مقایسه مدل‏های تبیین‏ کننده ‏ی هویت قومی، ملی و دینی بر اساس تحلیل مسیر اکتشافی

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

مژگان آژیده ¹ , سید سعید آقائی ² , اختر شیری ³

1 - دانشجو/ دانشگاه آزاد اسلامی/ واحد تهران مرکز/تهران/ ایران
2 - عضو هیات علمی/گروه جامعه شناسی/ دانشکده علوم اجتماعی /دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی / تهران/ ایران
3 - جامعه شناسی، علوم اجتماعی، آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1399/01/24 تاریخ پذیرش : 1399/02/06 تاریخ انتشار : 1386/10/01

کلید واژه: نافرمانی مدنی, هویت ملی, عناصر فرهنگی, هویت قومی, هویت دینی,

چکیده مقاله :

این پژوهش با هدف مقایسه ی مدل های تبیین کننده ی هویت های سه گانه ؛ ملی، قومی و دینی و مقایسه ی این سه مدل با یکدیگر آغاز شد. چارچوب نظری مبتنی بر رویکرد همکنشی نمادین و تبارهای نظریِ شکل گیریِ خود در نظریه کولی و تکوین آن توسط مید، بلومر و گافمن صورت بندی شد و متغیرهای خواسته های فردی و گروهی، نافرمانی مدنی، رسانه های جمعی، پایگاه اجتماعی و عناصر فرهنگی (ارزش ها و هنجارهای اجتماعی) به عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته شدند. این پژوهش با روش پیمایشی و ابزار پرسشنامه ی محقق ساخته در بخش گردآوری داده ها انجام شد. جامعه ی آماری شامل دانش آموزان مقطع اول متوسطه منطقه 17 شهر تهران بود که با استفاده از فرمول کوکران، 370 نفر برآورد شد و به شیوه ی نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای نمونه ها انتخاب شدند. نتایج نشان داد که تغییرات هویت ملی، 6/54 درصد، هویت دینی، 7/59 درصد و هویت قومی، 57 درصد توسط این متغیرها صورت می گیرد. در هر سه مدل، عناصر فرهنگی بالاترین میزان تبیین کنندگی را داشتند و رسانه های جمعی در تبیین هویت ملی، تاثیر مثبت و در هویت قومی و دینی، تاثیر منفی داشت. از سوی دیگر، علاوه بر متغیر عناصر فرهنگی، خواسته های فردی و گروهی در تبیین تغییرات هویت قومی تاثیر مستقیم داشتند، در حالی که در متغیر هویت ملی، نافرمانی مدنی و پایگاه اجتماعی تاثیرگذار بودند.

چکیده انگلیسی:

The study began by comparing the models that explain the three identities: national, ethnic, and religious, and comparing the three models. The theoretical framework based on the symbolic interaction approach and the theoretical origins of its formation in gypsy theory and its formation was formulated by Mead, Bloomer and Goffman, and the variables of individual and group desires, civil disobedience, mass media, social base and Cultural elements (values ​​and social norms) were considered as independent variables. This research was conducted with a survey method and a researcher-made questionnaire tool in the data collection section.The statistical population included high school students in the 17th district of Tehran, which was estimated to be 370 using the Cochran's formula, and the samples were selected by multi-stage cluster sampling. The results showed that changes in national identity, 54.6%, religious identity, 59.7% and ethnic identity, 57% are done by these variables. In all three models, cultural elements had the highest level of explanation, and the mass media had a positive effect on the explanation of national identity and negatively on ethnic and religious identity. On the other hand, in addition to the variable of cultural elements, individual and group demands had a direct impact on explaining changes in ethnic identity, while influencing the variable of national identity, civil disobedience, and social base.

متن کامل:



مقایسه مدل‏های تبیین‏کننده‏ی هویت قومی، ملی و دینی بر اساس تحلیل مسیر اکتشافی

 

چکیده

 هویت اجتماعی که نگاه و شناخت انسان به خود را مورد مطالعه قرار می‏دهد از عناصر اجتماعی و فرهنگی بهره می‏گیرد و دارای ابعاد متفاوتی است که چگونگی شکل‏گیری ابعاد مختلف هویت اجتماعی و مقایسه‏ی آن‏ها در پژوهش‏های اجتماعی دارای اهمیت است. در این پژوهش هویت ملی، قومی و دینی که سه رکن اصلی هویت اجتماعی در جامعه‏ی ایران به دلیل تاریخ اجتماعیِ معاصر هستند، انتخاب شده‏اند تا تبیین آن‏ها با یکدیگر مورد مقایسه قرار گیرد. این پژوهش با هدف مقایسه‏ی مدل‏های تبیین‏کننده‏ی هویت‏های سه‏گانه‏؛ ملی، قومی و دینی و مقایسه‏ی این سه مدل با یکدیگر آغاز شد. چارچوب نظری مبتنی بر رویکرد همکنشی نمادین و تبارهای نظریِ شکل‏گیریِ خود در نظریه کولی و تکوین آن توسط مید، بلومر و گافمن صورت‏بندی شد و متغیرهای خواسته‏های فردی و گروهی، نافرمانی مدنی، رسانه‏های جمعی، پایگاه اجتماعی و عناصر فرهنگی (ارزش‏ها و هنجارهای اجتماعی) به عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته شدند. این پژوهش با روش پیمایشی و ابزار پرسشنامه‏ی محقق‏ساخته در بخش گردآوری داده‏ها انجام شد. جامعه‏ی آماری شامل دانش‏آموزان مقطع اول متوسطه منطقه 17 شهر تهران بود که با استفاده از فرمول کوکران، 370 نفر برآورد شد و به شیوه‏ی نمونه‏گیری خوشه‏ای چندمرحله‏ای نمونه‏ها انتخاب شدند. نتایج نشان داد که تغییرات هویت ملی، 6/54 درصد، هویت دینی، 7/59 درصد و هویت قومی، 57 درصد توسط این متغیرها صورت می‏گیرد. در هر سه مدل، عناصر فرهنگی بالاترین میزان تبیین‏کنندگی را داشتند و رسانه‏های جمعی در تبیین هویت ملی، تاثیر مثبت و در هویت قومی و دینی، تاثیر منفی داشت. از سوی دیگر، علاوه بر متغیر عناصر فرهنگی، خواسته‏های فردی و گروهی در تبیین تغییرات هویت قومی تاثیر مستقیم داشتند، در حالی‏که در متغیر هویت ملی، نافرمانی مدنی و پایگاه اجتماعی تاثیرگذار بودند.

 

مفاهیم کلیدی: هویت ملی، هویت دینی، هویت قومی، نافرمانی مدنی، عناصر فرهنگی

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

هویت به معناي «چه کسی بودن» است، این‏که یک فرد یا گروه انسانی خود را چگونه می‌شناسد و می‌خواهد خود را چگونه بشناساند. هویت پاسخی به نیاز  طبیعی در انسان براي شناساندن خود به یک سلسله عناصر و پدیده‌هاي فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی است (Malayew et al, 2014: 206). هویت احساسی است که تعلق فرد به یک کشور، جامعه، نهاد و مجموعه‏ی خاص را نشان می‏دهد (Weisman, 2016: 131). یکی از ویژگی‌های هویت چند لایه‌ای بودنِ آن است. برخورداری از هویتی منسجم سبب می‌شود تا فرد نسبت به وقایع و حوادث اطراف خود موضعی با معیارهای واحد، در پیش بگیرد (حسین‏خانی، 1392: 233).

   هویت دو جنبه‏ی فردی و اجتماعی دارد که یکی از ابعاد هویت اجتماعی، هویت ملی است. هویت ملی عبارت از مجموعه‏ی ویژگی‌ها، وابستگی‌ها و پیوندهای نژادی، زبانی، جغرافیایی، فرهنگی، حماسی و قومی که زندگی انسانی را در بر می‌گیرد و عضو جامعه به آن افتخار می‌کند (حاجیانی، 1388:‌ 332). ایجاد و قوام هویت ملی در افراد جامعه موجب می شود هر کشوری در مسیر ترقی و توسعه قرارگیرد.همچنین هویت ملی در انسجام بخشیدن به جامعه و جلوگیری از گروه‏گروه شدن به خصوص در جوامعی که مانند ایران، دارای تنوع قومی، زبانی، فرهنگی و مذهبی هستند، نقش اساسی دارد. علی‏رغم اهمیت انسجام اجتماعی که مبتنی بر هویت ملی است، فقط در چهارده کشور جهان اقلیت قابل توجهی وجود ندارد و تنها چهار درصد مردم دنیا در کشورهایی زندگی می‌کنند که دارای یک گروه قومی هستند. قبل از دهه‏ی شصت میلادی موضوع تنوع قومی دل‌مشغولی زیادی برای اندیشمندان و جوامع ایجاد نمی‌کرد، اما به موازات احیاء هویت‌های قومی و شکل‌گیری تعارضات قومی، مسئله‏ی قومیت و هویت قومی از موضوعی پیرامونی به موضوع اصلی تبدیل شد (ابراهیم‌زاده مفرد، 1394: 71). تقابل این دو گونه از هویت اجتماعی نه‏تنها مانع از به‏هم‏پیوستگیِ کنشگران اجتماعی و شکل‏گیری انسجام اجتماعی یک ملت نمی‏شود، بلکه علاوه بر هویت ملی به هویت قومی نیز اهمیت داده و با به رسمیت شناختن استقلال اقوام، تعلق قومی و هویت برخاسته از آن به‏عنوان یکی از اشکال تفاوت‏های اجتماعی می‏باشد که در ساختار اجتماعی طبیعی به شمار می‏رود.

   فرهنگ، ارزش‏ها وآداب و رسومی است که ملت‌ها را از سایر ملل جدا می‏سازد و بدیهی است که در چنین وضعیتی ارزش‌ها، باورها و رویکردهای مذهبی و دینی به عنوان عاملی حیاتی می‏تواند در هویت‏یابی نوجوانان و پایبندی آنان به هویت ملی ودینی تاثیرگذار باشد. بر این اساس، هویت دینی نیز به عنوان یکی از ابعاد هویت اجتماعی در کنار هویت ملی و قومی، انسجام درون‏گروهی در گروه‏های اجتماعی را به وجود می‏آورد.

بیان مسئله

هويت در اثر فرآيندهاي اجتماعي شكل مي‌گيرد و در نتيجه‏ی روابط اجتماعي از نو شكل مي‌گيرد. مؤلفه‌هاي عيني هويت ملی در سطح اجتماعي ساختارهاي ملي را شكل مي‌دهند و آن را از هويت‌هاي ملي و مليت‌هاي ديگر متمايز مي‌كنند. هويت ملي بر اساس تغيير شكل نظام سياسي، تحول در باورهاي فرهنگي و گشودگي آن به روي آموزه‌هاي فرهنگي ديگر، دچار دگرديسي شده و به مقوله‌اي نسبي و عصري تبديل مي‌شود (حق‌دار، 1388:‌ 18). هویت ملی مهم‏ترین بعد هویت اجتماعی است و هویت اجتماعی به «تعریف خود» با توجه به عضویت در گروه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود. از بزرگ‏ترین گروه‏های اجتماعی که فرد به آن تعلق دارد، ملت است. از این رو، هویت ملی احساس و ادراک عضویت فرد در گروه ملی است (اسدی‏فر، 1390: 16). هویت ملی در ارتباط با سایر ابعاد هویت اجتماعی، بیانگر نگرش کنشگران اجتماعی به انسجام اجتماعی و تاکید بر شباهت‏های میان آنان است. علاوه بر نشان دادن شباهت‏ها، تفاوت میان یک ملت با ملل دیگر را بازنمایی می‏کند. 

   هويت‏هاي ديني و ملي به دليل ماهيت و محتوايي كه دارند از مهم‏ترين عناصر ايجادكننده‏ی همگني و همبستگي اجتماعي در سطح جامعه به شمار مي‌روند و مهم‌ترين بعد هويت اجتماعی و فرهنگي را تشكيل داده و نقش بسيار تعيين‏كننده‏اي در هويت‌يابي افراد ايفا مي‌كنند. بر اساس شواهد تاريخي، مذهب، تدين، معنويت، خداگرايي و وحدانيت جزء ذاتي هويت ايران و ايرانيان بوده و دين در فرهنگ ايراني از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و امكان تفكيك آن از ساير عناصر هويت ايراني وجود ندارد. بنابراين ارتباط تنگاتنگي بين هويت ملي و مذهبي ايرانيان وجود دارد (اسلامی، 1390: 8). از سوی دیگر، رابطه‏ی متقابل هویت دینی و هویت ملی، توجه به بعد دیگری از هویت را که در کشوری مانند ایران، علی‏رغم تفاوت‏های موجود، همگنی به وجود آورده است را ضروری می‏سازد. هویت قومی، به‏عنوان یکی از ابعاد هویت اجتماعی در میان اقوام از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است و در زمان مطرح شدن هویت ملی، همبستگی اقوام ایرانی وجه بارزی در فرهنگ ایران به شمار می‏رود. به طور مثال با شروع جنگ ایران و عراق، قومیت‏های مختلف که قبل از جنگ بر مبنای هویت قومی، تضادهای برون‏گروهی با اقوام دیگر داشتند، زمانی که حس کردند هویت ملی دچار تهدید شده است، علیه دشمن خارجی متحد شدند و انسجام بین گروه‏ها و قومیت‏ها در خدمت هویت ملی قرار گرفت.

   افزایش ارتباطات جهانی و جهانی‌شدن، موجب ایجاد تغييرات فرهنگی بسياری در جوامع مختلف شده است. رواج ارزش‌های گوناگون، قرارگرفتن در معرض اندیشه‌ها وگرایش‌های مختلف، از جمله عواملی است که هم می‏تواند تهدیدكننده و هم تسهیل‏گرِ تعلق خاطر به ابعاد مختلف هویت اجتماعی به خصوص در ميان نوجوانان باشد. با توجه به شکل‌گيری شخصيت در دوره‏ی نوجوانی، نوجوانان در دوره‏ایی به سر می‌برند كه پایه و اساس تعهد تعميم یافته و احساس تعلق عاطفی به جامعه‏ی خود را كسب می‌كنند. در سنين نوجوانی و جوانی شخصيت فرد شکل گرفته و طی روند جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری، ارزش‌ها و هنجارهای جامعه را درونی می‌كند و براساس آن‏ها، رفتار و اندیشه‌های خود را شکل می‌دهد. به وجود آمدن تعادل و توازن میان ابعاد مختلف هویت ازجمله هویت ملی، هویت قومی و هویت دینی از دیگر هدف‏های اجتماعی شدن در سنین نوجوانی است.

   مهاجرت و افزایش آن در جامعه‏ی ایران، موجب ایجاد تحولاتی در هویت‏یابی و ایجاد سرگشتگی در این فرایند می‏گردد. از نقطه نظر فرهنگي، نكته‏ی مورد اهميت در تمام مهاجرت‌ها، يكسان بودن یا شباهت فرهنگ مبدا و مقصد است. مهاجران ضمن اخذ برخي از ويژگي‌هاي فرهنگي مقصد، بعضي از ويژگي‌هاي فرهنگي مبدا را نيز حفظ مي‌كنند. به اين ترتيب، در درازمدت ويژگي‌هاي فرهنگ آنان به فرهنگی متشکل از اجزای فرهنگی مبدا و مقصد تبديل مي‌شود و در بين نسل‌هاي بعدي، به تدريج ويژگي‌هاي فرهنگ مقصد، غلبه‏ی بيشتري پيدا مي‌كند. اگر گروهي از مهاجران داراي ويژگي‌هاي فرهنگي غني و قوي باشند، اقليتي فرهنگي را در مقصد مهاجرت تشكيل مي‌دهند و چه بسا فرهنگ مقصد را متأثر مي‌سازند. گرچه پذيرش فرهنگ‌هاي گوناگون به وسيله مهاجران و ساكنان بومي‌در ابتدا با مقاومت و عكس‌العمل‌هاي منفي همراه است، اما آنچه در آغاز به شكل برخورد تمدن‌ها خودنمايي مي‌كند، درنهايت از مبادلات فرهنگي آن‏ها، فرهنگ‌هاي دیگري به وجود مي‌آيد (گل‏محمدی، 1380:‌ 3). بنابراین مهاجرت در کنار افزایش ارتباطات، به‏عنوان دو عامل تاثیرگذار در میان افراد، تفاوت‏های هویتی هر نسلی نسبت به نسل دیگر را نشان می‏دهد. نوجوانان در شهر تهران علاوه بر اینکه در سن یادگیری هستند و در معرض اطلاعات فراوانی که از ارتباطات مجازی و کنش متقابل با افراد از سطوح فرهنگی مختلف اخذ کرده‏اند، به واسطه‏ی زندگی در شهر تهران، کنار هم قرار گرفتن و زندگی اقوام مختلف را نیز تجربه کرده‏اند. به همین دلیل پژوهشگر در صدد است به تبیین هویت‏های سه‏گانه‏ی ملی، قومی و دینی و مقایسه‏ی این سه مدل بپردازد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

هرچند که هويت امری اجتماعی است و در اجتماع شکل گرفته و برساخته می‏شود، اما رشد و نمو آن در فرايندی تاريخی اتفاق می افتد، ازاين رو هر قوم و ملتی- از جمله ملت ايران و اقوام آن- اساس و ريشه‏ی خود را در تاريخ می‏جويد و از آبشخور آن تغذيه نموده و هويت می‏يابد (اسمیت، 1385: 77). بر این اساس است که عناصر فرهنگی و اجتماعی که در شکل‏گیری هویت اجتماعی و ابعاد آن تاثیرگذار هستند، ریشه‏های عمیقی در تحولات بنیادین اجتماعی دارند و روند شکل‏گیری هویت اجتماعی در هر دوره‏ای و در میان هر نسلی می‏تواند متفاوت از نسل‏های دیگر باشد.

   از سوی دیگر در تاریخ ایران توجه به قومیت و ملیت و تقابل این دو دارای اهمیت ویژه‏ای است. هرچند در دوران‏هايی درهم تنیدگی هويت قومی و ملی با گسست مواجه شده است، اما وجود عناصر و جنبه‏های مشترک مانع از چندپارگی‏های آنان شده است. خلاصه اينکه در طول تاريخ و به‏ويژه چند سده‏ی اخیر نوعی «هويت قومی و ملی» در معنای سیاسی، فرهنگی، دينی، زبانی و مکانی شکل گرفته، تداوم يافته و به گونه‏ای تثبیت شده است (سیف‏اللهی و مروت، 1392: 34). در کنار این دو بعد هویتی، هویت دینی که یکی از بنیان‏های هویت ملی و قومی می‏باشد، مطرح گردیده و گرچه تعارضی میان هویت دینی با هویت ملی و هویت قومی وجود ندارد، اما نگرش‏های سیاسی و فرهنگی را متاثر می‏سازد. این تقابل میان هویت‏های اجتماعی و تاثیر تحولات تاریخی در هویت اجتماعی یکی از ضروری‏ترین دلایل پرداختن به این موضوع در میان نسل جدید است.

   هویت، یعنی بحث وتلاش برای پاسخگویی به پرسش من کیستم؟ از دغدغه‏های فکری بشر در طول تاریخ بوده و برای تمام ملت‏های جهان از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از دلایل توجه به مفهوم هویت در دوران نوجوانی بدین دلیل است که تغییرات هویتی در دوران نوجوانی بیانگر اولین بازسازماندهی و بازسازی فرد در مورد احساس خودش است که براساس شکل‏یافته‏ترین نوع توانایی‏های ذهنی صورت می‌گیرد و اگرچه تغییرات عمده‏ای در هویت کودکان در دوران کودکی صورت می‌گیرد، اما تفاوت آن با تغییرات دوران نوجوانی در خودآگاه‏تر بودن این تغییرات نسبت به تغییرات دوران کودکی است (سامانی و فولادچنگ، 1385: 22). دلیل دیگرِ توجه به موضوع خود و هویت دردوران نوجوانی بیانگر تغییرات بنیادین در خصوصیات بیولوژیکی، شناختی واجتماعی نوجوان است. بلوغ، نوجوان را متوجه تغییرات بارز فیزیکی در خود می‌کند و این تغییرات سبب بروز نوعی «ادراک جدید از خود» در نوجوان می‌گردد. همچنین به دلیل همین تغییرات فیزیکی، خودانگاره‏ی نوجوان، دوباره مورد تجدیدنظر قرار می‌گیرد. افزایش توانایی‏های شناختی در دوران نوجوانی موجب ایجاد راه‏حل‏های جدید برای تفکر درباره‏ی مسائل، ارزش‏ها و روابط بین فردی می‌گردد و زمینه را برای اندیشه در مورد خود بر اساس چشم‏اندازهای نوین فراهم می‌سازد. از سوی دیگر، بروز تغییرات اجتماعی باعث فراهم شدن زمینه‏ی لازم برای توجه نوجوان به مسائلی همانند تصمیم‏گیری در مورد آینده می‌گردد. پاسخ‌دهی به سوالاتی مانند من از زندگی‏ام چه می‌خواهم؟ چه چیزی برای من اهمیت دارد؟ دوست دارم چگونه شخصی باشم و سوالات مشابه دیگر در مورد آینده، ازجمله مشغله‏های ذهنی نوجوان در شکل‌دهی هویت است و نوجوان تلاش می‌کند تا با تفکر کردن در جهت پاسخ دادن به این سوالات برآید (اسلامی، 1396: 12). اهمیت این پژوهش مبتنی بر چیستی مفهوم هویت در میان همه‏ی کنشگران اجتماعی و تغییرات آن بر اساس تحولات اجتماعی و از سوی دیگر، ویژگی‏های نوجوانان در مواجهه با این مفهوم بارز است.

اهداف پژوهش

·       تبیین هویت ملی نوجوانان شهر تهران

·       تبیین هویت قومی نوجوانان شهر تهران

·       تبیین هویت دینی نوجوان شهر تهران

·       مقایسه‏ی مدل‏های تبیینی هویت‏های سه‏گانه در میان نوجوانان شهر تهران

پیشینه‏ی پژوهش

v        اکبری (1396) در پژوهشی با عنوان "بررسی عوامل موثر در شکل‏گیری هویت ملی دانش‏آموزان دوره‏ی متوسطه‏ی دوم شهرستان قشم" تلاش کرده است تا تصویری روشن و دقیق از وضعیت هویت ملی دانش‏آموزان دوره‏ی متوسطه‏ی دوم و عوامل تاثیرگذار بر آن را فراهم نماید. پژوهش حاضر با شیوه‏ی پیمایشی و کتابخانه‏ای و با استفاده از تکنیک پرسشنامه محقق‏ساخته انجام شده و جامعه‏ی آماری آن، کلیه‏ی دانش‏آموزان دختر و پسر دوره‏ی متوسطه‏ی دوم شهرستان قشم در سال1395 بوده که از این تعداد، 385 نفر بر اساس جدول مورگان و روش نمونه‏گیری خوشه‏ای طبقه‏ای انتخاب شده‏اند. نتایج تحقیق نشان ‌داد که شیوه‏های تدریس، شخصیت معلمان، محتوای کتب درسی و برنامه‏های پرورشی مدرسه در هویت ملی دانش‏آموزان تاثیر دارد. متغیرهای رضایت و تایید دیگران و میزان اعتماد به نفس، پایبندی به دین اسلام، آگاهی از نمادهای ملی، پایبندی به مناسک ملی و مشارکت اجتماعی بر هویت دانش‏آموزان تاثیرگذار بوده است. بین هویت ملی دانش‏آموزان و رشته‏ی و پایه‏ی تحصیلی آن‏ها رابطه‏ی معنی‏دار وجود داشت و میزان تاثیرگذاری آموزش و پرورش در هویت ملی دختران بیشتر از پسران بود. ترتیب تاثیرگذاری مولفه‏های چهارگانه در هویت ملی به ترتیب شخصیت معلمان، شیوه‏های تدریس معلمان، محتوای کتاب‏های درسی و برنامه‏های پرورشی مدارس بودند.

v        خسروانی و همکارانش (1394) در مقاله‏ای با عنوان "بررسی وضعیت هویت ملی و دینی دانش‏آموزان دوره‏ی متوسطه و پیش‏دانشگاهی شهرستان اراک در سال 93-92 و راه‎های حفظ و تقویت آن از دید صاحبنظران" آورده، روش تحقیق حاضر از نوع توصیفی- پیمایشی است. بدین منظور با استفاده از روش نمونه‏گیری طبقه‎ای ساده، از بین 320301 نفر دانش‏آموزان شهرستان اراک 1400 نفر از دانش‏آموزان (713 نفر دختر و 687 نفر پسر) به صورت نمونه توسط پرسشنامه‏ی سنجش هویت دینی و ملی، پرسشنامه‏ی وضعیت فردی مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته‎های پژوهش نشان داد که 1/98% دانش آموزان شهرستان اراک از هویت سالم دینی و اخلاقی و هویت ملی قوی برخوردارند.

v        گلیسلی و بیسن‌بایوا¹ (2015) به بررسی نظرات دانشجویان قزاقستان در مورد ابعاد هویت پرداخته‏اند. به اعتقاد آن‌ها هویت و ملت دارای ساختارهای پیچیده‌ای هستند که شامل ابعاد قومی، فرهنگی، ارضی، اقتصادی و سیاسی هستند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که دانشجویان در فاکتور اول که هویت و ارزش‌های ملی و دومی ‌هستند را اتخاذ می‌کنند. عاملی که هویت ملی و ارتباط دین به عنوان بخشی از هویت ملی محسوب می‌شوند.

   در یک جمع‏بندی از مطالعات انجام شده که بیش از 25 مورد از آن‏ها مطالعه شد و چند مورد به عنوان نمونه در اینجا ارائه گردید، می‏توان به این نکته اشاره کرد که گرچه هویت اجتماعی موضوع پژوهش‏های زیادی را به خود اختصاص داده، اما چگونگی تبیین ابعاد متفاوت آن مورد مقایسه قرار نگرفته‏اند. از سوی دیگر تاثیر برخی متغیرها در همه‏ی پژوهش مورد بازبینی قرار گرفته، اما با توجه به اینکه جامعه‏ی ایران تبدیل به جامعه‏ای شبکه‏ای مبتنی بر وسایل ارتباط جمعیِ نوین شده است و از سوی دیگر تاثیر این شبکه‏ها در شناخت نوجوانان و جوانان از خود بیش از سایر گروه‏های سنی می‏باشد، این متغیر به عنوان یکی از عناصر تاثیرگذار به صورت جداگانه مورد مطالعه قرا نگرفته است. در ضمن، سلطه‏ی رویکرد کمی در پژوهش‏ها باعث شده علاوه بر نادیده گرفتن برخی از متغیرهای تاثیرگذار، طرح برخی سوالات نیز به دلیل تفاوت دیدگاه‏های پاسخگویان امکان‏پذیر نباشد.

  در مقایسه با تحقیقات داخلی، اکثر پژوهش‏های خارج از کشور از رویکرد کیفی و اکتشافی بهره گرفته‏اند و به نظر پژوهشگران، پژوهش‏های خارجی گامی فراتر از پژوهش‏های داخلی برداشته‏اند. زیرا در پژوهش‏های داخلی هنوز رابطه‏ی بین هویت قومی و هویت ملی در هاله‏ای از ابهام قرار دارد، اما در پژوهش‏های خارجی به منظور پرداختن به هویت ملی، موضوعاتی مانند جهانی‏شدن، دهکده‏ی جهانی و یکسان‏سازیِ فرهنگی در میان ملیت‏های مختلف در کانون توجه قرار گرفته است. البته در پژوهش‏های خارجی نیز به رسانه‏ها پرداخته نشده که این موضوع از دو رویکرد قابل بررسی است. نخست آنکه، گسترش این پدیده در کشورهای صنعتی و توسعه‏یافته از روندی متفاوت با کشورهای در حال توسعه تبعیت می‏کند و احتمال آن وجود دارد که در پژوهش‏های دهه‏های پیشین به این عنصر اجتماعی- فرهنگی توجه شده باشد؛ همچنان که نظریه‏پردازانی مانند کاستلز ظهور نموده و هویت اجتماعی در جامعه‏ی شبکه‏ای را مورد تحلیل قرار می‏دهند. از سوی دیگر، غفلت از نقش رسانه‏ها در جهانی شدن و پدیده‏ی دهکده‏ی جهانی نیز می‏تواند مورد نقد واقع گردد.

چارچوب نظری

  کولی به آگاهی در ارتباط با زمینه‏ی اجتماعی توجه داشت. این امر از همه بیشتر در مفهوم خود آیینه‌سان مشخص است؛ منظور از خود آیینه‏سان ظرفیتی است که انسان دارد تا خودِ خویش را به گونه‌‌ای بنگرد که هر پدیده‏ی اجتماعی دیگر را می‌بیند. مفهوم خود آیینه‌سان را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد: ‌نخست این تصور که در ذهن دیگران چگونه ظاهر می‌شود. دوم، این تصور که آن‌ها درباره‏ی ظاهر ما چه قضاوتی می‌توانند داشته باشند و سوم، در نتیجه‏ی تصوری که از قضاوت دیگران درباره‏ی خود داریم، احساسی از غرور یا سرافکندگی را درباره خود خویش می‌پرورانیم (تنهایی، 1397: 183). بنابراین از نظر کولی، خود و جامعه دو پديده هم‌زادند و تاكيد بر پيوند ارگانيك و گسست‌ناپذير خود و جامعه موضوع اصلي بيشتر نوشته‌هاي وي را تشكيل مي‌د‌هد. كولي مفهوم چندگانگي خودها را نيز مطرح كرد. او معتقد بود كه يك شخص به تعداد گروه‌هاي اجتماعي و متمايز مردمي كه او براي عقايدشان اهميت قائل است، خود اجتماعي دارد (كوزر، 1381: 401 و 429).

   مید نیز که مانند کولی به فرایند شکل‏گیریِ خود توجه داشت، بر این باور است که فرد در فرآیند اجتماعی شدن با درونی کردن مفاهیم واقعیت از طریق نمادها به معانی دست می‌یابد. فرد طی کنش متقابل به‌گونه‌ی عام و اجتماعی شدن به گونه‌ی خاص این معانی و نمادها را یاد می‌گیرد. پس با پیچیده‌تر شدن روابط اجتماعی و گسترش معانی و نمادها، فرد در فراگرد اجتماعی از هویت جمعیِ خاص‌گرایانه‏ی محلی به سمت هویت اجتماعیِ عام‌گرایانه در سیلان است، بدین معنا که هر چه همکنشی در فراگرد اجتماعی شدن با دیگران بیشتر باشد، دایره‌ی انتخاب و گزینش آن وسیع‌تر می‌گردد و گرایش به هویت اجتماعی افزون می‌شود، اما اگر همکنشیِ فرد با دیگران محدود و بسته باشد، یعنی، صرفا با قوم و خویشان خود ارتباط داشته باشد و دسترسی او به امکانات و منابع و رسانه‌های جمعی محدود ‌شود، در این صورت، دایره‌ی انتخاب و گزینش محدود شده و هویت وی در چارچوبی شکل می‌گیرد که خاص‌گرایانه و محلی خواهد بود (جیردهی و همکاران، 1392). در مجموع ميد باور داشت كه انسان‌ها در ساختارهاي اجتماعي كه خود نيافريده‏اند، زاده مي‌شوند و تحت فشار محدوديت‌ها، آداب و رسوم و قوانين عمل مي‌كنند، اما انتخاب می‏کنند که با ساختارهای اجتماعی سازگار شوند یا راهی برای کاهش محدودیت‏های اجتماعی و کاستن از فشار ساختاری انتخاب کنند. این انتخاب کنشگران اجتماعی در روابطی سازمان‏یافته قابل مطالعه است که خود در اشکال اجتماعیِ آن از جمله خود ملی، خود قومی و خود دینی شکل گرفته باشد و بر اساس بسترهای اجتماعی است که کنشگری در جامعه معنا پیدا می‏کند. به عقیده‏ی مید، نقش‌گیری مستلزم ادراک و یادگیری نمادهای فرهنگی مشترک خواهد بود و فرد کنشگر با درک نمادهای فرهنگی در بستر تقسیم اجتماعیِ کار می‏تواند به انتخاب کنش دست بزند.

   بلومر در ادامه‏ی آرای مید، به صراحت تأکید می‌کند که انسان در مقابل شرایط اجتماعی که در برابر آن قرار دارد و قرار است در برابر آن شرایط، با اشاره معانی به خویشتن و خویش و تفسیر آن معانی، به کنش بپردازد، می‌بایست ظرف وجودی خاصی داشته باشد. او از این توانمندی و ظرف وجودی به عنوان یک ساخت بحث می‌کند که می‌توانسته است در فرآیند تکامل متناسب با حیات بشری یا کنش متقابل بشری تنظیم شده باشد و پس از این هم در فرآیند دیالکتیکی کنش متقابل نمادی انسان با تفاسیر تازه خود می‌تواند در این تنظیم دخالت کند. بنابراین به یمن «خود»، انسان با ساختی متناسب در برابر ساخت اجتماعی جامعه قرار می‌گیرد و ساخت، تغییر و تحول خود را در تجربه اجتماعی مرور می‌کند. زیرا «خود » با آگاهی از خویشتن خویش به عنوان فاعل امور اجتماعی، تنها در تجربه اجتماعی رخ می‌دهد. بنابراین خود نه به عنوان امری ذهنی و درونی، بلکه به عنوان یک «عین»‌ واقعیتی بیرونی است که فرد دارای آن نیز باید در تجربه‌ای اجتماعی ساخته شود. شناخت انسان از خودش و آگاهی او نسبت به خویشتن خویش در فرآیندی اجتماعی ساخته می‌شود که نقش مردم و دیگران در ساختار اجتماعی از وزن قابل ملاحظه‌ای برخوردار است (تنهایی، 1396: 112). گافمن میان «خودهای کاملا انسانی» از یک‌سو، و «خودهای اجتماعی شده» از سوی دیگر، تمایزی اساسی قائل می‌شود. این تنش از تفاوت میان آنچه که مردم از فرد انتظار دارند که انجام دهد و آنچه که فرد به میل خود می‌خواهد انجام دهد، سرچشمه می‌گیرد. کنشگران با این تقاضا روبررو هستند که هر آنچه دیگران از آن‏ها تقاضا دارند، انجام دهند، از این گذشته از کنشگران می‌خواهند که تردید از خود نشان ندهند، آدم‌ها برای نگهداشت تصویر ثابتی از خود، برای مخاطبان اجتماعی‌شان اجرای نقش می‌کنند. گافمن در نتیجه‏ی این علاقه به اجرای نقش، به نظریه‏ی نمایشی روی آورد که به موجب آن زندگی یک رشته اجرای نقش‌های نمایشی همانند ایفای نقش در صحنه‏ی نمایش است. گافمن بین خود در شرایط موجود و شرایط واقعی تفاوت قائل است. وی همچنین معتقد است که افراد هویت‌شان را در جریان کنش متقابل به گفتگو می‌گذارند. در جریان رقابت‌های تأملی بین چارچوب‌های موقعیتی افراد، تصویری از خودشان برای پذیرفته شدن به وسیله‏ی دیگران ارائه می‌دهند (Jenkins, 1996: 218). گافمن چارچوب‏های موقعیتی که در ارائه‏ی نقش و شکل‏گیری هویت تاثیرگذارند را متشکل از اجزای مختلفی مانند پایگاه اجتماعی، ساختارهای اجتماعی- اقتصادی، خواسته‏های فردی و اجتماعی کنشگران، عناصر فرهنگی و ابزار ارتباطی می‏داند.

روش پژوهش

روش مورد استفاده در این پژوهش، پیمایشی و با هدف تبیین هویت در ابعاد سه‏گانه‏ی هویت ملی، قومی و دینی است. از آنجا که در پژوهش‏های پیمایشی، جامعه‏ی آماری گسترده است، ابزار پرسشنامه برای گردآوری داده‏ها انتخاب شده است که پرسشنامه‏ی مورد استفاده، محقق‏ساخته بوده  و متغیرهای آن عبارتند از:

تعاریف نظری: هويت ملي به وسيله مفهومي از زمان مدرن ممكن گشت و به وسيله استفاده ملي‌گرايان از وجود سرمايه داران ارتباطات گسترش پيدا كرد، چون سرمايه داري مدرن نيازمند يك نظام آموزشي مشترك و نيز زبان مشترك در كارخانه هاي مدرن است(Kathryan,1996: 8). هویت قومی پدیده‌ای پویا، چندبعدی و همیشه در حال تحول است که تاجفل آن را بخشی از مفهوم فرد تلقی می کند که از آگاهی‌اش نسبت به عضویت در یک گروه قومی ‌با ارزش‌ها و احساسات مربوط به آن ناشی می‌شود. هلمز هویت قومی‌ را احساس تعلق فرد به یک گروه قومی ‌می‌داند که این گروه میراث فرهنگی، ارزش‌ها و منش‌های خاص خود را دارد (Phinney, 2007: 491). منظور از هویت دینی، میزان شناخت عقیدتی فرد از تعلق و ارتباط نسبت به دینی خاص و پیامدهای احساسی مثبتی که فرد از این تعلق و ارتباط تجربه می‌کند و میزان ارزشی که فرد به انجام عملی مناسک فردی و جمعی این دین خاص قائل است، گفته‌ می‌شود(شرفی، 1381: 32).

تعاریف عملیاتی: عناصر فرهنگی شامل ارزش‏ها، هنجارها، قوانین و عرف‏ها در سه حوزه‏ی دین، قومیت و ملیت با گویه‏های مربوطه مورد سوال واقع شد. هویت دینی، هویت ملی و هویت قومی با سه بعد تعهد، تعلق و آگاهی نسبت به شناخت دانش‏آموزان مورد بررسی قرار گرفت. پایگاه اجتماعی بر اساس میزان درآمد خانواده، تناسب درآمد و هزینه، میزان تحصیلات اعضای خانواده، رتبه‏ی شغلیِ اعضای خانواده و نگرش فرد به مشاغل اعضای خانواده ارزیابی شدند. نافرمانی مدنی با تصویر کردن موقعیت‏هایی در مدرسه و خارج از مدرسه برای دانش‏آموزان مثل نوع پوشش، چگونگی اعتراض، میزان اطاعت از والدین و معلمان و میزان پیروی از آموزه‏های دینی، ملی و قومی مورد پرسش واقع شد. رسانه‏ها و میزان تاثیرپذیری دانش‏آموزان از فیلم‏ها، سریال‏ها و افراد مشهور در سبک زندگی و نگاهشان به واقعیت‏های موجود در زندگی اجتماعی مدنظر قرار گرفت. خواسته‏های فردی و گروهی هم بر اساس عضویت دانش‏آموزان در گروه‏های مختلف و به عنوان شخصی مستقل در فرآیند شاخص‏سازی تبدیل به گویه‏های مورد نظر پژوهشگر شد و در قالب پرسشنامه توزیع شدند. دانش‏آموزان مقطع متوسطه‏ی اول در منطقه‏ی 17 شهر تهران به عنوان جامعه‏ی آماری برابر با 10634 نفر بودند. تعداد نمونه‏ی مورد مطالعه از طریق فرمول کوکران با95 درصد اطمینان، 370 نفر برآورد شد و درنهایت برای تبیین متغیر وابسته از تحلیل رگرسیون و تحلیل مسیر برای دستیابی به اهداف پژوهش استفاده شده است.

یافته‏های پژوهش

استفاده از تحلیل مسیر اکتشافی بر اساس روابط موجود میان متغیرهایی که از چارچوب نظری استخراج شده، انجام گرفت و درنهایت مدل‏های استخراج‏شده در تبیین هویت ملی، دینی و قومی با یکدیگر مقایسه شدند.

جدول 1- میزان برازندگی مدل هویت ملی بر اساس روابط مستقیم

	ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده
میزان برازندگی مدل هویت ملی بر اساس روابط مستقیم	745/0	555/0	546/0

   متغیرهای برآمده از چارچوب نظری در قالب روابط مستقیم قادر به تبیین 6/54 درصد از تغییرات متغیر هویت ملی در میان دانش‏آموزان در سطح اطمینان 95 درصد است. بر این اساس، 4/45 درصد از تغییرات متغیر هویت ملی وابسته به متغیرهایی است که خارج از مدل قرار دارند. در جداول بعدی، چگونگی ارتباط بین متغیرهای مستقل و ارتباط آن‏ها با متغیر هویت ملی مورد بررسی قرار گرفته است.

جدول 2- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ متغیرهای مستقل و هویت ملی در میان نوجوانان

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	989/5	---	083/2	038/0
عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها)	367/0	642/0	057/12	000/0
پایگاه اجتماعی	193/0	134/0	971/2	003/0
نافرمانی مدنی	145/0-	202/0-	938/2-	004/0
رسانه‏های جمعی	039/0	037/0	547/0	585/0
خواسته‏های فردی و گروهی	058/0	044/0	756/0	450/0

 

   روابط میان متغیرهای مستقل و هویت ملی بر اساس تحلیل رگرسیون نشان داد که عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها)، پایگاه اجتماعی و نافرمانی مدنی در سطح اطمینان 95 درصد تبیین‏کننده‏ی هویت ملی بودند. این سه متغیر به صورت مستقیم توان تبیین متغیر هویت ملی را دارند. از آنجا که عناصر فرهنگی بیشترین قدرت تبیین هویت ملی را دارد، این متغیر به عنوان متغیر واسط در نظر گرفته شده و تاثیر سایر متغیرها بر این متغیر محاسبه شده است.

جدول 3- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ تبیین متغیر عناصر فرهنگی توسط سایر متغیرهای مستقل

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	697/70	---	918/17	000/0
پایگاه اجتماعی	176/0	071/0	337/1	182/0
نافرمانی مدنی	680/0-	549/0-	377/7-	000/0
رسانه‏های جمعی	308/0-	168/0-	101/2-	037/0
خواسته‏های فردی و گروهی	567/0	250/0	671/3	000/0

 

   تاثیرات غیرمستقیم با واسطه‏ی عناصر فرهنگی نشان داد که به جز متغیر پایگاه اجتماعی، سایر متغیرها توان تبیین متغیر عناصر فرهنگی و به صورت غیرمستقیم، توان تبیین متغیر هویت ملی را دارند. بدین ترتیب، رابطه‏ی غیرمستقیم میان متغیرهای نافرمانی مدنی، رسانه‏های جمعی و خواسته‏های فردی و گروهی دانش‏آموزان با واسطه‏ی عناصر فرهنگی با متغیر هویت ملی برقرار می‏شود. از آنجا که توان تبیین متغیر نافرمانی مدنی بالاست، این متغیر به عنوان متغیر واسط در نظر گرفته می‏شود و تاثیر سایر متغیرها بر آن محاسبه شده است.        

جدول 4- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ تبیین متغیر نافرمانی مدنی توسط سایر متغیرهای مستقل

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	946/12	---	271/5	000/0
پایگاه اجتماعی	053/0	027/0	623/0	534/0
رسانه‏های جمعی	807/0	562/0	254/10	000/0
خواسته‏های فردی و گروهی	310/0	175/0	207/3	001/0

 

   متغیر نافرمانی مدنی توانست به عنوان متغیر واسط، تبیین متغیر هویت ملی توسط متغیرهای رسانه‏های جمعی و خواسته‏های فردی و گروهی را نشان دهد. اما پایگاه اجتماعی در سطح اطمینان 95 درصد توان تبیین متغیر هویت ملی با واسطه‏ی نافرمانی مدنی را نداشت. در این مرحله نیز تاثیر رسانه‏های جمعی در نافرمانی مدنی قابل توجه است و به همین دلیل، این متغیر نیز به عنوان یکی از متغیرهای واسط در نظر گرفته شد.

جدول 5- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ تبیین متغیر رسانه‏های جمعی توسط سایر متغیرهای مستقل

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	126/6	---	508/3	001/0
پایگاه اجتماعی	152/0	113/0	439/2	015/0
خواسته‏های فردی و گروهی	739/0	575/0	465/12	000/0

 

   با توجه به اینکه هر دو متغیر پایگاه اجتماعی و رسانه‏های جمعی از طریق رسانه‏های جمعی و تاثیر آن در متغیر عناصر فرهنگی توان تبیین متغیر هویت ملی را داشتند و توان تبیین متغیر خواسته‏های فردی و گروهی دانش‏آموزان نیز بالا بود، تحلیل رگرسیون تک متغیره در تاثیر این متغیر در متغیر پایگاه اجتماعی مورد محاسبه قرار گرفت. 

جدول 6- تحلیل رگرسیون تک‏متغیره؛ تبیین متغیر خواسته‏های فردی و گروهی توسط پایگاه اجتماعی

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	028/15	---	858/10	000/0
پایگاه اجتماعی	139/0	136/0	454/2	015/0

 

   متغیر پایگاه اجتماعی در سطح اطمینان 95 درصد توان تبیین متغیر خواسته‏های فردی و گروهی را داشت. بر این اساس، مدل تبیینیِ هویت ملی بر اساس متغیرهای موجود در چارچوب نظری به شکل زیر است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 دومین گونه‏ی هویت اجتماعی که بر اساس متغیرهای برآمده از چارچوب نظری مورد مطالعه قرار گرفت، هویت دینی بود که میزان برازندگی مدل هویت دینی بر اساس روابط مستقیم در جدول زیر آمده است:

 

جدول 7- میزان برازندگی مدل هویت دینی بر اساس روابط مستقیم

	ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده
میزان برازندگی مدل هویت دینی	778/0	605/0	597/0

 

   متغیرهای برآمده از چارچوب نظری در قالب روابط مستقیم قادر به تبیین 7/59 درصد از تغییرات متغیر هویت دینی در میان دانش‏آموزان در سطح اطمینان 95 درصد است. بر این اساس، 3/40 درصد از تغییرات متغیر هویت دینی وابسته به متغیرهایی است که خارج از مدل قرار دارند.

 

جدول 8- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ متغیرهای مستقل و هویت دینی در میان نوجوانان

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	729/10	---	663/3	000/0
عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها)	414/0	669/0	218/13	000/0
پایگاه اجتماعی	001/0	001/0	012/0	990/0
نافرمانی مدنی	091/0-	117/0-	771/1-	078/0
رسانه‏های جمعی	125/0-	108/0-	691/1-	092/0
خواسته‏های فردی و گروهی	096/0	067/0	206/1	229/0

 

   روابط میان متغیرهای مستقل و هویت دینی بر اساس تحلیل رگرسیون نشان داد که تنها عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها) در سطح اطمینان 95 درصد قادر به تبیین تغییرات متغیر هویت دینی هستند. از آنجا که روابط میان سایر متغیرهای مستقل مانند هویت ملی می‏باشد، مدل تبیین‏کننده‏ی هویت دینی به شکل زیر است:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   مدل تبیین‏کننده‏ی متغیر هویت دینی تنها یک تفاوت با مدل تبیین‏کننده‏ی هویت ملی دارد و آن تعداد روابط مستقیم است که میان عناصر فرهنگی و هویت دینی برقرار است. گونه‏ی دیگری از هویت اجتماعی که مورد مطالعه قرار گرفت، هویت قومی است و برازندگی مدل هویت قومی در جدول زیر آمده است:

 

جدول 9- میزان برازندگی مدل هویت قومی بر اساس روابط مستقیم

	ضریب همبستگی	ضریب تعیین	ضریب تعیین تعدیل شده
میزان برازندگی مدل هویت قومی	761/0	579/0	570/0

 

   متغیرهای برآمده از چارچوب نظری در قالب روابط مستقیم قادر به تبیین 57 درصد از تغییرات متغیر هویت قومی در میان دانش‏آموزان در سطح اطمینان 95 درصد است. بر این اساس، 43 درصد از تغییرات متغیر هویت قومی وابسته به متغیرهایی است که خارج از مدل قرار دارند.

 

جدول 10- تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ متغیرهای مستقل و هویت قومی در میان نوجوانان

متغیرهای مستقل	ضریب B	ضریب بتا	ضریب t	سطح معناداری
مقدار ثابت	890/7	---	659/2	008/0
عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها)	409/0	685/0	492/12	000/0
پایگاه اجتماعی	119/0	082/0	819/1	070/0
نافرمانی مدنی	090/0-	123/0-	672/1-	096/0
رسانه‏های جمعی	021/0-	019/0-	273/0-	785/0
خواسته‏های فردی و گروهی	224/0	170/0	840/2	005/0

 

   روابط میان متغیرهای مستقل و هویت قومی بر اساس تحلیل رگرسیون نشان داد که خواسته‏های فردی و گروهی دانش‏آموزان و عناصر فرهنگی (هنجارها و ارزش‏ها) در سطح اطمینان 95 درصد قادر به تبیین تغییرات متغیر هویت قومی هستند. از آنجا که بر اساس میزان تبیین‏کنندگیِ متغیرها، متغیر عناصر فرهنگی بیشترین توان تبیین‏کنندگی را دارد و به عنوان متغیر واسط در نظر گرفته می‏شود، روابط میان سایر متغیرهای مستقل مانند هویت ملی و قومی می‏باشد. بنابراین مدل تبیین‏کننده‏ی هویت قومی به شکل زیر است:

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 در مدل تبیین هویت قومی، روابط مستقیم بین خواسته‏های فردی و گروهی و عناصر فرهنگی دیده شد. آنچه که در میان هر سه نوع از هویت و میزان تبیین تغییرات هویت‏های سه‏گانه دیده شد، ضریب تعیین متغیر عناصر فرهنگی (ارزش‏ها و هنجارهای اجتماعی) بود و روابط میان متغیرهای مستقل به دلیل واسط قرار گرفتنِ متغیر عناصر فرهنگی، شبیه به هم بود.

نتیجه‏گیری

    این پژوهش بر اساس رویکرد همکنشی نمادین و تبارهای هستی‏شناختی آن انجام شده است. تبارهای نظری این مکتب که از کولی آغاز شده و به فرآیند شکل‏گیری «خود» می‏پردازد، با رویکرد پراگماتیستی در نظریه‏ی مید گسترش یافته، در مکتب همکنشی نمادین توسط بلومر نامگذاری و معرفی شده ودرنهایت با نظریه‏ی گافمن به اوج خود می‏رسد، به عنوان چارچوب نظری این پژوهش انتخاب شده است .متغیرهای خواسته‏های فردی و گروهی، عناصر فرهنگی مانند هنجارها و ارزش‏ها که در فرآیند شکل‏گیری «خود» نقش دارند، به عنوان متغیرهای این پژوهش در نظر گرفته شده اند. رسانه‏های جمعی به عنوان یکی از میانجی‏های اجتماعی شدن در فرآیند اجتماعی شدن «خود» و شکل‏گیری هویت نقش عمده‏ای بازی می‏کند و سازگاری یا اعتراض و مطالبه را رقم می‏زند. بنابراین هم رسانه‏های جمعی و هم نافرمانی مدنی به عنوان متغیرهای این پژوهش انتخاب شدند. پایگاه اجتماعی نیز یکی از عناصر اساسی در نظریه‏ی گافمن برای تحلیل موقعیت در چارچوب ساختاری است که آخرین متغیر این پژوهش به شمار می‏رود. مدل‏های تبیین‏کننده‏ی هویت ملی، هویت قومی و هویت دینی بر اساس این متغیرها و تحلیل رگرسیون چندگانه‏ی انواع هویت به صورت اکتشافی به دست آمد. در هر سه مدل به دست آمده، متغیر عناصر فرهنگی بیشترین توان تبیین‏کنندگی را داشت و بر این اساس، این متغیر در هر سه مدل به عنوان متغیر واسط قرار گرفت. با این تفاوت که به جز عناصر فرهنگی، متغیرهای پایگاه اجتماعی و نافرمانی مدنی نیز در تبیین هویت ملی به صورت مستقیم نقش داشتند، اما در تبیین متغیر هویت دینی، عناصر فرهنگی تنها متغیری است که به صورت مستقیم تاثیرگذار می باشد. تبیین‏کنندگیِ هویت قومی در روابط مستقیم توسط عناصر فرهنگی و خواسته‏های فردی و گروهی صورت گرفت. بالاترین میزان تبیین‏کنندگی در مدل مربوط به هویت دینی با 7/59 درصد، پس از آن در مدل هویت قومی با 57 درصد و در مدل هویت ملی که کمترین میزان تبیین‏کنندگی دیده شد، 6/54 درصد از تبیین تغییرات متغیر وابسته وجود داشت.

   نکته‏ی دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، تاثیر رسانه‏ها است. رسانه‏ها در تبیین متغیر هویت ملی نقش مثبت داشتند و با افزایش استفاده از رسانه‏ها میزان هویت ملی در میان دانش‏آموزان نیز افزایش پیدا می‏کرد. اما همین رابطه در تبیین متغیرهای هویت دینی و هویت قومی به صورت معکوس دیده شد؛ بدین معنا که افزایش استفاده از رسانه‏های جمعی به کاهش میزان هویت قومی و هویت دینی می‏انجامد. نافرمانی مدنی هم از متغیرهایی بود که تاثیر معکوس در هر سه متغیر داشت و هر چه نافرمانیِ مدنی در میان دانش‏آموزان بیشتر بود، هویت‏های سه‏گانه نیز کاهش می‏یافت. اما تاثیر مثبت، مستقیم و قویِ عناصر فرهنگی در هر سه متغیر قابل توجه است که به نظر می‏رسد تاکید بر این موضوع و محتواهای کاربردی و هدایت‏کننده و نه دستوری، برای حل مشکلات هویتی در میان دانش‏آموزان راه‏گشا باشد. همین راه‏کار توان کاستن از نافرمانی مدنی را داراست و به دانش‏آموزان، توان و قدرت انتخاب و تحلیل موقعیت را می‏دهد تا نقش فعال و کنشگر خود را در عرصه‏های اجتماعی باور کنند.

   برخی از پژوهشگران مانند رجبلو و پناهی (1396) بر این باورند که، حضور و ترکیب قومیت‏های مختلف چون فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ، ترکمن و عرب در ايران بیانگر تنوع قومی- فرهنگی جامعه ايران است. در جوامع چند قومی همچون ايران، شهروندی و انسجام اجتماعی و در نتیجه دموکراسی با مشکلات زمینه‏ای بیشتر مواجه هستند. قومیت به دلیل اينکه ريشه در نابرابری‏ها دارد و مفهوم اقلیت را تداعی می‏کند، بیشتر از ساير هويت‏ها پتانسیل عمومیت يافتن داشته و می‏تواند جانشین ساير تعهدها و وفاداری‏ها شده و بنیان اصلی هويت گردد (رجبلو و پناهی، 1396: 26). اما نتایج این پژوهش نشان داد که در نسل جدید بخصوص دانش‏آموزان علاوه بر اینکه هویت قومی را پذیرفته‏اند، هویت ملی هم از همان مکانیسم هویت قومی در شکل‏گیری و پرورش تبعیت می‏کند. با این تفاوت که به دلیل شباهت‏های اعضای قومیت‏ها و کاهش تضادهای درون‏قومی بین افراد، پایگاه اجتماعی نقش عمده‏ای در فرآیند شکل‏گیریِ هویت ندارد و به صورت غیرمستقیم از طریق تاثیرگذاری بر متغیرهای دیگر می‏تواند تاثیرگذار باشد. نافرمانی مدنی هم به دلیل وجود شباهت میان افراد و به بیان دورکیمی، جامعه با همبستگی مکانیک و کنترل درونیِ بالا قادر به تبیین متغیر هویت قومی نیست. در فرآیند تحول هویت قومی، خواسته‏های فردی و گروهی که مبتنی بر عضویت و تعهد افراد به گروه‏های قومی می‏باشد، نقش ویژه‏ای را بازی می‏کنند. در حالی که در ابعاد هویت ملی و هویت دینی این متغیر به صورت غیرمستقیم از طریق متغیرهای دیگر می‏تواند تبیین‏کننده باشد.

   هویت ملی و دینی، روند شکل‏گیریِ مشابهی داشتند و تنها یک تفاوت در این دو فرآیند وجود داشت که با آموزه‏های دینی همخوانیِ بالایی نشان می داد. پایگاه اجتماعی با توجه به رویکرد دینی از اهمیت بالایی برخوردار نیست، در حالی که در هویت ملی دارای نقش تبیین‏کنندگی بوده است. متغیر نافرمانیِ مدنی هم در هویت دینی به عنوان متغیر تبیین‏کننده نقشی نداشت؛ زیرا هر گونه مقابله با آموزه‏های دینی در دیدگاه دینی به گناه تعبیر می‏شود و با تفسیر مشترکی که در این حوزه شکل گرفته است، هم‏راستا است. با توجه به چارچوب نظری که از پارادایم هم‏کنشی نمادین پیروی می‏کند، تفسیر مشترک از موقعیت‏هایی که برای کنشگر به وجود می‏آید، در شناخت وی تاثیرگذار است. مید و بلومر و بعدها گافمن، بر اساس تفسیر مشترک میان اعضای هر گروه اجتماعی به تحلیل و تبیین پدیده‏های اجتماعی پرداختند و همین تفسیر مشترک در مقایسه‏ی سه هویت ملی، دینی و قومی نقش بارزی را به نمایش گذاشت. در هویت ملی بر اساس الگوهای فرهنگیِ موجود، تاثیر پایگاه اجتماعی و امکان نافرمانیِ مدنی از هنجارها و ارزش‏های اجتماعی وجود دارد و دانش‏آموزان هم به همین تفسیر مشترک رسیده‏اند که این عوامل تاثیرگذار هستند. از سوی دیگر در هویت قومی و هویت دینی این دو متغیر به دلیل باورهای قومی و دینی نقش تبیین‏کنندگی خود را بر اساس تفسیر مشترک کنشگران از دست می‏دهند و در فرآیند شکل‏گیریِ هویت قومی، خواسته‏های فردی و گروهی به عنوان متغیر تبیین‏کننده جایگاه ویژه‏ای پیدا می‏کند.

 

منابع و مآخذ

1.       اسمیت،دی،آنتونی. (1383). نظريه‏های ناسیونالیسم. (مترجم: منصور انصاری).تهران: نشر تمدن ايرانی

2.       اسدی‌فر، نعمت‌الله. (1390). بررسی عوامل اجتماعی – فرهنگی موثر بر هویت ملی جوانان در شهر اهواز. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان تهران، استاد راهنما حسین‌زاده

3.       اسلامی، محمدعلی. (1396). بررسی شیوه‏ای بهبود و افزایش هویت دینی و ملی در دانشجویان از طریق شناسایی و آموزش مؤلفه‏های هویت‏ساز. کنفرانس بین‏المللی روانشناسی، مشاوره و علوم تربیتی

4.       اسلامی، شهباز. (1390). رابطه هویت ملی ودینی با سبک های پردازش هویت در دانش آموزان دبیرستان های شهرستان قشم، پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، استاد راهنما دکتر بابک شمشیری

5.       اکبری،‌ رامین. (1396). عوامل موثر در شکل گیری هویت ملی دانش آموزان دوره ی متوسطه دوم شهرستان قشم. همایش علمی‌پژوهشی استانی راهبردها و راهکارهای ارتقاء کیفیت در آموزش و پرورش

6.       تنهایی، ح.ا. (1397). درآمدی بر نظریه‏ها و مکاتب جامعه‏شناسی. تهران: نشر مرندیز و بهمن برنا

7.       تنهایی، ح.ا. (1396). نظریه‏های جامعه‏شناسی. تهران: نشر بهمن برنا

8.       حاجیانی، ابراهیم. (1388). جامعه‌شناسی هویت ایرانی. تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک

9.       حسین‏خانی، الهام. (1392). سیاستگذاری راهبرد دفاعی: مطالعه موردی: پدافند غیرعامل. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال نهم، شماره بیست و سوم، تابستان 1392، صص 45-223

10.       حق‏دار، علي اصغر. (1388). فراسوي مدرنيته. تهران،انتشارات رفيعي

11.       خسروانی. محبوبه و همکاران. (1394). وضعیت هویت ملی و دینی دانش آموزان دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شهرستان اراک در سال (93-92)و راه‎های حفظ و تقویت آن از دید صاحب نظران. فصلنامه دانش انتظامی‌مرکزی، دوره 9، سال پنجم، شماره 1، ص 134-109

12.       رجبلو، قنبرعلی و حلیمه حسین‏پناهی. (1396). هویت قومی و توسعه یافتگی سیاسی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه کردستان در سال تحصیلی 49-49). مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دهم، شماره اول، زمستان 1396، صص 46-26

13.       رفیعی جیردهی، علی و رامین حبیب زاده خطبه سرا. (1392). بررسی عوامل موثر بر هویت جمعی( محلی، ملی وجهانی) شهروندان گلیک.مجله علمی پژوهشی مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی، دوره1، شماره 2

14.       سامانی ، سیامک و محبوبه فولادچنگ  .(1385).روانشناسی نوجوانی . شیراز : ملک سلیمان

15.       سفیری،خدیجه.(1395). هویت ایرانی و توسعۀ اجتماعی.تهران:الگوی پیشرفت

16.       سیف‏اللهی، سیف‏الله و برزو مروت.( 1392). شکل گیری هویت قومی و ملی و عوامل اجتماعی موثر بر آن در نزد ساکنان کرج. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال ششم، شماره اول،زمستان 1392، صص 50-31

17.       شرفی، محمدرضا. (1381). جوان و بحران هویت. تهران: انتشارات سروش

18.       کوزر، لوئیس. (1381). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‏شناسی. (مترجم: محسن ثلاثی). تهران: نشر مرکز

19.       گل محمدی، احمد. (1380). جهانی شدن، فرهنگ، هویت. تهران: نشر نی

19. عیوضی، محمدرحیم ومحمدجواد هراتی.(1388). تأملّی در تأثیر توسعه بر هویت فرهنگی.فصلنامه راهبرد توسعه (راهبرد یاس)،شماره 19،.پاییز 88،صص130-104

20.       Gelislia, Yucel, Lyazzat, Beisenbayeva, (2015), Opinions of the university students studying in Kazakhstan about national identity, Procedia - Social and Behavioral Sciences 197, 486 – 493

21.       Jenkins. R (1996). Social Identity U. k. Routledge Press

22.       Kathryan, A.MANZO, )1996(, Creating boundaries, The Politics of Race and Nation, londin, Lynne Rinner Publishers, P.6- 13

23.       Malayev, Maya Cohen, Elli P. Schachter, Yisrael Rich, 2014, Teachers and the religious socialization of adolescents: Facilitation of meaningful religious identity formation processes, Journal of Adolescence, vol (37), 205-214

24.       Phinney, J. S. (2001) "Ethnic Identity, Immigration, and WellBeing: An Interactional Perspective", Journal of Social Issues, 57 (3): 493-511

25.       Weisman, F. S. M, 2016, " Nationalism Versus Ethnic Identity in Sub- Saharan Africa", The American Political Science Review, Vol. 85 No. 2, Jun, pp: 129- 146

 

 

 

 

19

 

---

[1]   Gelislia & Beisenbayeva

---