نقش خاندان های ایرانی در توسعه هویت ایرانی- اسلامی مورد مطالعه : عصر اول خلافت عباسی
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
محمد علی عسگری
1
(
دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
)
فهیمه مخبر دزفولی
2
(
دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
)
یونس فرهمند
3
(
دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
)
کلید واژه: خلافت عباسی, هویت ایرانی, خاندان های ایرانی, توسعه,
چکیده مقاله :
یکی از تحولات مهم تاریخی در دوران نخست خلافت عباسی، برکشیده شدن خاندان های ایرانی بود. آنچنانکه از ابتدای تشکیل این خلافت تا زمان غلبه ترکان تقریبا اکثر مقدرات خلافت در دست وزرای ایرانی قرار گرفت. خاندان های بختیشوع، نوبختی، برمکیان، سهل از جمله این خاندان های بزرگی بودند که خدمات ارزنده ای را به خلافت عباسی کرده و درهمان حال از امکانات و قدرت فراوانی نیز برخوردار شدند. پرسشی که همواره مطرح بوده اینکه نقش تاریخی این خاندان ها در توسعه هویت ایرانی - اسلامی چه بوده است؟چگونه در حالی که آنها کارگزاران یک خلافت عربی بودند و باید نسبت به آن التزام می داشتند، موفق شدند در توسعه هویت ایرانی - اسلامی نیز اثرگذار باشند؟ فرضیه ما آن است که آنها علاوه بر آنکه هویتی ایرانی داشتند، مبانی اسلام را نیز به دقت می شناختند. نتیجه کار ما نشان می دهد که آنها نه تنها موفق شدند اسلام را در هویت ایرانی ادغام کنند، بلکه در دراز مدت موفق شدند هویت ایرانی را وارد جهان عرب کرده و به این وسیله نقش پر رنگی در ایجاد زیرساخت های لازم برای تمدن اسلامی داشته باشند. در این جا سعی شده است با روش تحلیل منابع تاریخی و نقد پژوهش های جدید، ضمن توضیح موقعیت و شرایط حضور این خاندان ها در بدنه خلافت عباسی و نیز با تفکیک نقش آنها به دو گروه کارگزاران و دانشمندان به این پرسش ها پاسخ داده شود.
One of the important historical developments during the first period of the Abbasid caliphate was therise of Iranian families. As from the beginning of the formation of this caliphate until the conquest of the Turks,almost most of the caliphate powers were in the hands of Iranian ministers. The families of Bokhtishua,Nobakhti, Barmakian, and Sahl were among these great families that provided valuable services to the AbbasidCaliphate and at the same time enjoyed a lot of facilities and power. The question that has always been raised iswhat was the historical role of these families in the development of the Iranian-Islamic identity? How did theysucceed in the development of the Iranian-Islamic identity while they were executors of an Arab caliphate andhad to be committed to it? Our hypothesis is that in addition to having an Iranian identity, they also knew thebasics of Islam carefully. The result of our work shows that they not only succeeded in integrating Islam into theIranian identity, but in the long run they succeeded in bringing the Iranian identity into the Arab world andthereby played a colorful role in creating the necessary infrastructure for Islamic civilization. . Here, an attempthas been made to answer these questions by analyzing historical sources and criticizing new researches, whileexplaining the position and conditions of the presence of these families in the body of the Abbasid Caliphate, andalso by separating their roles into two groups of agents and scientists.
- ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، نشر الکترونیکی کتابناک، 1390.
- ابن خلکان، ابوعباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابوبکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق، احسان عباس، دار صادر، بیروت، 1978.
- ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، کلاله خاور، تهران، نسخه اینترنتی تبرستان 1386.
- اشرف، احمد؛ هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه: حمید احمدی، نشر نی، 1396.
- افروغ، عماد؛ هویت ایرانی در گذر تاریخ، انتشارات علم، تهران، 1400.
- اقبال، عباس، خاندان نوبختی، طهوری، تهران، 1345.
-امین، احمد، ضحی الاسلام، مطبعه الاعتماد، قاهره، 1934.
- بهرامیان، علی، «مدخل ابوسلمه خلال» دبا، ج 5 ص560 - 563. تهران 1399.
- بووا، لوسین، برمکیان بنا بر روایات مورخین عرب و ایرانی، ترجمه عبدالحسین میکده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1352.
- تاریخ سیستان ، تصحیح محمد تقی بهار، انتشارات معین، تهران، 1381.
- جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس، کتاب الوزراء و الکتاب، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، مطبعه مصطفی البانی الحلبی و اولاده، قاهره، 1938.
- خضری، احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، انتشارات سمت، تهران، 1384.
- دوری عزالدین، العصر العباسی الاول، دراسه فی التاریخ السیاسی و الاداری و المالی، دار الطلیعه للطباعه و النشر، بیروت، 1997.
- زریاب خویی، عباس، « مدخل آل نوبخت» دبا، تهران 1374. ج 2/ 177 – 178.
- زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، امیر کبیر، تهران، 1383.
- ..............، تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، امیر کبیر، تهران، 1400.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، امیر کبیر، تهران، 1372.
- شاه ملکی، رضا، « نفوذ خاندانهای ایرانی در عصر عباسیان و نقش آنان در بسط اندیشه ایرانشهری»، فصلنامه جندی شاپور، سال چهارم، شماره 13 سال 1397.
- شریعتی، علی، بازشناسی هویت ایرانی اسلامی، وبسایت بنیاد شریعتی.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، انتشارات فردوس، تهران 1369.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات اساطیر، تهران، 1375.
- عزالدین، یوسف، البرامکه و العلویون، بحث تاریخی عن مواقف البرامکه من العلویین خاصه و العرب عامه، مطبعه اهل البیت، کربلا 1965.
- عشماوی، محمد سعید، الخلافه الاسلامیه، سینا للنشر، قاهره 1992.
- قیم، بهادر و دیگران، «بختیشوع، یادگار جندی شاپور و نقش عملی آنها در تمدن اسلامی» فصلنامه علمی پژوهشی جنتا شاپیر، دوره دوم شماره 4 سال 1390.
- کانپوری، عبدالرزاق، برمکیان؛ یحیی، فضل، جعفر، ترجمه مصطفی طباطبایی و رام . ه . بودراجا، انتشارات کتابخانه سینایی، چاپ پنجم، تهران 1348.
- گرگانی، عبدالعظیم قریب، تاریخ برامکه ، مطبعه مجلس، تهران، 1313.
- متز آدام؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم یا عصر رنسانس اسلامی، ترجمه .علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، امیرکبیر، تهران 1364،
- مجمل التواریخ و القصص، تصحیح محمد تقی بهار، کلاله خاور، تهران، 1318.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1382.
- مسکوب، شاهرخ؛ هویت ایرانی و زبان فارسی؛ نشر فرزان روز، تهران، 1394
- مصباح، مجید، « دلایل انتخاب حسن بن سهل به حکومت بغداد»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد بجنورد.
- ممتحن، حسینعلی؛ نهضت شعوبیه، جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1370.
- منفرد، افسانه، « مدخل برمکیان» دبا، 1399/ ج 1 ص 1044.
- یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1382.
- ناظمیان فرد، علی، «زندیق ستیزی در عصر خلافت مهدی عباسی» ، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش نامه تاریخ اسلام سال دوم شماره ششم سال 1391 .
_||_- ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، نشر الکترونیکی کتابناک، 1390.
- ابن خلکان، ابوعباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابوبکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق، احسان عباس، دار صادر، بیروت، 1978.
- ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، کلاله خاور، تهران، نسخه اینترنتی تبرستان 1386.
- اشرف، احمد؛ هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه: حمید احمدی، نشر نی، 1396.
- افروغ، عماد؛ هویت ایرانی در گذر تاریخ، انتشارات علم، تهران، 1400.
- اقبال، عباس، خاندان نوبختی، طهوری، تهران، 1345.
-امین، احمد، ضحی الاسلام، مطبعه الاعتماد، قاهره، 1934.
- بهرامیان، علی، «مدخل ابوسلمه خلال» دبا، ج 5 ص560 - 563. تهران 1399.
- بووا، لوسین، برمکیان بنا بر روایات مورخین عرب و ایرانی، ترجمه عبدالحسین میکده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1352.
- تاریخ سیستان ، تصحیح محمد تقی بهار، انتشارات معین، تهران، 1381.
- جهشیاری، ابوعبدالله محمد بن عبدوس، کتاب الوزراء و الکتاب، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، مطبعه مصطفی البانی الحلبی و اولاده، قاهره، 1938.
- خضری، احمد رضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، انتشارات سمت، تهران، 1384.
- دوری عزالدین، العصر العباسی الاول، دراسه فی التاریخ السیاسی و الاداری و المالی، دار الطلیعه للطباعه و النشر، بیروت، 1997.
- زریاب خویی، عباس، « مدخل آل نوبخت» دبا، تهران 1374. ج 2/ 177 – 178.
- زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، امیر کبیر، تهران، 1383.
- ..............، تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، امیر کبیر، تهران، 1400.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، امیر کبیر، تهران، 1372.
- شاه ملکی، رضا، « نفوذ خاندانهای ایرانی در عصر عباسیان و نقش آنان در بسط اندیشه ایرانشهری»، فصلنامه جندی شاپور، سال چهارم، شماره 13 سال 1397.
- شریعتی، علی، بازشناسی هویت ایرانی اسلامی، وبسایت بنیاد شریعتی.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، انتشارات فردوس، تهران 1369.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات اساطیر، تهران، 1375.
- عزالدین، یوسف، البرامکه و العلویون، بحث تاریخی عن مواقف البرامکه من العلویین خاصه و العرب عامه، مطبعه اهل البیت، کربلا 1965.
- عشماوی، محمد سعید، الخلافه الاسلامیه، سینا للنشر، قاهره 1992.
- قیم، بهادر و دیگران، «بختیشوع، یادگار جندی شاپور و نقش عملی آنها در تمدن اسلامی» فصلنامه علمی پژوهشی جنتا شاپیر، دوره دوم شماره 4 سال 1390.
- کانپوری، عبدالرزاق، برمکیان؛ یحیی، فضل، جعفر، ترجمه مصطفی طباطبایی و رام . ه . بودراجا، انتشارات کتابخانه سینایی، چاپ پنجم، تهران 1348.
- گرگانی، عبدالعظیم قریب، تاریخ برامکه ، مطبعه مجلس، تهران، 1313.
- متز آدام؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم یا عصر رنسانس اسلامی، ترجمه .علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، امیرکبیر، تهران 1364،
- مجمل التواریخ و القصص، تصحیح محمد تقی بهار، کلاله خاور، تهران، 1318.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1382.
- مسکوب، شاهرخ؛ هویت ایرانی و زبان فارسی؛ نشر فرزان روز، تهران، 1394
- مصباح، مجید، « دلایل انتخاب حسن بن سهل به حکومت بغداد»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد بجنورد.
- ممتحن، حسینعلی؛ نهضت شعوبیه، جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1370.
- منفرد، افسانه، « مدخل برمکیان» دبا، 1399/ ج 1 ص 1044.
- یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1382.
- ناظمیان فرد، علی، «زندیق ستیزی در عصر خلافت مهدی عباسی» ، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش نامه تاریخ اسلام سال دوم شماره ششم سال 1391 .