوانند و صحنه‌های ایستادگی مردان شجاع و دلاوری را در تقابل با رویدادهای تاریخی، برای نسل‌های پس از خود ترسیم می‌کنند» (اردلانی،1391: 33).
ادبیات مقاومت، بازتاب برخی دردهای مشترک، میان تمام جوامع بشری است که شاعران و نویسندگان به‌عنوان وجدان آگاه جامعه، آن‌ها را فریاد می‌زنند و یادکردشان جوشش ضمیر شاعران و نویسندگان را به مضمونی مشترک بدل میکند (کافی، 1387: 389).
«ادبیات پایداری، رود خروشانی است که از دل ادبیات جنگ بیرون می‌آید و به عنصر تعهد و التزام آراسته میشود. همین تعهد و التزام اهل‌قلم به مبانی اعتقادی و اخلاقی که ریشه در دیانت و مذهب‌گرایی دارد، موجب ایجاد و بسط درون‌مایۀ پایداری در برابر هجوم دشمن است. پایداری که باهدف غایی ایجاد عدل در جوامع بشری به امید رسیدن به جامعۀ موعود صورت می‌گیرد»(امیری‌خراسانی، 1393: 36).
خالقان آثار دفاع مقدس با لحنی ساده و صمیمی و درعین‌حال دردمندانه، روایتگر رویدادهای ایران در دوران جنگ و دفاع مقدّس بودند که برخی از شاعران با رویکردی ارزش محور، ستایش از پایداری، مقاومت و دفاع از میهن، اثر مثبت فرهنگی و اعتقادی دفاع را در کانون توجه خود نهادند، امّا تعدادی نیز به بازتاب مسائل جانبی و اجتماعی جنگ و تأثیر آن بر زندگی مردم و جامعه پرداختند (سعیدی، 1385: 21) سه واژه پرکاربرد «شهادت، عاشورا و وطن» از عمده مفاهیم و مضامین شعر دفاع مقدس هستند که زمینه‌های تفکّر در هویت و وحدت ملی را بسیار فراگیر نمودهاند و در یک نگاه کلی، بازتاب ابعاد وحدت ملی در قالب شعر مقاومت و پایداری، ملزومات پشتیبانی دفاع از وطن را فراهم نموده است.
«شاید در هیچ دورهای به‌مانند شعر دفاع مقدس، شاعران از واقعه عاشورا در اشعار خود بهره نبرده باشند. واقعه عاشورا یکی از موضوعات پربسامد در شعر این دوره است. عاشورا یکی از نهضتهای مقاومت به شمار میرود که پس از گذشت قرنها همچنان زنده مانده و بسیاری از مقاومتها و قیامها با تأسی از این واقعه عظیم صورت گرفته است» (قربانی، 1392: 16).
بازتاب شعر شاعران در ادبیات پایداری از باورهایی چون دفاع از ناموس و كیان کشور که همان جهاد در راه خدا و پیكار با متجاوزان زورگو است، نشأت می‌گیرد. جهادی كه نتیجۀ آن، وحدت و انسجام برای دفاع از وطن حتی به قیمت شهادت و لقاءالله است. آنچه درنهایت، حکایت حدود 200 هزار شهید، 700 هزار جانباز و ۴0 هزار آزاده و عمق ارادت مردم به ذره ذرة خاک ایران را جاودانه ساخت. قطعاً آنگاه‌که ادبیات جنگ با هویت بخشی به عنصر التزام و تعهّد در هم میآمیزد، غلبۀ تفكر حفظ وحدت ملی و نگاه و توجه به اصل شهادت و جهاد، عاشورا و وطن قداستی ویژه پیدا میکند. این پژوهش که به دو روش مطالعه کتابخانه‌ای و مصاحبۀ حضوری باهدف یافتن ارکان و جلوههای نهفته هویت حماسی در مؤلفههای شعر متعهد و ملتزم شکل‌گرفته است، حاکی از آن است که شعر پایداری دفاع مقدس، با هویت بخشی به ارزشهای جامعۀ ایرانی مکمل وحدت و انسجام ملی و حافظ تمامیت ارضی کشورمان در مقابل دشمن بعثی بوده است. استناد به مستندات و آثار ادبی دال بر التزام و تعهد در این‌گونه از ادبیات منظوم، بیانگر نوعی از پایداری و مقاومتی است که تنها در سایه وحدت ملی می‌توانست شکل بگیرد. «باید برای جنگ / از لولة تفنگ بخوانم / با واژه قشنگ» (امین پور، 1363: 9).
هدف و بیان مسأله
با نگاهی به تاریخ تهاجمات متوجه میشویم که یکی از عوامل مهم غلبه دشمنان بر ملتهای مختلف، ایجاد تفرقه و عدم وحدت بوده است. در همین راستا شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس با تکیه‌بر وحدت و توصیه به مقاومت و پایداری موجبات پیروزی شکست‌ناپذیری را فراهم نموده است. در این پژوهش در جستجوی پاسخ به این سؤال هستیم که آیا التزام و تعهد در شعر پایداری، مخصوصاً در دوران دفاع مقدس، محصول هویت حماسی ـ ایرانی ما میباشد و حفظ وحدت و انسجام ملی را به دنبال داشته است؟ ثبت و ضبط مقاومت و پایداری در شعر دفاع مقدس و تأثیر متقابل آن بر وحدت ملی و تقویت روحیۀ فداکاری و ایثارگری رزمندگان و نیز یافتن بازتابهای آن در جامعۀ دوران دفاع مقدس، ازجمله اهداف این پژوهش میباشد. به‌طورکلی پژوهش حاضر باهدف تبیین جلوههای پایداری همگانی و عمومی در رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش که تنوع و بسامد جلوههای ادبیات پایداری بهویژه وحدت ملی در اشعار جنوب چگونه است؟ جلوه‌هایی مانند عشق به سرزمین مادری، شناساندن چهرۀ ظالم و بیان بیدادگری‌های او، از برجسته‌ترین جلوههای پایداری را در این اشعار بررسی کرده است.
پیشینۀ تحقیق
علیرغم آنکه از گذشته تاکنون در خصوص ادبیات پایداری و مقاومت در بخش‌های مختلف ازجمله در نظم و نثر پژوهشهای مستقل فراوانی انجام‌شده است، در جمع‌بندی پژوهشهای مرتبط با موضوع فوق خصوصاً در خصوص ابعاد هویت بخشی به ارزشهای شعر دفاع مقدس و نقش آن در حفظ وحدت ملی پژوهش مستقلی انجام‌نشده است. به همین منظور مطالعات انجام‌شده در پیشینه این پژوهش در دو بخش مجزای «وحدت و انسجام» و «شعر پایداری و مقاومت» به‌صورت جداگانه تشریح شده است. هرچند ذکر همۀ آثار ارزشمند مرتبط با موضوع این پژوهش در این مختصر نمی‌گنجد، اما میتوان به مقالۀ عاشوری و معماری پور (1388) با عنوان «اتحاد و انسجام اسلامی» اشاره نمود. در این پژوهش نویسندگان یکی از بزرگ‌ترین دغدغههای جوامع موردمطالعه را چگونگی اتحاد و انسجام جوامع انسانی ذکر نمودهاند. این مقاله که در پایگاه تخصصی جامع آثار شهید مطهری چاپ‌شده است، بیانگر واقعیتهایی از اعتقادات تشیع مبنی بر تشکیل حکومت اسلامی با ظهور حضرت مهدی موعود (عج) میباشد؛ اما ازجمله آثار غنی و کاربردی مرتبط در پایگاههای مختلف کتابخانه‌ای و نشریات علمی و پژوهشی میتوان به مقالۀ ذوعلم، (1389) با عنوان اتحاد ملی و وحدت ملی، چاپ در پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سید علی خامنه‌ای اشاره کرد. در همین راستا خسرو پناهی (1391) اتحاد ملی و انسجام اسلامی در پرتو وحی و امامت، در فصلنامه انتظار منتشر نموده است. «وحدت، گفتمانی در بستر ادبیات پایداری، با تأملی در شعر معاصر فارسی و عربی» پژوهش نعمتی در سال (1399) میباشد که در نشریه مطالعات ادبیات تطبیقی چاپ و موردتوجه علاقه‌مندان و پژوهشگران قرارگرفته است. لذا با توجه به ساختار نو و نگاه بدیع این پژوهش، پس از موضوعات مرتبط با وحدت و در راستای موضوعات و مفاهیم مرتبط با شعر متعهد و ملتزم پایداری و مقاومت میتوان پایان‌نامه دکتری، «سیر تحلیلی شعر مقاومت در ادبیات فارسی (از مشروطه تا شهریور 1320)» اثر بصیری در سال 1376 از دانشگاه تربیت مدرس را نام برد. از دیگر آثار مرتبط با موضوع میتوان به پژوهشهای «دفاع مقدس، تعهد و تحول در شعر قیصر امین پور» (1389)، در مجلۀ ادبیات پایداری اثر محمدرضا صرفی و رضا هاشمی، از دانشگاه شهید باهنر کرمان اشاره کرد. از دیگر مقالههای مرتبط با این پژوهش میتوانیم از یافته‌های مقالۀ «انعکاس حوادث تاریخ ایران در شعر معاصر» (1394) ارائه‌شده در چهارمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت استفاده نماییم. چراکه در این مقاله تأثیر شعر متعهد شاعران معاصر بر حوادث سیاسی و اجتماعی دوران معاصر سنجیده و شاعرانی که شعرشان را در خدمت مردم و اجتماع قرار داده‌اند، بهویژه در دوران قبل و بعد از کودتای بیست‌وهشت مرداد سال 1332 مورد ارزیابی قرار داده است. در همین راستا میتوان به مقالۀ علمی پژوهشی با عنوان «مضامین شاخص ادبیات پایداری در بخش حماسی شاهنامه فردوسی» (1396) اشاره کرد که در این مقاله شاهنامه فردوسی از نخستین و کامل‌ترین منابع مقاومت ایرانیان در ادبیات پایداری معرفی و رابطۀ معنادار مضامین حماسههای موجود در شاهنامه و ادبیات پایداری اثبات‌شده است. از دیگر موضوعات نزدیک به پژوهش حاضر به مقالۀ «جلوههای پایداری و تعهد در شعر سلمان هراتی و سمیح‌القاسم» (1396) میتوان اشاره نمود که با توجّه به موضوع، نویسندگان به اثبات و نهادینه ساختن ارزشهای والای انسانی در نسل آینده از طریق مضامین پایداری در شعر دو تن از شاعران فارس و عرب‌زبان پرداختهاند. همچنین از دیگر پژوهشهای مرتبط قابل‌بررسی، اثر رضا چهره قانی با عنوان «ادبیات پایداری در ایران بازشناسی مؤلفه‌ها، فرصتها و چالشها» (1396) میباشد.
روش تحقیق
در پژوهش حاضر، دو روش جهت رسيدن به اهداف مدنظر پیش‌بینی‌شده است:
الف) منابع کتابخانهاي: در اين روش بر اساس روال تحقيقات موجود، منابع کتابخانهاي، منابعي که چه به‌صورت کتاب و مجله و چه به شکل مقاله در زمينههای «شعر دفاع مقدس، پایداری، مقاومت، انسجام و وحدت ملی» چاپ و منتشرشده و به اهداف پژوهش کمک میکند، موردمطالعه قرارگرفته است. در کنار آن به کتابها و مقالههايي در مورد شعر دفاع مقدس رجوع شده است. همچنین بهرهمندی از دیوان اشعار شعرای معاصر کمک شايانی به مقايسۀ بهتر این آثار ارزشمند از ادبيات دفاع مقدس نموده است. ب) تحقيق ميداني به‌صورت حضوري؛ در مرحلۀ بعدي بنا بر نیاز، از دانش گویشوران کهن‌سال و شاهدان حاضر درصحنۀ دوران دفاع مقدس به‌منظور مستندسازی بهرۀ وافر برده شده است.
اهمیت و ضرورت تحقیق
شعر جنگ و دفاع مقدّس بهترین تجلی‌گاه عواطف و اعتقادات شاعران دفاع مقدس و یکی از انواع ادبی در ادبیات پایداری است که جایگاه ویژهای در تاریخ ادبیات فارسی دارد. این نوع ادبی مؤلفههای پایداری و مقاومت را مانند شناختن و شناساندن چهرة مستبدان، زورگویان و تجاوزگران، دعوت به مبارزه، پایداری و ازجان‌گذشتگی، استقبال از درد و رنج برای نیل به آزادی، آزادگی و استقلال و نیز تمجید از مبارزان، شهیدان و ایثارگران در برمی‌گیرد. «ما نهنگنيم و خيـل نهنگان بستر از موج توفنـده دارد/ اين سرود نهنگان درياست بحر را موج‌ها زنـده دارد» (سبزواری، 97/10/91).
ادب پایداری تلاش دارد تا وحدت و همدلی را بین مردم ملت و گروهی که موردحمله و تجاوز بیگانگان قرارگرفته است؛ ایجاد کند. جستار حاضر باهدف بررسی وحدت ایجادشده درون جامعه در دوران دفاع مقدس، تلاش شده است تا نقش مؤلفههای ادب پایداری در شکلگیری این هدف واکاوی شود. نتایج پژوهش نشان میدهد که بیان حماسههای جاودانی نظیر جان‌فشانی امام حسین (ع) ویارانش، تبیین‌کنندۀ ارزش والای جهاد، شهادت، علاقه به میهن و دفاع از تمامیت آن است.
ادبیات پایداری و مقاومت پایداری در مفهوم کلی گونهای از ادبیات حماسی است که در برابر آنچه حیات مادی و معنوی را تهدید میکند، با بروز مصادیقی چون آزادی و دفاع از وطن، ایستادگی و مقاومت در برابر ظلم دریافت میشود. «پایداری حرکتی است برای مقابله با ستم، تجاوز و اشغالگری و ادبیات پایداری نیز ادبیاتی است متعهد که آینه‌ی تمام نمای پایداری قهرمانانة یک ملت در برابر ستم و اشغالگری است» (پارسا، 1388: 2). در لغت‌نامۀ دهخدا واژه‌ی پایداری «مقاومت، تاب، استقامت، ایستادگی، پافشاری و دوام» معنا شده است.
با توجه به ترادف معنایی دو واژۀ پایداری و مقاومت و نظر به ابعاد معانی لغت ادبیات در لغت‌نامة دهخدا، چنین به‌نظر می‌رسد كه ادبیات مقاومت، معنایی مترادف با ادبیات پایداری داشته باشد. درفرهنگ معین، نیز به همین‌گونه ذیل واژۀ مقاومت آمده است «ایستادگی» و ذیل واژۀ پایداری آمده است «مقاومت، ایستادگی، دوام و توان»(معین، 1388: ذیل واژگان). «پایداری حرکتی است برای مقابله با ستم‌ها، تجاوز و اشغالگری و ادبیات پایداری نیز ادبیاتی است متعهد که آینه تمام نمای پایداری قهرمانانة یک ملت در برابر ستم و اشغالگری است»(پارسا،1388: 2) ترابی دربارۀ پیشینۀكاربرد اصطلاح ادبیات مقاومت می‌نویسد: «اگرچه اصطلاح ادبیات مقاومت جدید و مربوط به سدۀ معاصر است، اما با نگاهی دقیق به تاریخ ادبیات معاصر جهان به‌راحتی میتوان نمونه‌های فراوانی از این ادبیات را بین آثار ادبی پیشینیان به دست آورد». ادبیات پایداری، زیرشاخۀ ادبیات جنگ (به مفهوم عام آن) است و ادبیات دفاع مقدّس، زیرشاخۀ ادب پایداری است. این نوع ادبی مؤلفههای پایداری و مقاومت را مانند شناختن و شناساندن چهرة مستبدان، زورگویان و تجاوزگران، دعوت به مبارزه، پایداری و از جان‌گذشتگی، استقبال از درد و رنج برای نیل به آزادی، آزادگی و استقلال و نیز تمجید از مبارزان، شهیدان و ایثارگران در برمی‌گیرد. آنگاه‌که ادبیات جنگ با عنصر التزام و تعهّد درهم میآمیزد، غلبۀ تفکرات حفظ وحدت ملی و نگاه و توجه به اصل شهادت و جهاد، عاشورا و وطن وجهه‌ی قداستی ویژه پیدا میکند. دعوت به وحدت و همدلی از درونمایههای اصلی شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس میباشد. از همین رو، در این دوران پرمخاطره که دشمن بعثی به ناگاه تهاجم گستردهای را به مرزهای کشورمان وارد کرد موضوع اتحاد و دعوت همگانی به همبستگی در برابر دشمنان یکی از اصلی‌ترین عوامل مقاومت و پایداری شد. «زمانی که عوامل خارجی، هویت یک جامعه را تهدید میکند، عنصر اصلی برای زندگی، وحدت است»(زینی‌وند و دیگران، 1395: 235).«معنویت بود که بسیج را در میدان‌های نبرد آن‌طور بی‌تاب و عاشق میکرد. شوق جبهه این جوانان را می‌کشاند و وقتی به جبهه می‌آمدند از جبهه دل نمی‌کندند» (مجموعه رهنمودهای مقام معظم رهبری، 1378: 42). «در ابتدای هر حرکت/ در ابتدای هر کوچه الله‌اکبر است/ در انتهای هر نعره اشهد ان لاالاالله/ با هر گلوله پیوند میخورند/ این اهل وحدت / با اهل بدر/ و داغشان داغ است / ای داغداران/ باور کنید شما هم اهل بهشتید»(صفارزاده، 1384: 31).
بحث و بررسی
تاریخچه ادبیات پایداری در طول تاریخ
تاریخ ادبیات پایداری در جهان، ریشه درگذشته‌های دور دارد. «کهنترین نمونه‌های ادبیات پایداری عامیانه که از یونان باستان برجای‌مانده، اشعاری است متعلق به طوایف «دوریان» که با الهام از جنگهای یونان و ایران و جنگهای مدیک سروده شده‌اند» (زرین‌کوب، 1375: 91). شاعران و نویسندگان متعهد همواره از همان آغاز تاریخ در کنار مردم مبارز و عدالت‌جو و خواهان آزادی و برابری بوده‌اند؛ به‌عبارت‌دیگر پیشینۀ ادبیات مقاومت بسیار دیرینه است و کهنترین نمونه‌های آن را میتوان در میان آثار ادبی ملل گوناگون بهویژه سرزمین‌های کهن‌سال تاریخی مانند روم، یونان و ایران با شکل تکامل‌یافتۀ آن در آثار حماسی یافت.
«ایلیاد، داستان دلاوریهای خشمناک و تا حدی غیر‌انسانی آشیل را بیان میکند و ادیسه سرگذشت بازگشت. اولیس خردمند، چاره‌جویی دلیر است که از میان توفانهای بلا و به‌رغم دشواریهایی که خدایان در سر راه او قرار میدهند، راه خود را بازمی‌یابد. بدین گونه هر دو داستان شرح تلاش انسان است انسان دلاور و انسان هوشیار که برای بقای خویش حتی بااراده خدایان هم باید پیکار کند»(زرین‌کوب، 1375: 87).
اصطلاح ادبیات ملتزم و متعهد ابتدا درقرن نوزدهم میلادی در اروپا پدید آمد و به‌تدریج پس از اروپا در خاورمیانه و کشورهای عربی و کشورهای فارسی زبان، شعرهای آزادی، وطن‌پرستی و مقاومت برای نجات و رهایی وطن، سروده شد.«رایه جیل یمضی/ وَهوَ یَهزالجیلَ القادِم/ قاومتُ فقاوِم»(القاسم، 1993: 638) ترجمه: (پرچم نسل می‌گذرد/ و نسل آینده را حرکت میدهد/ که من حرکت کردم پس تو هم مقاومت کن).
ادبیات دفاع مقدس در ایران ادبیات پایداری بعد از هشت سال جنگ و دفاع مقدس یکی از موضوعات موردتوجه نویسندگان میباشد، چون «در میان آثار باقی‌مانده از ادب ملّت‌ها، نمونه‌های برجسته‌ای وجود دارد که در متن جنگهای دراز آهنگ، خلق‌شده‌اند و ماندگاری آن‌ها، به دلیل این‌که زیر سنگینی بار جنگ پدید آمده‌اند، به تثبیت رسیده است. آثاری که در گرماگرم جنگ پدید می‌آیند و شانه‌به‌شانۀ مبارزان می‌تازند و علاوه بر نفوذ به درون جنگاوران و ایجاد نیروی پایداری و امید پیروزی در آنان، بشر را به دفاع و مبارزه در برابر سرسپردگی، بردگی، تحقیر و استبداد، فرامی‌خوانند و صحنه‌های ایستادگی مردان شجاع و دلاوری را در تقابل با رویدادهای تاریخی، برای نسل‌های پس از خود ترسیم می‌کنند.» (اردلانی،1391: 33) امروزه کشورمان ايران در به وجود آمدن انواع ادبیات پایداری در قالب اصطلاحاتی چون ادبیات مقاومت، ادبیات جنگ، ادبیات دفاع مقدّس، ادبیات پایداری، بنیانی نو را پایه‌ریزی کرده است. «اینجا ولایت توحید است/ و پرچم خدا سبز است» (نجف‌زاده، 1372: 121) از آزادسازی خرمشهر تا شکست حصر آبادان از مصادیق بارز شعر متعهد و ملتزم و تحکیم انسجام و وحدت بوده است «خرمشهر/ ای خرمی میهن میهن ما/ بر خاک تو گام می‌زند/ دشمن ما/ یک روز برای فتح تو می‌آید/ یک جبهه متحد زمرد و زن ما» (احمدی‌فر، به نقل از کاظمی، 1397: 158).
شعر ملتزم و متعهد تعاریف و اصطلاحات
از دیرباز شعر مقاومت با مضامین سرشار از تعهدش موردتوجه شاعران و نویسندگان واقع‌شده و رساترین شیوهها را برای مقابله با ظلم و جور زمانه ارائه داده است. تعهد «حفظ و نگهداری از چیزی و مراقبت از آن در همه احوال»(راغب اصفهانی، 1412: 59). درعین‌حال گروهی از مفسرین آن را به معنی «التزام به چیزی و عقد قلبی بر آن می‌دانند»(طباطبایی، 1378: 651)
بیتعهدی در جهان از جهل و نادانی آغاز گردیده است: «این هیکل سیاه ستم/ مجموعه‌ای است/ از همه اندام‌های نامردی/ اندام‌های سرزده از/ ریشه‌های جهل»(صفارزاده، 1391: 452).
صفارزاده پیوسته ظلم و ستم تجاوزگران را ناشی از جهل انسان‌ها دانسته است: «ظلم از جوار جهل می‌آید/ در روح و قلب من/ که دشمنی‌ام با ظلم/ دیرینه است و دشمن‌ساز/ همیشگی کینه/ از آن مأمون است/ امیر شیطان‌ها/ سیاه کارتر از همتایانش/ ابن ملجم و شمر» (همان، 827).
زمینه‌های پیدایش شعر ملتزم و متعهد «یکی از انواع ادبی که در دورة معاصر در شعر فارسی به اثبات رسیده شعر پایداری است که گویندگان آن بر خود فرض کرده‌اند تا در برابر شکم‌بارگی ستمکاران هرگز ساکت ننشینند. در این نوع ادبی مفاهیم اعتراض و مقاومت اجتماعی جنگ در مقابل تجاوزگران و انقلاب در مقابل سلطه گران غلبه دارد. با چنین توصیفی خاستگاه شعر پایداری اجتماع است و این نوع ادبی از دل رویدادهای ویژهای که در یک جامعه رخ میدهد بروز میکند»(سجودی، 1385: 59). «مردم همه (مرد و زن) با وحدت و همدلی در شعر جنگ ایران و عراق حضور دارند و تحسین می‌شوند»(جوکار و دیگران، 1400: 4) تاریخ ادبیات شعر مقاومت که همه ابعاد سیاسی و اجتماعی را در برگرفته و موفقیت، حفاظت و صیانت از وطن و تمامیت ارضی را در کارنامه دارد.
انواع شعر دفاع مقدس در راستای بررسی ابعاد وحدت در شعر دفاع مقدس سرودههاي جنگ را در چهار رده ميتوان جاي داد: الف: شعرهايی که عمدتاً رنگ و بوي شعار دارند. در این‌گونه اشعار در عین سادگی هیجان سرشار از مضامین تعهد و التزام همراه با آیندهای روشن به‌وضوح مشهود است؛ مانند: «کربلا کربلا ما داریم می‌آییم»(اکبر شریعت، وبلاگ فارسی زبانان). ب: شعرهایی که برآمده از تأثير تلخي‌هاي جنگ هستند. در این‌گونه اشعار نیز مضامین تعهد و التزام، همراه با غم‌های جنگ موج زده و موجبات جذابیت و اغنای مخاطب را فراهم می‌نماید: «دلم برای جبهه تنگ‌شده است/ آن بالا به آسمان نزديك‌ترم/ و مي‌توانم لحظه‌هاي تولد باران را/ پيش‌بيني كنم...»(سلمان هراتی، وبلاگ شهید بالازاده) ج: شعرهای شكوِه و جا ماندن از كاروان شهيدان، بهترین اشعار برای بیان جلوهای ایثار و شهادت همراه باغمی ستودنی برای اسطوره‌هایی غیرقابل‌انکار. «رفيقانم دعا كردند و رفتند مرا اینجا رها كردند و رفتند»(صادق آهنگران، وبلاگ اخی جهان) د: شعرهایی که تأثیر شادی‌ها و پیروزیهای رزمندگان را به تصویر کشیده و هنر اعجاز قلم را عینیت می‌بخشد، مانند حمله‌ور شد ارتش خلق ایران سوی دشمن از زمین و آسمان.
مضامین شعر پایداری هر سروده‌ای که شاعر با تبعیت از چارچوب‌های محتوای پایداری و مقاومت و در دوران هشت‌سال دفاع مقدس سروده باشد، میتواند حاوی مضامین شعر پایداری و مقاومت باشد.«شعر مقاومت، شعری پویا بوده كه میتواند کانالی برای بیان حرفهای ستمدیده به ستمگر باشد. شعر مقاومت، برخلاف قواعد مرسوم ادبی غرب است و از حصار تنگ شخصی بیرون می‌آید و پیامی جهانی می‌یابد»(محمدی روزبهانی، 1389: 26) سه واژه پرکاربرد «شهادت، عاشورا و وطن» از عمده مفاهیم و مضامین شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس هستند که زمینه‌های تفکّر هویت بخشی به وحدت و انسجام ملی را بسیار فراگیر نمودهاند.
شهادت
شهادت یکی از موضوعات مهم در ادبیات پایداری است که نگرش انسان و نوع جهان‌بینی او را تبیین میکند. شهادت در نگاه آرمان‌گرایانۀ نویسنده پیروزی است و درواقع تجربه‌ای پاک در قربانگاه الهی است که عاشق صادق شیفته‌وار به سویش گام برمی‌دارد. همبستگی ادبیات پایداری ایران به دین اسلام و بهرهمندی شاعران از کلام‌الله مجید، بیانگر التزام شاعران دفاع مقدس به اولین و ارزشمندترین واژه شعر متعهد و ملتزم یعنی شهادت میباشد. «وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ»(بقره، آیه154). ترجمه آیه: «و به‌آن‌ها كه در راه‌خدا كشته مى‌شوند مرده نگوئيد، بلكه آنان زنده‌اند، ولى شما نمى‌فهميد». «جوانه زد غزلی در دلم برای شهادت/ دوباره کرد دلم گوییا / هوای شهادت / طنین نبض مرا گوش کن چه می‌شنوی؟ هان! / به گوش می‌رسد از آن صدای پای شهادت» (امین‌پور، 1363: 101).
صبر و استقامت
صبر و حلم در قرآن کریم مقدمۀ پایداری است، چنانکه وقتی کسی از این دو صفت عاری باشد، هرگز نمی‌تواند به استقامت و پایداری نائل شود (میرحسینی،1390: 591). بر این اساس، این امر میتواند الگو و اسوه‌ای متعالی در ادبیات پایداری گردد. «با صبر فاخر/ بارأی استوار/ از دوردست/ وقوع حوادث را می‌دید/ آن ذات آسمانی/ پیوسته رو به عرش خدا داشت/ و اذن خاص می‌طلبید/ برای نزول ملائک/ برای نعمت امداد» (صفارزاده، 1391: 833).
شاعر با استفاده از مراعات نظیر جسم زخمی رزمندگان را در استواری و وارستگی هم چون درفش قیام ائمه اطهار دانسته و به امری مهم اشاره داشته که رزمندگان علیرغم تحمل سختی‌ها فاتحان میادین نبرد خواهند بود: «اینان/ هرچند/ بشکسته زانوان و کمرهاشان/ استاده‌اند فاتح و نستوه/ بی‌هیچ خان و مان/ بر دوششان درفش قیام است» (امین‌پور، 1392: 35).
عاشورا بعد از واژة شهادت قسمت اعظم شعر دفاع مقدس منشأ گرفته از قيام خونين سالار شهيدان است.«شعر گویاترین زبان در طرح و انتقال عاشورا و رساترین صدا در معرفی حماسه ستم‌ستیز و ایمان‌ساز کربلاست»(سنگری، 157:1386). قسمت اعظم شعر دفاع مقدس از قيام خونين سالار شهيدان سرچشمه گرفته است.«نوشته‌های فراوانی گویای این شوق و شور وصف‌ناشدنی است؛ شعارهایی چون«گوشه چشمی یا حسین»،«عالم فدای حسین»، «حسین جان عاشقانت را دریاب» (فهیمی، 1374: 77).
امام خمینی (ره) نیز شهادتها، پیروزیها و فداکاریهای مردم و رزمندگان را محصول کربلا میدانستند. «پيروان مکتب عاشورا، نه ظلم مي‌كنند و نه زير بار ظلم میروند. عاشورا مکتبي است که زندگي را جز ايمان و جهاد نمی‌داند و کشته‌شدگانِ در اين مسير را زندگانِ جاويد مينامد؛ چنانکه امام حسين (ع) مي‌فرمايد: «انِمَاالحَيوه عَقيدَهٌ وجِهاد» (نوری وکاظمی، 1396: 116).
وطن جنگ همواره با خود درد و رنج و کشتار و غارت را به ارمغان می‌آورد که ترسیم چهرۀ دردکشیدۀ مردم و نیز عواملی چون فقر و تنگ‌دستی و اندوه مردم یکی از جلوههای بسیار مهم در ادبیات پایداری است. عشق به میهن و دفاع از آن با محوریت وحدت برگرفته از هویت ملی و حماسی در شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس، سبب ترویج اندیشه‌های مهرورزی و تقویت روحیة دفاع شده برای شاعر ارزش ذاتی پیدا کرد. «در اين‌گونه اشعار، شاعر همچون سربازی است که در رسالت تاريخی ـ اجتماعی خويش به هواداری از سرزمين خود می‌پردازد و در اين ميان، خويشتن را نيز آشکار میکند» (لک، 1389: 21). «ای ظفرمندان در سنگر به‌پیش/ ای سواران سحر گردان نام‌آور به‌پیش/ جنگجویان دلاور پیشتازان دلیر/ آرشان فاتح این خاک پهناور به‌پیش» (مردانی، 1370: 44).
آزادگی و آزاداندیشی
آزادگی و آزاداندیشی الگویی متعالی برای انسان‌هایی است که خواهان آزادی هستند و برای رسیدن به آن از هیچ‌چیزی واهمه ندارند: «شما که طالب آزادی هستید/ همواره گام‌های اجانب/ اعصابتان را/ لگدکوب کرده است/ زندان و روزه/ جنگ‌وگریز/ پیمان اعتراض/ بر ضد اتحاد تعرض/ این رشتۀ طلوع و غروب/ برنامۀ شبانه‌روز شماست»(صفارزاده،1391: 417). بازتاب شعر پایداری و مقاومت بر وحدت و انسجام ملی شعر مقاومت و پایداری بیانگر نمادها و نقشهایی است که در راستای هویت و ارزشهای اجتماعی ایرانی از جمله وحدت شکل‌گرفته است. تأثیر کارکرد ادبیات و شعر دفاع مقدس در تهییج احساسات حماسی و مواجهه با دشمن تا بن دندان مصلح قابل‌اغماض نیست. چرا که «ادبیات انقلاب اسلامی ماهیتی دینی و انقلابی دارد و بیشتر در آیینه شعر بازتاب یافته است» (چهره‌قانی، 1396: 30) «اگرچه اشعار جنگ در دوره معاصر ایران، به‌صورت حماسهای مدون به یک شاعر خاص تعلّق ندارد و شاعران متعدّد و متعهّدی آن‌ها را سرودهاند و در قالب مثنوی نیز نیستند، ولی دارای بسیاری از ویژگیهای شعر حماسی مانند حفظ یکپارچگی کشور، هویت ملّی، نبرد برای پاسداشت سرزمین خویش، دلاوری، ایثار و شهادت نیز میباشد» (واحددوست، 1392: 70) شعر مقاومت و پایداری در ایران، به‌واسطه زبان و ادبیات اشتراکات دینی و زبانی جایگاه خود را در حفظ انسجام و هویت ملی به‌خوبی تبیین نموده است.«جنگ، جنگ است بیا تا صف دشمن‌شکنیم/ صف این دشمن دیوانه میهن شکنیم» (مردانی، 1370: 83).
نتیجه‌گیری
هویت و استقلال هر جامعه‌ای بستگی به حفظ و پاسداری از ارزشهای آن دارد. یکی از مؤلفههای حفظ وحدت و انسجام ملی را میتوان در مفهوم واژگان شعر مقاومت و پایداری جستجو کرد چرا که هرگاه دشمنان چشم طمع به این مرزوبوم دوختهاند شعرحماسی مقـاومت پا به عرصه گذاشته و با هویت بخشـی به ارزشهای مشترک، موجبات وحدت و انسجام و مقاومت و دفاع را فراهم نموده است.
دعوت به وحدت و همدلی از درونمایههای اصلی شعر دفاع مقدس میباشد. از همین رو در این دوران پرمخاطره که دشمن به ناگاه تهاجم گستردهای را به مرزهای کشورمان وارد کرد، موضوع اتحاد و دعوت همگانی به همبستگی در برابر دشمنان یکی از اصلی‌ترین عوامل مقاومت و پایداری شد. آنچه مسلم است گسترة مصادیق بارز تاریخی شعر پایداری و مقاومت از گذشته تاکنون زیور دهنده‌ی هویتی حماسی در ادبیات بوده و وام‌گیری شعر مقاومت و پایداری، تحکیم انسجام و وحدت از آزادسازی خرمشهر تا شکست حصر آبادان از مصادیق بارز آن بوده است. سه واژه پرکاربرد «شهادت، عاشورا و وطن» از عمده مفاهیم و مضامین شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس هستند که زمینه‌های تفکّر هویت بخشی به وحدت و انسجام ملی را بسیار فراگیر نمودهاند. ساختار پیشینه غنی شعر متعهد و ملتزم، بیانگر ظرفیتهایی نهفته از هویت و استقلالی است که موجب شد خون هویت و غیرت در رگهای مردم کل کشور بجوشد و خیل عظیمی از ایثارگران و آزادگان همراه مردم بومی به‌سوی جبههها رهسپار شوند و از کیان و هویت خود دفاع کنند. جایگاه ادبیات منظوم در این برهه در حفظ وحدت و انسجام ملی به نقشی بی‌بدیل تبدیل نمود. مسلم است که استراتژی وحدت و انسجام ملی در شعر پایداری دفاع مقدس باید پیوسه تداوم یابد. امروزه که تهدیدات نرم دشمنان وحدت و انسجام ملی را هدف گرفته است مسلماً میتوان از شعر متعهد و ملتزم به‌عنوان یکی از ابزارهای بازدارنده در مقابل تهاجمات دشمن بهره برد. تاریخ پایداری در جبههها نشان داده که شعر یکی از عناصری بود که امتزاج و همسازی عناصر مختلف هویت ایرانی در طول دفاع مقدس را در قالب همبستگی و وحدت ملی متجلی ساخت. شاعران حاضر درصحنة نبرد در طول هشت سال دفاع از وطن با درک درست از موضوع به تبیین جایگاه موضوع وحدت و در راستای آن ایجاد انسجام ملی پرداختند. یکی از مهم‌ترين سلاح ملت ايران براي خنثي كردن تهديد‌ها و خلق حماسه‌ها همبستگي ملي و همدلي شعر متعهد و ملتزم دفاع مقدس بود این‌گونة ادبی با کاربردی ساختن و جان‌بخشی به واژگان در خنثي كردن تهديد‌هاي دشمن و همدلي و همبستگي در طول سال‌هاي طولانی دفاع مقدس كارايي خود را نشان داده است.
منابع و مآخذ
1. قرآن کریم
2. امین‌پور، قیصر. (1363). تنفس صبح. تهران: سروش.
3. القاسم، سمیح. (1993). الاعمال الکامله، الطبعه الاولی. دارسعاد الصباح.
4. براتی، محمود. (1388). «حماسه در بزم غزل بحثی پیرامون غزل ـ حماسه در ابیات انقلاب و دفاع مقدم». نشریه ادبیات پایداری. دوره 1، شماره 1. صص 27ـ 50.
5. پارسا، احمد. (1388). «بررسی انعکاس اوضاع فلسطین در دو سروده جبرا ابراهیم جبرا و محمود درویش». همایش ملی ادبیات پایداری دانشگاه. گیلان: رشت.
6. پرداخته، فرهاد و محمدی، فاطمه. (1396).«ادبیات دفاع مقدس و نقش آن در وحدت ملی»، آموزشکده فنی و حرفهای، آستانه اشرفیه، گیلان: دانشگاه فنی و حرفهای.
7. جعفری خسروآبادی، نصرالله. (1396). «تأملی بر مفهوم تعهد و التزام در فقه امامیه و حقوق ایران». مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز. دوره نهم. شماره سوم. صص 96ـ 75.
8. چهره قانی، رضا .(1396). «ادبیات پایداری در ایران بازشناسی مؤلفه‌ها، فرصتها و چالشها، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. دوره 7. شمارۀ 2. صص1ـ30.
9. رحیمیان، افسانه، (1388). «تأملی بر شعر و شاعری در دورة دفاع مقدس». فصلنامه خط اول. سال سوم. شماره 11. صص83 ـ 96.
10. ذوعلم، علی. (1379). انقلاب و ارزشها: پژوهشی درباره سیر تحول ارزشها در پرتو انقلاب اسلامی در ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و ان‍دی‍ش‍ه اسلامی.
11. حسام‌پور، سعید. و ملکوتی، حسین.(1383). مجموعه مقالات برگزیدة هم‌اندیشی زبان و ادبیات فارسی در سدة نهم. هرمزگان: دانشگاه هرمزگان.
12. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (1412). مفردات الفاظ القران. بیروت: الدارالشامیه.
13. زرين‌كوب، عبدالحسين. (1357). ارسطو و فن شعر. تهران: اميركبير.
14. سجودی، فروزان. (1385). «ساختار شعر پایداری». نشریه بیناب. شماره دهم. صص: 158ـ163.
15. سنگری، محمدرضا. (1386). پیوند دو فرهنگ عاشورا و دفاع مقدس. قم: یاقوت.
16. سبزواری، حمید.(1368). دیوان اشعار. تهران: انتشارات سرود سپیده.
17. ـــــــــــــــ .«بحر را موج‌ها زنده کرده‌اند». به نقل از وبلاگ کوچ. سیمین محسن‌نژاد 27/10/1391.
18. صرفی، محمدرضا و هاشمی، رضا. (1389). «دفاع مقدس، تعهد و تحول در شعر قیصر امین پور». مجلۀ ادبیات پایداری دانشکده علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورۀ 2، شماره 2. صص 346ـ324.
19. صفارزاده، طاهره. (1384). دیدار صبح. تهران: پارس کتاب.
20. ـــــــــــــــ . (1391). مجموعه اشعار. تهران: پارس کتاب.
21. طباطبایی، محمدحسین.(1378). ترجمه تفسیر المیزان. قم: انتشارات اسلامی وابسطه به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
22. لک، منوچهر، (1384). ایران زمین در شعر فارسی. تهران: مؤسسه مطالعات شامل.
23. ـــــــــــــ . (1384). «هویت ملی در شعر دفاع مقدس». فصلنامه مطالعات ملی. 22 سال ششم. شماره 2. صص 112ـ 132.
24. مردانی، نصرالله. (1370). خون نامه خاک. ج 2. تهران: مؤسسه کیهان.
25. معین، محمد. (1388). فرهنگ فارسی. چاپ بيست وپنجم، تهران: نشر امیركبیر.
26. محمدی روزبهانی، محبوبه.(1389). «قسم به نخل، قسم به زیتون، بررسی تطبیقی شعر مقاومت ایران و فلسطین». تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس.
27. محمدی، جلال. (1374).«قبیله خورشید». تبریز ستاد برگزاری کنگره بزرگداشت سرداران شهیدان آذربایجان.
28. نجف‌زاده بارفروش، محمدباقر. (1372). فرهنگ شاعران جنگ و مقاومت. تهران: کیهان.
29. نوری، علیرضا و کاظمی، داود. (1396). «پلاکاردها و پیاده‌رو». فصلنامه پژوهشهای نظم و نثر فارسی. سال 1. شماره 2. صص103 ـ 127.
30. واحد دوست، مهوش. (1392). «بازنمایی عناصر اساطیر ـ حماسی همبستگی ملّی در شعر دفاع مقدس». فصلنامه مطالعات ملّی. 54. سال چهاردهم. شماره 2. صص 49ـ 72.
31. هرمیداس باوند، داود. (1377). «چالش‌های برون‌مرزی هویت ایرانی در طول تاریخ». مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی. شماره 130.
Examining the themes of national cohesion in the poetry
committed to sustainability
Abstract
Background and purpose: The identity of each society depends on protection of its values.we can find one of the components of Unity and coherence protection in concepts of the resistance verse glossary because whenever enemies covet border boundary, engaged and obligated heroic verse to identity of common values lead to unity and resistance.The literature, especially resistance verse training resistance soul in the framework of glossary extracted from the epic of 8 years period of Holly defend war, has exhibited successfully immortal identity of unity protection and national coherence around the world. The present paper has worked out with descriptive- analysis methods. Methodology: The present paper has worked out with descriptive- analysis methods and it aims to study made unity whitn society in Holy defend war. Findings: The streamology of resistance verse and the effective role of it on such a components like martyrdoms, fatherland and Ashura can penetrate so deeply into soul that awakened spirit of epic identity in the soul of each Iranian person. Conclusion: The results show that the expression of immortal epics such as devotion of Emam Hossein and his fellows in Ashura story are expressing the high value of Jihad, martyrdoms, patriotism and defend the integrity of fatherland. In fact, these components have been effected on establishment of national unity and public attempts to undo aggressor threats and on creation of persistent epics.
Keywords: national cohesion, poetry, committed, sustainability.