سطح بندی شهرستان های استان خوزستان بر اساس شاخص های توسعه فرهنگی با استفاده از روش تحلیل روابط خاکستری
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایرانفرشته شنبه پور 1 , مسعود صفائی پور 2
1 - دانشجو دانشگاه چمران
2 - دانشگاه چمران اهواز
کلید واژه: تحلیل روابط خاکستری, توسعه فرهنگی, استان خوزستان, سطح بندی,
چکیده مقاله :
کاهش نابرابری در بهره مندی از منابع، دست آوردها و امکانات جامعه، یکی از مهم ترین معیارهای اساسی توسعه به شمار می رود. مفهوم توسعه علاوه بر رشد در همه جهات، توزیع متعادل را نیز در بر می گیرد. فرهنگ پایه رفتارهای انسانی به شمار می رود و بخش قابل توجهی از رفتارهای اقتصادی نیز بر این بنیان استوار است. درباره ی اثر فرهنگ بر توسعه می توان به ایجاد دارایی های زیادی از قبیل مهارت ها و محصولات فرهنگی اشاره کرد که در ارتقای رفاه جامعه اثر به سزایی دارد. هدف از این پژوهش سطح بندی شهرستان های استان خوزستان از بعد توسعه فرهنگی است. جامعه آماری، شامل 24 شهرستان استان خوزستان می باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات و داده ها از روش کتابخانه ای اسنادی و برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل روابط خاکستری استفاده شده است و معیارهای مورد استفاده در سطح بندی گزینه ها، با استفاده از روش مقایسات زوجی (AHP) وزن دهی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش، بیانگر آن است که بین شهرستان های استان خوزستان، از نظر بهره مندی از فضاها و امکانات فرهنگی تفاوت چشم گیری وجود دارد؛ به گونه ای که شهرستان اهواز با بیشترین امتیاز(1/000)، و همچنین شهرستان های بهبهان و دزفول به ترتیب با امتیاز (0/431) و (0/403) از بالاترین رتبه و سایر شهرستان های استان خوزستان از کمترین رتبه از نظر شاخص های توسعه فرهنگی بر اساس مدل تحلیل روابط خاکستری برخوردار می باشند.
Reducing inequality in the utilization of resources, achievements and community facilities, one of the most important development is the basic criteria. In addition to growth in all aspects of development, balanced distribution also encompasses. Culture is the basis of human behavior and a significant part of economic behavior based on this foundation. About the effect of culture on development to create large assets such as skills and cultural products that have a significant effect in improving the welfare of society. The aim of this study is the city of the province of the cultural development. The population, including 24 city Khuzestan Province. The research method is analytical. For data collection and data analysis library documentation and data analysis gray ties and criteria used in ranking options, using pairwise comparison is weighted. The results of this study suggest that the city of the province, in terms of utilization of space and facilities there are significant differences to the extent that the city of Ahvaz with the most points (1/000), as well as the city of PA and Dezful, respectively, points (0/431) and (0/403) of the highest rank and other city in the province of the lowest ranking in terms of cultural development based on the analysis of relationships are (GRA).
_||_
سطحبندی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس شاخصهای توسعه فرهنگی با استفاده از روش تحلیل روابط خاکستری
چکیده
كاهش نابرابري در بهرهمندي از منابع، دستآوردها و امكانات جامعه، يكي از مهمترين معيارهاي اساسي توسعه به شمار ميرود. مفهوم توسعه علاوه بر رشد در همه جهات، توزيع متعادل را نيز در بر ميگيرد. فرهنگ پایه رفتارهای انسانی به شمار میرود و بخش قابل توجهی از رفتارهای اقتصادی نیز بر این بنیان استوار است. دربارهی اثر فرهنگ بر توسعه میتوان به ایجاد داراییهای زیادی از قبیل مهارتها و محصولات فرهنگی اشاره کرد که در ارتقای رفاه جامعه اثر بهسزایی دارد. هدف از این پژوهش سطحبندی شهرستانهای استان خوزستان از بعد توسعه فرهنگی است. جامعه آماری، شامل 24 شهرستان استان خوزستان میباشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات و دادهها از روش کتابخانهای- اسنادی و برای تجزیه و تحلیل دادهها از روش تحلیل روابط خاکستری استفاده شده است و معیارهای مورد استفاده در سطحبندی گزینهها، با استفاده از روش مقایسات زوجی AHP)) وزندهی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش، بیانگر آن است که بین شهرستانهای استان خوزستان، از نظر بهرهمندی از فضاها و امکانات فرهنگی تفاوت چشمگیری وجود دارد؛ به گونهای که شهرستان اهواز با بیشترین امتیاز(000/1)، و همچنین شهرستانهای بهبهان و دزفول به ترتیب با امتیاز (431/0) و (403/0) از بالاترین رتبه و سایر شهرستانهای استان خوزستان از کمترین رتبه از نظر شاخصهای توسعه فرهنگی بر اساس مدل تحلیل روابط خاکستری برخوردار میباشند.
واژگان کلیدی: توسعه فرهنگی، سطحبندی، تحلیل روابط خاکستری، استان خوزستان
مقدمه و بیان مسئله
بر هم خوردن تعادل درون و برون منطقهای از موانع اصلی توسعهی ملی به شمار میرود (شالی و رضویان، 1389: 25). شناخت نابرابریها و عدم تعادلها در چارچوب محدودههای جغرافیایی مختلف قابل طرح است. این محدودههای جغرافیایی شامل سطوح بینالمللی، ملی، منطقهای و محلی است (پورمحمدی و زالی، 1388: 31). از آنجایی که آدمی تا لحظهی دستیافتن به هستهی باثبات شخصیتی، نمیتواند با دنیای پیرامون خود بده و بستان کارآمد برقرار کند، منطقه نیز مادامی که حیات یکپارچهای را مبتنی بر بنیانهای مستحکم خود کسب نکرده باشد قادر نیست تعاملات و تبادلات ضروری را برقرار سازد (مامفورد، 1385: 489). در فرآیند برنامهریزی توسعه شناخت و تبیین سطوح توسعهیافتگی نواحی و آگاهی از نقاط قوّت و ضعف آنها اهمیت زیادی دارد (رضوانی، 1383: 149). کاهش نابرابری در بهرهمندی از منابع، دستآوردها و امکانات جامعه، یکی از مهمترین معیارهای اساسی توسعه به شمار میرود (تقوایی و قائدرحمتی، 1385: 117).
فرهنگ، پايهي رفتارهاي انساني به شمار ميرود و بخش قابل توجهي از رفتارهاي اقتصادي نيز بر اين بنيان استوار است. توسعهي اقتصادي كه مستلزم انجام رفتارهاي خاص و ويژه در زمينههاي مختلف زندگي انساني است، به فرهنگ و باورهاي فرهنگي وابستگي بسيار زيادي دارد. از اينجاست كه در تمثيل درخت توسعهي اقتصادي، ريشهي اين درخت همان باورهاي فرهنگي است (عظیمی، 1383: 183). انديشهي توسعهي فرهنگي به عنوان موضوع سياست ملي، به ويژه در چارچوب نظام سازمان ملل، از حدود سال 1950 قوت گرفته و رواج يافت. طي دههي 60-1950 كه به ده سالهي اول توسعه شهرت يافته است، تحول پر معنايي روي داد و مفهوم توسعه، گسترش، تنوع و عمق يافت. در دههی 70-1960 در كشورهاي اروپايي مفاهيم و اصطلاحات جديدي در عرصهي فرهنگ وضع و به تدريج مرسوم شد كه از مهمترين آنها " توسعه فرهنگي و سياست فرهنگي" است (پاپلی یزدی و رجبي سناجردي، 1382: 24).
از دههی 1980، توسعهی فرهنگ محلی، به مهمترین بخش سیاست دستور کارهای شهرها و مناطق، در کشورهای توسعهیافته در سراسر دنیا تبدیل شد (استیونسون، 1388: 171). اگر فرهنگ را مجموعهی پدیدههای رفتاری و ذهنی اکتسابی هر جامعه بدانیم که به آن جامعه شخصیت و هویت میبخشد و به همین دلیل نیز جامعه تلاش میکند از طریق سازوکارهایی با انتقال آن از نسلی به نسل دیگر دست به بازتولید خود بزند، در چنین حالتی بیشک، سکونتگاههای شهری بهترین بستر برای فرآیند فرهنگسازی به حساب میآیند (فکوهی، 1383: 286). فرهنگ منبعی برای پایداری اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیستمحیطی به شمار میرود ((Kankala, 2011: 6. توجه به رهیافت تعادل و توازن منطقهای، کاهش ناهمگونی و نابرابریهای منطقهای و بخشی، سیاستگذاری و برنامهریزی منطقهای برای توزیع هدفهایی که بر حسب ویژگیهای ساختاری، امکانات و محدودیتهای هر منطقه تغییر میکنند، مستلزم مطالعه و شناخت اهمیت خصوصیات هر منطقه با توجه به جایگاه آن در کل سیستم منطقهای است (تقوایی و قائدرحمتی، 1385: 119). از این رو درک و شناخت بهتر از میزان توسعهیافتگی فرهنگی شهرستانهای استان خوزستان نسبت به همدیگر موجب شناخت نقاط قوّت و ضعف، توانها، کمبودها و در نهایت موجب توفیق در برنامهریزی منطقهای میشود. لذا پژوهش حاضر با هدف سطحبندی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس شاخصهای توسعه فرهنگی بهدنبال پاسخگویی به سئوالات زیر میباشد:
- مهمترین شاخصهای توسعه فرهنگی در شهرستانهای استان خوزستان کدامند؟
- وضعیت برخورداری شهرستانهای استان خوزستان از شاخصهای توسعه فرهنگی چگونه است؟
- کدامیک از شهرستانهای استان خوزستان دارای بیشترین رتبه توسعهیافتگی از نظر شاخصهای توسعهی فرهنگی میباشد؟
پیشینه تحقیق
بحث دربارهی فرهنگ از دیرباز در جهان سابقه داشته، ولی بررسی آن با دیدگاههای جدید در این اواخر رواج یافتهاست. نخستینبار در یونسکو بحث فرهنگ و توسعه مطرح شد. با اعلام اندیشهی توسعهی فرهنگی در سال 1950، دهه 60-1950 به دههی اول توسعه شهرت یافت. در دهه 1970-1960 در کشورهای اروپایی مفاهیم و واژههای جدید چون توسعهی فرهنگی و سیاست فرهنگی در عرصهی فرهنگ مصطلح گردید (زیاری، 1379: 92).
زیاری (1379) در پژوهشی تحت عنوان " سنجش درجهی توسعهیافتگی فرهنگی استانهای ایران" با 23 شاخص فرهنگی و با استفاده از تکنیک تاکسونومی عددی به رتبهبندی استانهای کشور پرداختهاست. نتایج پژوهش گویای آن است که استان تهران در میان استانهای کشور، به دلیل شدّت توسعهیافتگی فرهنگی، نسبت به سایر استانها ناهمگن است.
فدائی خوارسگانی و نیری (1389) در مقالهای تحت عنوان " بررسی ثأثیر تحولات شاخصهای منتخب فرهنگی بر رشد اقتصادی در ایران" ابتدا به تحلیل وضع موجود برخی شاخصهای فرهنگی و روند تحولات آن در ایران پرداخته، سپس به چگونگی ثأثیرگذاری این شاخصها بر رشد اقتصادی ایران پرداختهاند.
سرخکمال و همکاران (1390) در مقالهای تحت عنوان " سطحبندی شهرستانهای استان خراسان رضوی از لحاظ مؤلفههای توسعهیافتگی فرهنگی" بر اساس 9 شاخص فرهنگی به سطحبندی شهرستانهای استان خراسان رضوی پرداختهاند. نتایج یافتههای پژوهش حاکی از آن است که در سال 1385 شهرستان گناباد، رتبهی اول و شهرستانهای درگز و بردسکن به ترتیب رتبههای دوم و سوم را کسب کردهاند.
مشکینی و قاسمی (1391) در مقالهی خود تحت عنوان " سطحبندی شهرستانهای استان زنجان بر اساس شاخصهای توسعه فرهنگی با استفاده از مدل TOPSIS " با استفاده از 10 شاخص فرهنگی به سطحبندی شهرستانهای استان زنجان پرداختهاند. نتایج حاصل از این پژوهش، بیانکنندهی آن است که شهرستانهای زنجان و ماهنشان، از بالاترین رتبه و شهرستانهای خدابنده و ایجرود با اختلاف زیادی نسبت به دیگر شهرستانهای استان از کمترین رتبه از نظر شاخصهای فرهنگی بر اساس مدل تاپسیس برخوردارند.
کارل رزنستاین (2011)، در پژوهش توسعه فرهنگی و محلههای شهری، به بیان چهار ویژگی سیاست توسعه فرهنگی میپردازد و به استدلال تأثیر این ویژگیها در توسعه فرهنگی و زندگی فرهنگی محلات میپردازد.
محدوده و قلمرو پژوهش
استان خوزستان با مساحت 64 هزار كيلومتر مربع، بین 29 درجه و 57 دقیقه تا 33 درجه و صفر دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 47 درجه و 40 دقیقه تا 50 درجه و 33 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ در جنوب غربی ایران واقع گردیده و از شمال با استان لرستان، از شمال غربي با استان ايلام، از مشرق با استانهاي چهار محال و بختياري و كهگيلويه و بوير احمد، از جنوب شرقي با استان بوشهر، از مغرب با كشور عراق و از جنوب با خليج فارس، هممرز ميباشد (نظری، 1392: 71). در جدول شماره 1 ویژگیهای جمعیتی استان خوزستان در سال 1391 به تفکیک شهرستان آمده است:
جدول 1- ویژگیهاي جمعیتی شهرستانهاي استان خوزستان
شهرستان | جمعیت کل | جمعیت شهری | شهرستان | جمعیت کل | جمعیت شهری |
آبادان | 228905 | 271484 | دشت آزادگان | 51727 | 99381 |
اميديه | 62862 | 100420 | رامشير | 24801 | 48943 |
انديکا | 2272 | 50613 | رامهرمز | 69869 | 104882 |
انديمشک | 128774 | 163759 | شادگان | 58545 | 153355 |
اهواز | 1133003 | 1395184 | شوش | 86976 | 202004 |
ايذه | 122013 | 203594 | شوشتر | 120687 | 191004 |
باغملک | 43582 | 107390 | گتوند | 43881 | 64119 |
باوی | 54886 | 89160 | لالي | 17745 | 37199 |
بندر ماهشهر | 257273 | 278037 | مسجدسلیمان | 103369 | 112518 |
بهبهان | 126304 | 179574 | هنديجان | 28206 | 37440 |
خرمشهر | 130707 | 163701 | هفتکل | 14877 | 22298 |
دزفول | 287342 | 418807 | هویزه | 19844 | 34312 |
منبع : سالنامه آماري استان خوزستان، 1391
شکل 1- موقعیت جغرافیایی استان خوزستان و شهرستانهای استان
روش پژوهش
با توجه به مؤلفههاي مورد بررسی و ماهیت موضوع، پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ روششناسی، توصیفی- تحلیلی و از نوع تحقیقات کمی است. شاخصهای اولیه توسعهی فرهنگی در پژوهش از سالنامه آماری سال 1391 استان خوزستان استخراج شدند. جامعهی آماری تحقیق، 24 شهرستان استان خوزستان در سال 1391 میباشد. در بخش تحلیل معیارهای مورد استفاده، با استفاده از روش مقایسات زوجی وزندهی شده است و با بهرهگیری از روش تحلیل روابط خاکستری، رتبهی شهرستانها تعیین گردیده است. همچنین جهت ایجاد نقشهها از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است.
تكنيك تحليل رابطه خاكستري يك تكنيك تصميمگيري چند معياره است كه براي ارزيابي تعدادي گزينه بر اساس تعدادي معيار مورد استفاده قرار ميگيرد. در اين تكنيك نيز اساس كار تشكيل ماتريس تصميم1 ميباشد. (Deng, 1982).
جزئيات فرایند تحليل رابطهی خاکستری به اين شرح است: ايجاد رابطهی خاکستری: زماني که واحدهاي اندازهگیري عملکرد شاخصهای مختلف متفاوتند، ممکن است تأثير برخي از شاخصها ناديده گرفته شود. همچنين اگر هدف يا جهت اين شاخصها تفاوت داشته باشند، نتايج نادرست در تحلیلها به وجود میآید (Huang & Liao, 2003: 41). بنابراين، تبديل کليه ارزشهاي عملکردي هر گزينه به يک سري مقايسهاي در فرایندي مشابه نرماليزه کردن، ضروري به نظر ميرسد. اين پردازش، گام ايجاد روابط خاکستري در تئوري سيستمهاي خاکستري ناميده ميشود. در يک مسأله تصميمگيری چند شاخصه که داراي m گزينه و n شاخص است، i امين گزينه را ميتوان به صورت 
بيان نمود، به طوري که 
عبارت است از ارزش عملکردي شاخص j براي گزينه i. عبارت 
را ميتوان به کمک يکي از روابط زیر به سري مقايسهاي 
تبديل نمود.
تعریف سريهاي هدف مرجع2 : پس از ايجاد روابط خاکستري با استفاده از معادلات بالا، تمامي ارزشهاي عملکردي در مقياس [0 و 1] قرار ميگيرند. اگر براي يک شاخص j در گزينه i ، ارزش
که از فرایند ايجاد رابطه خاکستري ايجاد شده است، برابر با 1 بوده يا از ارزش مربوط به هر گزينه ديگري به 1 نزديکتر باشد، بدين معناست که عملکرد گزينه i در شاخص j از ساير گزينهها بهتر است. بنابراين، اگر براي گزينهاي تمامي ارزشهاي عملکردي، یک باشد، اين گزينه، بهترين انتخاب خواهد بود. محاسبه ضريب رابطهاي خاکستري3 : ضريب رابطهی خاکستري براي تعيين نزديکي به 
مورد استفاده قرار ميگيرد. محاسبه رتبه رابطهاي خاکستري4: پس از محاسبه تمامي ضرائب رابطهاي خاکستري 
، رتبه رابطهاي خاکستري را با استفاده از رابطه زیر ميتوان محاسبه نمود:
این رابطه رتبه رابطهاي خاکستري را بين 
و 
نشان میدهد. در واقع، اين عبارت، ميزان همبستگي سري مرجع هدف و سري مقايسهای را نشان میدهد. 
وزن شاخص j است که معمولاً به قضاوت تصمیمگیرنده يا به ساختار مسأله پيشنهادي بستگي دارد.
شاخصهای مورد استفاده پژوهش
اولين قدم براي حركت به سوي توسعه پايدار شهري، تعيين شاخصهاي مورد نياز ميباشد (پاگ، 1383: 14). بر اين اساس براي ارزيابی و سطحبندی فرهنگی در سطح شهرستانهای استان خوزستان شاخصهایی مورد استفاده قرار گرفته است كه در جدول شماره (2) آمده است.
جدول 2- شاخصهای مورد استفاده در پژوهش
کد | شاخص |
X1 | تعداد کانون پرورش فکری |
X2 | تعداد نمایشگاه |
X3 | تعداد چاپخانه |
X4 | تعداد کتب موجود در کتابخانه |
X5 | تعداد کتابخانه |
X6 | تعداد اعضای کانون پرورش فکری |
X7 | تعداد اعضای کتابخانه |
X8 | تعداد بازدیدکنندگان نمایشگاه |
(منبع:سالنامه آماری 1391)
مبانی نظری
توسعه یک جریان چند بعدی است و زیربخشهای متعددی چون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره دارد که شاخصهایی برای اندازهگیری هر کدام به وجود آمده است (تقوایی و صبوری، 1391: 54) و میتوان آن را تکامل سطح زندگی و رسیدن به شرایط آرمانی در حوزهی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانست که تحقق مفاهیم آزادی، عدالت، پویایی اجتماعی، توسعهی انسانی و رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به همراه میآورد (محمودینژاد و صادقی، 1388: 57). توسعه روندی است فراگیر در جهت افزایش تواناییهای انسانی- اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای انسانی- اجتماعی (صفاییپور و نصرآبادی، 1393: 3). توسعه فرآیندی است که طی آن جوامع از شرایط اولیهی عقبماندگی و توسعهنیافتگی با عبور از مراحل تکاملی کم و بیش یکسان و تحمل و دگرگونیهای کیفی و کمّی به جوامع توسعهیافته تبدیل خواهد شد (مؤمنی و صابر، 1391: 185). توسعه علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد، شامل دگرگونیهایی در ساختار سیاسی، نهادی، اجتماعی، اداری و اصلاح آنها و همچنین وجه نظرهای عمومی مردم نیز هست (موحد و همکاران، 1390: 44). هدف كلي توسعه، رشد و تعالي همه جانبه جوامع انساني است، از اين رو در فرآيند برنامهريزي براي دستيابي به توسعه و قرار گرفتن در مسير آن، شناخت و درک شرايط و مقتضيات جوامع انساني و نيازهاي آنان در ابعاد مادي و معنوي از جمله اقدامات ضروري در اين زمينه است (صفاییپور و همکاران، 1393: 3). اهداف رشد و توسعه بدون شک شامل ارتقای سطح تولیدات اقتصادی، خدمات و رفاه اجتماعی، بالا بردن درآمد منطقه و سطح زندگی مردم در منطقه است (معصومی اشکوری، 1387: 65).
روشهای سنجش توسعهیافتگی: با مروری اجمالی بر نظریههای توسعه و توسعهنیافتگی، بهطور کلی میتوان دو چهارچوب را مطرح کرد 1- چارچوبهای بنیادین توسعه 2- چهارچوبهای نوین توسعه
مکتب تکاملی توسعه، نظریهی نوسازی، دیدگاه مارکسیستی از توسعه و نظریهی وابستگی در درون چارچوبهای بنیادین قرار میگیرند (ازکیا، 1381: 35). این مکاتب عموماً اعتقاد به گسترش نقش مداخلهی دولت در توسعه همراه با مشارکت کمکهای خارجی دارند. در تمام این مکاتب، به لحاظ غلبه رویکرد بالا به پایین و ایفای نقش حاکمیتی دولت در امر برنامهریزی توسعه و به دلیل نگرش جزءگرایانه در تحلیل مسائل، بهرهگیری از روشهای کم و مدلهای ریاضی توسط برنامهریزان برای سهولت درک و شناخت پیچیدگیهای مسائل و مشکلات در مناطق مختلف، اجتنابناپذیر میشود (افراخته، 1374: 11). در چنین چارچوبی، اقدامات متداول برای توسعه به شیوهی تهیهی طرحی فنی و اجرایی قیّم مآبانهی آن که به » رهیافت آزالیدی «مشهور است، صورت میگیرد و طی آن همه چیز و از جمله انسان بهصورت یک متغیّر دیده میشود. بر این مبنا از تکنیکهای تحلیلی استفاده میکند که به درک برنامهریز از کارکرد و ساختار یاری میرساند و در نتیجه امکان پیشبینی و مدلسازی را میدهد (صرافی، 1379: 13). در مقابل چارچوبهای نوین توسعه با پذیرش دیدگاههایی همچون اجتماعات محلی، نقش سازمانهای غیردولتی، مباحث جنسیتی، عدالت و دموکراسی، مشارکت شهروندی و مهمتر از همه محیطزیست و توسعهی پایدار، بر رویکرد توسعه از پایین تأکید میکند. به هر صورت، پیدایی الگوی جدید با تکیه بر اصول بنیادین علوم اجتماعی که از تنوّع و گوناگونی تجربیات توسعه در زمان و مکانهای مختلف حمایت میکند و با تأکید بر شالودهی رویکرد مردممحور در نظریهی توسعهی پایدار، نقش دولت را از سازنده، فراهم کننده و تنظیمکنندهی اصلی به ایجاد کنندههای چارچوب قدرتمند قانونی، تفویض قدرت و تشویق همیاریها تغییر میدهد، به دنبال آن است که در چارچوبی کلنگر به شناخت مسائل بپردازد و در این مسیر از روشهای کمّی نه بهعنوان جانشین بلکه به عنوان ابزاری برای تسهیل فرآیند برنامهریزی و کمک به تصمیمگیری استفاده کند (منتظر تربتی، 1387: 44).
برنامهریزی و توسعهی فرهنگی: فرهنگ از نسلی به نسل دیگر منتقل و هر فرهنگ بر فرهنگ قبل از خود بنا میشود (وثوقی، 1384: 147) و یک راه مشخص زندگی است که معانی مشخصی را نه فقط در هنر و آموزش بلکه در رفتارهای سازمانی و عادی بیان میکند .(Montgomery, 1990: 11) پس تأکید بر منابع غیر مادی دارد (Jenks, 2004: 42). و مطابق با سیاستگذاری و برنامهریزی به منظور جستجوی فرصتها قابل تغییر میباشد (J. Hansen, Carsten, 2011: 89).
هدف برنامهریزی فرهنگی ایجاد فرصت برای افراد است تا بتوانند دیدگاه مترقی و آگاهانهای در امور اجتماعی بهدست آوردند و در انتخابهای مهمی که برای حال و آیندهی جامعهشان مهم و سرنوشتساز است مشارکت کنند (ژیرار، 1372: 90). با استفاده از فرهنگ به عنوان ابزار، توسعهی فرهنگی جامعه قادر خواهد بود امکان معرفی مدلهای مناسب پایداری را درون جامعه فراهم سازد (صالحی میلانی و محمدی، 1389: 86).
امروزه نقش فرهنگ در مباحث توسعه از محورهای مورد توجه صاحبنظران است. کارشناسان توسعه، فرهنگ و زندگی را جداییناپذیر میدانند؛ زیرا درک نیازهای جامعه، نیازمند توجه به عوامل فرهنگی است (لنسکی، 1374: 2). سخن گفتن از توسعه فرهنگی تنها لفظ و استعاره نیست، بلکه جزو جدانشدنی توسعه است و امروزه اثر آن بیش از پیش روشن گردیده است. در مورد اثر فرهنگ بر توسعه میتوان به ایجاد داراییهای زیادی از قبیل مهارتها و محصولات فرهنگی اشاره نمود که در ارتقای رفاه جامعه اثر بسزایی دارد. کاهش نابرابری در بهرهمندی از منابع، دستآوردها و امکانات جامعه، یکی از مهمترین معیارهای اساسی توسعه به شمار میرود. مفهوم توسعه علاوهبر رشد در همه جهات، توزیع متعادل را نیز در برمیگیرد (تقوایی و قائدرحمتی، 1385: 117).
توسعه فرهنگی فرآیندی است که طی آن با ایجاد تغییراتی در حوزههای ادراکی شناختی و گرایشی انسانها، قابلیتها و باورها و شخصیتهای ویژهای را در آنها به وجود میآورد که حاصل این باورها و قابلیتها، رفتار و کنشهایی است که مناسب توسعه است. به عبارتی حاصل توسعه فرهنگی کنار گذاشتن خرده فرهنگهای نامناسب توسعه است. در مورد اثر فرهنگ بر توسعه میتوان به ایجاد داراییهای زیادی از قبیل مهارتها و محصولات فرهنگی اشاره کرد که در ارتقای رفاه جامعه اثر بسزایی دارد (مشکینی و قاسمی، 1391: 3). اما مفهوم فرهنگ عبارت است از مجموعهای از دستاوردهای مادی، معنوی و الگوهای تفهم و تفکر انسانی است (pellegrino,1983: 175) .
یافتههای پژوهش
تحلیل روابط خاکستری از شاخصهای توسعه فرهنگی
به منظور تحلیل و استخراج اوزان شاخصها در شهرستانهای استان خوزستان در ابتدا ضريب رابطهی خاکستري شاخصها محاسبه شده است. در گام نخست در تحلیل حاضر با استفاده از رابطه یک، نزديکي
به 
مورد ارزیابی قرار گرفته و دادهها نرمال شدهاند.
رابطه (1):
جدول 3- ضريب رابطه خاكستري
x8 | x7 | x6 | x5 | x4 | x3 | x2 | x1 | شهرستان |
321/0 | 328/0 | 684/0 | 362/0 | 353/0 | 328/0 | 340/0 | 474/0 | آبادان |
297/0 | 305/0 | 389/0 | 298/0 | 290/0 | 297/0 | 310/0 | 310/0 | امیدیه |
291/0 | 314/0 | 286/0 | 298/0 | 286/0 | 288/0 | 298/0 | 310/0 | اندیکا |
298/0 | 348/0 | 388/0 | 343/0 | 337/0 | 312/0 | 310/0 | 340/0 | اندیمشک |
000/1 | 000/1 | 000/1 | 000/1 | 000/1 | 000/1 | 000/1 | 000/1 | اهواز |
297/0 | 347/0 | 342/0 | 343/0 | 305/0 | 291/0 | 304/0 | 286/0 | ایذه |
298/0 | 320/0 | 328/0 | 405/0 | 324/0 | 291/0 | 298/0 | 286/0 | باغملک |
286/0 | 322/0 | 307/0 | 312/0 | 303/0 | 286/0 | 286/0 | 286/0 | باوی |
315/0 | 322/0 | 413/0 | 382/0 | 369/0 | 306/0 | 324/0 | 310/0 | بندرماهشهر |
318/0 | 446/0 | 786/0 | 459/0 | 437/0 | 318/0 | 324/0 | 375/0 | بهبهان |
298/0 | 306/0 | 421/0 | 343/0 | 326/0 | 297/0 | 304/0 | 375/0 | خرمشهر |
320/0 | 364/0 | 543/0 | 694/0 | 438/0 | 368/0 | 348/0 | 375/0 | دزفول |
293/0 | 332/0 | 372/0 | 459/0 | 343/0 | 288/0 | 298/0 | 310/0 | دشت آزادگان |
292/0 | 303/0 | 319/0 | 298/0 | 294/0 | 286/0 | 298/0 | 286/0 | رامشیر |
293/0 | 315/0 | 316/0 | 327/0 | 321/0 | 291/0 | 298/0 | 286/0 | رامهرمز |
292/0 | 304/0 | 307/0 | 312/0 | 316/0 | 288/0 | 298/0 | 286/0 | شادگان |
297/0 | 317/0 | 330/0 | 459/0 | 357/0 | 297/0 | 310/0 | 286/0 | شوش |
309/0 | 348/0 | 375/0 | 362/0 | 331/0 | 336/0 | 324/0 | 310/0 | شوشتر |
291/0 | 309/0 | 334/0 | 362/0 | 314/0 | 288/0 | 298/0 | 286/0 | گتوند |
289/0 | 297/0 | 302/0 | 298/0 | 287/0 | 288/0 | 298/0 | 286/0 | لالی |
293/0 | 339/0 | 315/0 | 343/0 | 321/0 | 312/0 | 304/0 | 286/0 | مسجدسلیمان |
288/0 | 286/0 | 313/0 | 286/0 | 288/0 | 286/0 | 291/0 | 286/0 | هفتکل |
292/0 | 308/0 | 332/0 | 312/0 | 295/0 | 288/0 | 298/0 | 286/0 | هندیجان |
289/0 | 300/0 | 311/0 | 286/0 | 291/0 | 286/0 | 291/0 | 288/0 | هویزه |
(منبع: نویسندگان، 1394)
پس از به دست آوردن ضریب رابطه خاکستری و محاسبه تمامي ضرائب رابطهاي خاکستري 
، رتبه رابطهاي خاکستري را با استفاده از رابطه دو محاسبه شده است.
رابطه (2): 
در اين محاسبات w همان وزن شاخصها است كه قبلا با روش AHP محاسبه شده و وزن هر شاخص در تك تك درايههاي مربوط به آن شاخص ضرب شده است. (با توجه به حجم بالای محاسبات نگارنده به ارائه نتیجه نهایی محاسبات اکتفا کرده و سایر محاسبات در پیوست مقاله موجود میباشند). مرحله آخر در تحلیل حاضر استخراج ارزش وزنی شاخصهای مورد مطالعه در هر شهرستان است که در جدول شماره 4 و نمودار آن ارائه شده است.
جدول 4- رتبه رابطهي خاكستري هر شهرستان
شهرستان | رتبهی خاکستری | شهرستان | رتبهی خاکستری |
اهواز | 000/1 | ایذه | 312/0 |
بهبهبان | 421/0 | رامهرمز | 307/0 |
دزفول | 403/0 | گتوند | 307/0 |
آبادان | 375/0 | امیدیه | 307/0 |
ماهشهر | 342/0 | شادگان | 302/0 |
شوشتر | 332/0 | هندیجان | 300/0 |
اندیمشک | 329/0 | باوی | 298/0 |
دشت آزادگان | 327/0 | رامشیر | 297/0 |
شوش | 326/0 | هویزه | 293/0 |
خرمشهر | 324/0 | اندیکا | 293/0 |
باغملک | 315/0 | لالی | 292/0 |
مسجد سلیمان | 313/0 | هفتکل | 200/0 |
(منبع: نویسندگان، 1394)
شکل2- نمودار توسعه فرهنگی شهرستانهای استان خوزستان بر اساس روش تحلیل روابط خاکستری
بر اساس نتایج حاصل از مدل تحلیل روابط خاکستری (جدول شماره4)، ملاحظه میشود که بر اساس دادههای آماری شاخصهای فرهنگی در سال 1390، شهرستان اهواز رتبه اول و شهرستانهای بهبهان و دزفول رتبههای دوم و سوم را کسب نمودهاند. در انتهای طیف رتبهبندی، شهرستانهای اندیکا، لالی و هفتکل در رتبه های آخر جای دارند (شکل شماره 2). با توجه به نتایج به دست آمده، سطحبندی شهرستانهای استان خوزستان صورت گرفته و نتایج آن در نقشه نمایان شده است، شهرستان اهواز بر اساس امتیاز به دست آمده از روش تحلیل روابط خاکستری سطح اول را به خود اختصاص داده است و به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه فرهنگی فاصلهی بسیار زیادی با دیگر شهرستانهای استان خوزستان دارد. شهرستان بهبهان و دزفول نیز در سطح دوم قرار گرفتهاند، 7 شهرستان آبادان، ماهشهر، شوشتر، اندیمشک، دشتآزادگان، شوش و خرمشهر در سطح سوم، 8 شهرستان باغملک، مسجدسلیمان، ایذه، رامهرمز، گتوند، امیدیه، شادگان و هندیجان در سطح چهارم و 6 شهرستان باوی، رامشیر، هویزه، اندیکا، لالی و هفتکل در سطح پنجم جای دارند.
- در پاسخ به سئوال اول پژوهش "مهمترین شاخصهای توسعه فرهنگی در شهرستانهای استان خوزستان کدامند؟" بر اساس آمار موجود در آمارنامه 1390 خوزستان مهمترین شاخصها انتخاب و در جدول شماره (2) به آنها اشاره شده است.
- برای پاسخ به سئوال دوم پژوهش "وضعیت برخورداری شهرستانهای استان خوزستان از شاخصهای توسعه فرهنگی چگونه است؟" از مدل تحلیل روابط خاکستری استفاده شده است و نتایج نشان داد که شهرستان اهواز بر اساس امتیاز به دست آمده از روش تحلیل روابط خاکستری سطح اول را به خود اختصاص داده است و به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه فرهنگی فاصلهی بسیار زیادی با دیگر شهرستانهای استان خوزستان دارد.
- سئوال سوم پژوهش "کدامیک از شهرستانهای استان خوزستان دارای بیشترین رتبه توسعهیافتگی از نظر شاخصهای توسعهی فرهنگی میباشد؟" نتایج نشان داد که شهرستان اهواز رتبه اول را به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه فرهنگی به خود اختصاص داده است.
شکل 3- نقشه سطح بندی شهرستانهای استان خوزستان به لحاظ توسعه فرهنگی
نتیجهگیری
تمایل دولتها و مقامات محلی در نیل به نرخهای رشد اقتصادی بالا، معمولاً باعث میشود بخشها و مناطقی که از توان بیشتری برای این منظور برخورار هستند و به دلایل برخورداریهای طبیعی و یا نفوذ بیشتری که در مراکز برنامهریزی و سیاستگذاری داشتهاند، به عنوان مناطق برگزیده مورد توجه قرار گیرند. در بیشتر کشورهای درحال توسعه، علاوه بر نابرابریهای ناحیهای، نوعی ناهماهنگی اجتماعی نیز مشاهده میشود. این نابرابریها با شدت و ضعف در نواحی مختلف این کشورها وجود دارد. به هر صورت، نابرابریهای درون ناحیهای و بین ناحیهای یکی از مظاهر بارز جهان سومیها است که ناشی از شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آنان است. نابرابری اقتصادی، نابرابری فرهنگی را نیز به دنبال دارد، بدین جهت نابرابریهای فرهنگی پیامدهای بس ناگوارتر از نابرابریهای اقتصادی دارد. بدین ترتیب مطالعه و مقایسهی مناطق، سیستمها و زیرسیستمهای مربوط، مانند بررسیهای تطبیقی شهرستانهای یک استان در ابعاد فرهنگی، میتواند برنامهریزان و سیاستگذاران اقتصادی- اجتماعی را در اتخاذ تصمیمات و اجرای برنامههای مناسب در جهت کاهش نابرابریهای منطقهای، یاری رساند.
بر این اساس، در پژوهش حاضر با توجه به شاخصهای فرهنگی موجود در هر شهرستان، نسبت به رتبهبندی شهرستانهای استان خوزستان با استفاده از روش تحلیل روابط خاکستری اقدام شد. نتایج حاکی از آن است که شهرستان اهواز با امتیاز (000/1) از روش تحلیل رابطهی خاکستری رتبهی 1 را به خود اختصاص داده و نسبت به دیگر شهرستانهای استان خوزستان از وضعیت مطلوبی، به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه فرهنگی برخوردار است. بر همین مبنا، توجه به رهیافت تعادل و توازن برای برنامهریزان و سیاستگذاران فرهنگی، بسیار ضروری است. در سطح استان خوزستان، وضعیت شهرستانها از لحاظ توسعهیافتگی فرهنگی، همواره تفاوت آشکاری در میزان درجه توسعه آنها بر اساس شاخصهای انتخابی، وجود دارد. لازمهی کاهش تفاوتهای میان شهرستانها از لحاظ توسعهیافتگی فرهنگی، توجه به برنامهریزی منطقهای و اصلاح نظام برنامهریزی کشور و دوری از برنامهریزی بخشی و پیروی از سیاستهای متعادل و متوازن در ایجاد فرصت برابر برای منابع در تمام شهرستانهای استان میباشد.
· ارائه برخی راهکارها که میتواند به بهبود سطح توسعه فرهنگی و کاهش اختلاف شهرستانهای استان خوزستان کمک کند عبارتند از:
ü تهیه و تأمین زیرساختهای فرهنگی (کتابخانهها، سینماها، تأسیسات و تجهیزات آموزشی، اینترنت و...) در شهرستانها
ü توجه برنامههای استان به تمرکززدایی امکانات و خدمات فرهنگی از مرکز استان و توزیع مناسب در بین سایر شهرستانها
منابع
1. ازکیا، مصطفی، (1381)، جامعهشناسی توسعه و توسعهیافتگی روستاهای ایران، تهران: انتشارات اطلاعات.
2. امان پور، سعید، مودت، الیاس، (1392)، سنجش و رتبهبندی میزان توسعه و فقر در استان خوزستان، مطالعات برنامهریزی شهری، شماره 1، صص 132-113.
3. استیونسون، دبورا، (1388)، شهرها و فرهنگهای شهری، ترجمهی رجب پناهی و احمد پوراحمد، تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
4. افراخته، حسن، (1374)، مدل در جغرافیا، زاهدان: جهاد دانشگاهی.
5. پاپلي يزدي، محمد حسين، رجبي، سناجردي، (1382)، نظريههاي شهر و پيرامون، انتشارات سمت.
6. پاگ، سدريك، (1383)، شهرهاي پايدار در كشورهاي در حال توسعه، تهران، ترجمه ناصر محرم نژاد، مركز مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري ايران، چاپ اول.
7. پورمحمدی، محمدرضا، زالی، نادر، (1388)، تحلیل نابرابریهای منطقهای و آیندهنگاری توسعه (نمونهی موردی: استان آذربایجان شرقی، نشریهی جغرافیا و برنامهریزی، سال پانزدهم، شماره 32 ،صص 29-64
8. تقوایی، مسعود، قائدرحمتی، صفر، (1385)، تحلیل شاخصهای توسعهی فرهنگی استانهای کشور، مجلهی جغرافیا و توسعه ناحیهای، سال دوم، شمارهی 7، ص 117-132.
9. تقوایی، مسعود، صبوری، محمد، (1391)، تحلیل تطبیقی سطح و میزان توسعهیافتگی اجتماعی شهرستانهای استان هرمزگان، مجلهی جغرافیا و برنامهریزی محیطی، سال بیست و سوم، شمارهی2 ص53-68.
10. رضوانی، محمدرضا، (1383)، سنجش و تحلیل سطوح توسعهیافتگی نواحی روستایی در شهرستان سنندج، مجلهی جغرافیا و توسعهی ناحیهای، شمارهی 3 ، ص 149-164.
11. زیاری، کرامت الله، (1379)، سنجش درجهی توسعهیافتگی فرهنگی استانهای ایران، فصلنامهی علوم اجتماعی، شماره 16، ص 91-104.
12. ژیرار، آگوستین، (1372)، توسعهی فرهنگی، ترجمهی عبدوالحمید زرینقلم و همکاران، تهران.
13. سالنامه آماری (1390-1391)، خوزستان.
14. سرخکمال، کبری، بیرانوندزاده، مریم و سیدمحمود زنجیرچی، (1390)، سطحبندی شهرستانهای استان خراسان رضوی از لحاظ مؤلفههای توسعهیافتگی فرهنگی، مجله برنامهریزی فضایی، سال اول، شماره 2، صص 95-108.
15. شالی، محمد، رضویان، محمدتقی، (1389)، نابرابریهای منطقهای در استان آذربایجان شرقی با استفاده از روش تاکسونومی و خوشهبندی، نشریهی تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، جلد 14، شماره 17، صص25-40.
16. صالحی میلانی، ساسان، محمدی، مریم، (1389)، اهداف و شاخصهای تحقق پایداری فرهنگی، دو فصلنامهی دانشگاه هنر، نامهی معماری و شهرسازی، شماره پنجم، صص 81-98.
17. صفاییپور، مسعود، طاهری، حسین، مختاری، صادق و سیدرضا حسینی، (1393)، سنجش درجه توسعه یافتگی و تحلیل فرایند توسعه پایدار در مناطق روستایی استان کرمانشاه نمونه موردي؛ بخش فیروزآباد، اولین همایش ملی توسعه پایدار روستایی در افق 1404، اصفهان.
18. صفاییپور، مسعود و زهرا نصرآبادی، سنجش توسعه یافتگی روستاهای دهستان کوهپایه با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی (AHP) (مطالعه ی موردی: مناطق روستایی دهستان کوهپایه)، اولین کنفرانس ملی جغرافیا،گردشگری، منابع طبیعی و توسعه پایدار.
19. صرافی، مظفر، (1379)، مبانی برنامهریزی توسعهی منطقهای، تهران، سازمان مدیریت و برنامهریزی.
20. عظيمي (آراني)، حسين، (1383)، مدارهاي توسعهنيافتگي در اقتصاد ايران، چاپ پنجم، نشر ني.
21. فدائی خوارسگانی، مهدی و نیری، سمیه ( 1389)، بررسی تأثیر تحولات شاخصهای منتخب فرهنگی بر رشد اقتصادی در ایران (الگوی خود رگرسیون با وقفههای توزیع شده ARDL)، فصلنامه پژوهشهای رشد و توسعه اقتصادی، سال اول، شماره اول، تهران.
22. فکوهی، ناصر، (1383)، انسانشناسی شهری، تهران: نشر نی.
23. لنسکی، گرهارد وجین، (1374)، سیر جوامع بشری، ترجمه ناصر موفقیان، چاپ 2، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
24. مامفورد، لوئیز، (1385)، فرهنگ شهرها، ترجمهی عارف اقوامی، تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی وتحقیقاتی شهرسازی و معماری.
25. محمودینژاد، هادی، صادقی، علیرضا، (1388)، طراحی شهری )از روانشناسی تا رفاه اجتماعی(، تهران: انتشارات طحان و هله، چاپ اول.
26. مشکینی، ابوالفضل، قاسمی، اکرم، (1391)، سطحبندی شهرستانهای استان زنجان بر اساس شاخصهای توسعهی فرهنگی با استفاده از مدل TOPSIS ، فصلنامهی برنامهریزی منطقهای، سال دوم، ، شماره 7 ص 1-11.
27. معصومی اشکوری، سید حسین، (1387)، اصول و مبانی برنامهریزی منطقهای، تهران.
28. منتظرتربتی، جمیله، (1387)، تحلیل نابرابری فضایی در منطقه؛ نمونهی موردی: استان خراسان رضوی، پایان نامهی دورهی کارشناسی ارشد برنامهریزی شهری و منطقهای، به راهنمایی محمدحسین شریفزادگان، دانشکدهی معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی.
29. موحد، علی، فیروزی، محمدعلی و حبیبه روزبه، (1390)، تحلیل درجهی توسعهیافتگى شهرستانهاى استان خوزستان با استفاده از روش تحلیل عاملى و تحلیل خوشهاى، مجلهی پژوهش و برنامهریزی شهری، سال دوم، شمارهی پنجم، 43-56.
30. نظری، سهیلا، (1392)، سنجش توسعهیافتگی شهرستانهای استان خوزستان، پایاننامه کارشناسی ارشد به استاد راهنمایی دکتر مسعود صفاییپور، دانشگاه شهید چمران اهواز.
31. وثوقی، منصور، (1384)، جامعهشناسی مسائل اجتماعی و فرهنگی روستا، تهران: انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور.
32. Deng, J. L. (1982) Control problems of grey system, Systems and Control letters, 1, 288-294.
33. Huang, J.T. & Liao, Y.S. (2003), Optimization of machining parameters of Wire-EDM bases on grey relation and statistical analysis, International Journal of Production Research, 41, 1707–1720.
34. J. Hansen, Carsten (2011) The role of policy-making and planning cultures for sustainable transport?, European Transport, 47, 89-108.
35. Jenks, Chris (2004) culture, publications of Routledge, new York
36. Kankala, Erja (2011) culture in development cooperatin, Publications of the Ministry on Education and Culture, Helsinki.
37. Montgomery, John (1990) Cities and the Art of Cultural Planning, planning practice & research,1990, 5, 8-17.
38. Pellegrino p. (1983) "Escape ET culture. Ed. George Saint- Saphion", Suisse.
39. Rosenstein, C., (2011), "Cultural development and sity neighborhoods", City, Cultural and Society 2(1), 9-15
Ranking City in Khuzestan province based on the cultural development
using gray relation analysis
Reducing inequality in the utilization of resources, achievements and community facilities, one of the most important development is the basic criteria. In addition to growth in all aspects of development, balanced distribution also encompasses. Culture is the basis of human behavior and a significant part of economic behavior based on this foundation. About the effect of culture on development to create large assets such as skills and cultural products that have a significant effect in improving the welfare of society. The aim of this study is the city of the province of the cultural development. The population, including 24 city Khuzestan Province. The research method is analytical. For data collection and data analysis library documentation and data analysis gray ties and criteria used in ranking options, using pairwise comparison is weighted. The results of this study suggest that the city of the province, in terms of utilization of space and facilities there are significant differences to the extent that the city of Ahvaz with the most points (1/000), as well as the city of PA and Dezful, respectively, points (0/431) and (0/403) of the highest rank and other city in the province of the lowest ranking in terms of cultural development based on the analysis of relationships are (GRA).
Keywords: cultural development, classification, analysis of GRA, Khuzestan
[1] 8- Decision matrix
[2] 9- Reference Sequence Definition
[3] 10- Grey Relational Coefficient Calculation
[4] 11- Grey Relational Grade Calculation