تغییرات اجتماعی و چالش‌های فقهی- حقوقی خانواده ایرانی

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

لیلا حکاک ^{1 *} , اصغر عربیان ² , محمدجواد جاوید ³

1 - دانشجوي دكتراي تخصصي رشته حقوق خصوصي، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحدتهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/12 تاریخ پذیرش : 1403/03/24 تاریخ انتشار : 1403/10/15

کلید واژه: تغییرات اجتماعی, چالش‌های فقهی- حقوقی, خانواده, حقوق خانواده, زنان.,

چکیده مقاله :

هدف تحقیق: هدف از این پژوهش پرداختن به این مسئله کلیدی است که نهاد خانواده در ایران پسا انقلابی تحت تاثیر تغییرات اجتماعی، با چالش‏های مهمی از جمله تاخیر یا تعجیل در سن ازدواج، دگرگونی ارزش‌های فرزندآوری و فرزندپروری، و ظهور خانواده‌های ناهنجار مواجه بوده است.

روش تحقیق: نوع پژوهش حاضر، توصیفی بوده و روش بکار گرفته شده در آن، توصیفی - تحلیلی می‏باشد. روش جمع آوری اطلاعات نیز کتابخانه‏ای و با استناد به کتاب ها، مقاله ها، اسناد و پایگاه های اینترنتی خواهد بود.

یافته ‏ها: به تبع تغییرات اجتماعی خانواده در جامعه ایرانی که مهمترین آنها دگرگونی خانواده گسترده به هسته‌ای است، شاهد کاهش کارکردهای خانواده و برون سپاري نقش‌های آن، اختلال در ارتباط بین نسل‌ها و تعارض ارزشی، تحول ساختار قدرت، معظل سالمندی، تاخیر یا تعجیل در سن ازدواج، دگرگونی ارزش‌های فرزندآوری و فرزندپروری، و ظهور خانواده‌های ناهنجار با جامعه ایران بوده‌ایم. این چالش‌ها با پیامدهای منفی چون خشونت علیه زنان وکودکان خانواده، بلاتکلیفی زنان مطلقه و بیوه و فرزندان آنها، مشکلات و مسایل مالی خانواده، بروز اختلاف‌های خانوادگی و افزایش طلاق، خطرات جانی مادر، گسترش روابط خارج از شرع و قانون، خشونت و تبعیض علیه زنان در محیط‌های شغلی همراه است.در پاسخ به برخی مسایل و و پیامدهای آسیب زای آنها، برخی قوانین حقوقی ایران پساانقلابی بر مبنای تفاسیر فقه پویای اسلامی متحول و اصلاح شده‌اند. اما در مواردی این قوانین همچنان دست نخورده مانده‌اند که لازم است برای تنظیم تعاملات بین اعضای خانواده و مناسبات بین آنها و تناسب و تطابق با شرایط معاصر این قوانین بازنگری شوند.

نتیجه­ گیری: تغییرات اجتماعی موجب شکل‌گیری چالش‌های مختلف از جمله چالش ولایت و ریاست در خانواده، چالش‌های حقوق مالی خانواده، چالش اقارب‌، کودک همسری، حضانت، سقط جنین، ازدواج سفید و اشتغال زنان شده است. این چالش‌های جدید، آسیب‌ها و پیامدهای منفی مختلفی بر کیان خانواده به همراه داشته اند که لزوم قانونگذاری و اصلاح قوانین موجود را در تطابق و کنترل این آسیب‏ها دوچندان ساخته است.

چکیده انگلیسی:

Objective: The present research aimed at reviewing a key issue, “in post-revolution Iran, under social changes, Iranian family institution has been faced with important challenges such as early or late marriage, changed childbearing and parenting values and appearance of abnormal families.

Method: descriptive-analytical methods were used for a descriptive research. Library method by referring to the books, papers, documents, and internet websites was used.

Findings: Social changes in Iran followed by family changes including extended family changing to nuclear family as the most notable one along with reduced family functions and outsourcing them, breakdown in relationships between generations, conflicts of values, changed power structure, the problem of aging, early or late marriage, changed childbearing and parenting values, and the appearance of families abnormal in Iranian society.

These changes have resulted in different challenges including violence against women and children, uncertain conditions of widowed women and their children, financial family issues, raising family disputes and divorce, dangers for mother’s lives, increased illegal and irreligious relations, violence and discrimination against women in workplaces. In response to some issues and their damaging consequences, some post-revolution legal regulations based on interpretations of dynamic Islamic jurisprudence have been changed and reformed, but, some of them remained intact waiting to be reviewed to regulate family members’ interactions and their relationships in accordance with contemporary conditions and circumstances

Conclusion: social changes have resulted in shaping different challenges regarding guardianship and headship in family, financial regulations for families, the relatives, child marriage, custody, abortion, white marriage, and women employment etc. These new challenges have had different damages to and consequences for family nature doubling the necessity of accordant legislation and reforms in laws to control and adapt them

منابع و مأخذ:

قران کریم.
نهج البلاغه.
 ابن ادریس، الحلی (1401ق) السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين.
 اردبیلی، احمد ابن محمد( 1982) مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين.
 افراسیابی، فرهنگ (1396) تأملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه«، فصلنامه فقه، حقوق و علوم جزا، سال دوم،شماره 6.
 انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415 ق) المکاسب المحرمه بیع خیارات، قم : مجمع الفكر الإسلامي،
 آقایی نیا، حسین (1392) حقوق کیفري اختصاصی (جرایم علیه اشخاص)، تهران: میزان.
 آقایی، مجید (1398) واکاوی جرم شناسانه ازدواج سفید با رویکرد جامعه شناختی«، پژوهشنامه اسالمی زنان و خانواده، سال هفتم، شماره 16.
 بجنوردی، ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ،( 1377) اﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﻔﻘﻴﺔ، ﻗﻢ: ﻧﺸﺮ ﻫﺎدي.
 جبل عاملي، زين الدين (1416ق ) مسالك الافهام، جلد 8 ،قم: مؤسسه المعارف الاسلامية.
 حر عاملی، محمد بن حسن ( 1367) تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة(جلد 12)، قم: موسسه آل بیت علیه السلام.
 حر عاملي، محمدبن حسن. (1991م). وسائل الشيعه. تحقيق عبدالرحيم رباني شيرازي. بيروت: دار احياءالتراثالعربي.
 حیدری، محمدمهدی؛ محمدی، امیر ؛ مرادی قلعه، سهیلا (1401) آثار حقوقی و کیفری ازدواج سفید در ایران، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی سال پنجم مرداد 1401 شماره 51، 67-77.
 رضایی اصفهانی، محمدعلی(1387)، تفسیر قرآن مهر، قم:پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
 رضایی، حسن (1394) ازدواج سفید با هم باشی سیاه«، مجله پایش سبک زندگی، شماره 6.
 شریفی لاهیچی، محمد بن علی(1373)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: نشر داد.
 شهید ثانی، زین الدین (1380) مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام قم: موسسه المعارف الاسلاميه.
 شیخ طوسی(1365) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 شیروی، عبدالحسین (۱۳۹۷). حقوق خانواده: ازدواج، طلاق و فرزندان. تهران: سازمان سمت.
 صادقی تهرانی، محمد(1406ق/ 1365ش) الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة،‌ قم: فرهنگ اسلامی.
 صفایی‌، حسن، اسدالله امامی(١٣٨٤)، مختصر حقوق خانواده، تهران،میزان.
 صفايي، سيد حسين (1384 )دورة مقدماتي حقوق مدني: قواعد عمومي قراردادها، جلد 2، تهران: ميزان.
 علامه حلی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف( 1373) مختلف الشیعه فی احکام الشریعه(جلد 5)، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
 کاتوزیان، ناصر(1378) حقوق مدنی: خانواده، تهران: شرکت سهامی انتشار، بهمن برنا.
 کاتوزیان، ناصر(1380) حقوق مدنی: خانواده، تهران:سهامی انتشار.
 کاتوزیان، ناصر، (١٣٨٤) دوره مقدماتی حقوق مدنی(درسهایی از شفعه، وصیت ارث)، تهران‌، میزان‌.
 گودرزي، فرامرز ؛ کیانی، مهرزاد (1368) پزشکی قانونی، جلد اول، تهران: انتشارات انیشتن.
 مجلسي، محمد باقر. (1983م). بحارالانوار. بيروت: مؤسسه الوفاء.
 مصطفوی، حسن(1380) تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب.
 مصطفوی، محمد کاظم (1375) القواعد مائة قاعدة فقهية معني ومدرکا وموردا، قم: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة
 مغنیه، محمدجواد(1424ق) التفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الاسلامی.
 مکارم شیرازی، ناصر( 1374) انوار الفقاهه فی احکام الکتاب الخمس و انفال: قم: پیام امیرالمومنین.
 مکارم شیرازی، ناصر(1371) تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 موسوی بجنوردی، محمد؛ ترکمان‌، عفت‌ (١٣٨٥)، ولایت مادر در فقه و حقوق‌ با‌ نگرشی‌ به‌ اندیشه‌ امام خمینی، پژوهشنامه‌ متین‌، ١٣١-١٤٧.
 موسوی خمینی، روح الله (1380 )تحریرالوسیله، قم: مؤسسه دارالعلم.
 مهریزی، مهدی(1386) شخصیت و حقوق زن در اسلامی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
 میرمحمد صادقی، حسین (1392) جرائم علیه اشخاص، تهران: میزان.
 نجفی، محمد حسن (1360) جواهر الکلام فی شرح شرایع اسلام، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
 نظريات مشورتي ادارة حقوقي قوة قضاييه.
 نیک پی، امیر، رضوان پویا،(١٣٩١) جامعه شناسی تحول خانواده در ایران( بررسی ابعاد اجتماعی‌ و حقوقی‌ لایحه‌ حمایت خانواده) جامعه شناسی تاریخی، دوره ٤، شماره‌ ١، ١٣١‌- ١٦٩‌.
 وزیری، مجید ؛ نوری، عزیزه؛ علیایی، شاولد (1390). «بررسی سیر تحولات تاریخی حقوق اجتماعی زن در باب قضاوت و مرجعیت در فقه»، کتاب نقد، شماره59 و 60، صص 181-250.
 یزدانی،عباسعلی‌؛ دوستی، سیمین‌ (١٣٩٤)، اﺷﮑﺎل ﻧﻮﭘﺪﯾﺪ ﺧﺎﻧﻮاده در اﯾﺮان و ﭼﺎﻟﺶ ﻫﺎي آن، ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺪدﮐﺎري اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﺳﺎل دوم، ﺷﻤﺎره٦، ٧٥-١٠٠.
 اسناد حقوقی
 اصلاحیه قانون مدنی 1382
 اصلاحیه قانون مدنی 1379
 اصلاحیه قانون مدنی 1363
 اصلاحیه قانون مدنی 1370
 اصلاحیه قانون مدنی1361
 آیین نامه دورکاری، مصوب 1389
 آئین نامه دورکاری، ماده ۴، شماره ۷۶۴۸۱/۴۴۷۲۶ مصوب ۰۷/‏۰۴/‏۱۳۸۹‬
 آئین نامه دورکاری، مصوب کمیسیون امور اجتماعی و دولت الکترونیک، مصوب ۱۳۹۸
 بازدارندگی از جرایم بر ضد حقوق و تکالیف خانوادگی 1375
 قانون دورکاری به شماره ۴۲۵۷۳ مورخ ۱۲/‏۰۸/‏۱۴۰۰‬
 قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1366
 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
 قانون استخدام کشوری مصوب 13 اسفند 1368
 قانون اشتغال نیمه وقت زنان مصوب 1362
 قانون اصلاح مقررات استخدام و بازنشستگی کشوری 1370
 قانون اعطای حق حضانت فرزندان صغیر یا محجور به مادران 1364
 قانون بازنشستگی پیش از موعد زنان، مصوبه 1391 هیئت دولت و مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی 1392
 قانون تامین زنان و کودکان بی سرپرست 1371
 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران شیرده 1374
 قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران شیرده، مصوب 1374، اصلاحیه 1383 و 1390
 قانون تسهیل ازدواج زنان 1384
 قانون تعزیرات
 قانون تنظیم خانواده و جمعیت 1372
 قانون حق حضانت 1365
 قانون حمایت از خانواده 1390
 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان 1381
 قانون حمايت خانواده مصوب 1391.
 قانون خدمت نیمه وقت بانوان1362
 قانون راجع به خدمت نیمه وقت بانون و اصلاحات بعدی آن، وبگاه مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، 10 آذر 1362.
 قانون سقط درمانی 1384
 قانون صندوق رفاه دانشجویان 1371
 قانون کار، ماده 76 و 77، مرخصی زایمان و رفاه مادران برای مراقبت از کودکان مصوب 1370
 قانون کار، ماده 77، مصوب 29/8/1369
 قانون کار، مواد 75 الی 78 درباره حق اشتغال زنان
 قانون کار» «ماده 75، ممنوعیت کارهای سخت برای زنان مصوّب 29 آبان سال 1369
 قانون مجازات اسلامی
 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 .
 قانون نحوه اجرای قانون مربوط به خدمت نیمه وقت بانون، مصوب 10 آذر 1362، تاریخ امضاء 24/1/1364، تاریخ انتشار 03/02/1364، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، شماره پرونده 2/807 روزنامه : 11694، دوره 2، شماره جلد : 1، شماره صفحه: 144.
 لایحه تسهیلات شغلی برای زنان سرپرست خانوار سال 1391
 لایحه تسهیلات شغلی زنان روستایی و عشایر مصوب 1387