بررسی عوامل سیاسی- اجتماعی تأثیرگذار بر شکل ‎گیری وگسترش شکاف‌های قومی ایران، با تأکید بر قوم‌گرایی سیاسی1400-1376

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

کاظم لطفیان ^{1 *} , احمد جوانشیری ² , علی اصغر داوودی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
3 - استادیار گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1404/02/27 تاریخ پذیرش : 1404/04/22 تاریخ انتشار : 1404/07/13

کلید واژه: شکاف قومی, هویت ‎ملی, قوم‌ گرایی سیاسی, حقوق شهروندی, محرومیت نسبی, تبعیض.,

چکیده مقاله :

بسیاری از کشورهایی که دارای ویژگی چندپارگی قومیتی هستند، با بحران شکاف‎های اجتماعی دست‎وپنجه نرم می‎کنند؛ پدیده‎هایی مانند ناهمگونی مذهبی و زبانی، بویژه اگر با امتداد فرامرزی همراه باشد، گسترش دامنه تأثیرگذاری و ناملایمات را نیز به‌دنبال خواهد داشت. جغرافیای سرزمینی ایران به‎دلیل سکونت اقوام پرشمار، با ویژگی‎های مثبت فراوان، در معرض شکاف‌های اجتماعی با زنگار قومی قرار دارد. پس از انقلاب اسلامی، بویژه از 1376 به‎این‏سو انگاره‎های قومی برجسته و دغدغه‎هایی به‏وجود آورده است. مسایلی مانند: سیاست‎گذاری نامطلوب قومی، احساس‎تبعیض‎ومحرومیت، نبود شایسته‏سالاری ودخالت عوامل خارجی، قوم‎گرایی سیاسی را سبب گردیده و این پدیده نیز رویارویی هویت‌قومی با هویت‌ملی، کاهش مشارکت و افزایش بی‎ثباتی را در پی داشته است. پرسش این است که برای پیش‌گیری از گسترش شکاف‌های قومی و سیاسی‎شدن آن چه راهکاری می‌بایست دنبال شود؟ سیاست‎گذاری صحیح قومی و اجرای بهینه آن، کاهش ذهنیت اقوام از رهگذر برقراری عدالت، شایسته‎سالاری و احترام به فرهنگ، آداب و رسوم آنان به پیش‌گیری از گسترش شکاف‎های اجتماعی با گرایش قومی خواهد انجامید. این نوشتار با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‏ای، به‏تبیین برخی عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر شکل‎گیری وتعمیق شکاف‌های قومی کشور در مقطع زمانی 1476 تا 1400 خواهد پرداخت.

چکیده انگلیسی:

 

Abstract: Many countries that are characterized by ethnic fragmentation are struggling with the crisis of social divisions; phenomena such as religious and linguistic heterogeneity, especially if accompanied by cross-border extension, will also lead to an expansion of the scope of influence and hardships.Due to the settlement of numerous ethnic groups, with many positive characteristics, the territorial geography of Iran is exposed to social divisions with ethnic rust. After the Islamic Revolution, especially since 1997, ethnic stereotypes and concerns have emerged. Issues such as undesirable ethnic policies, feelings of discrimination and deprivation, lack of meritocracy, and interference by external factors have led to political ethnicism, and this phenomenon has led to the confrontation of ethnic identity with national identity, decreased participation, and increased instability.The question is, what strategy should be followed to prevent the spread of ethnic divisions and their politicization? Correct ethnic policy-making and its optimal implementation, reducing ethnic mentality through the establishment of justice, meritocracy, and respect for their culture, customs, and traditions will lead to the prevention of the spread of social divisions with ethnic orientation. Using documentary and library methods, this article will explain some of the internal and external factors that influenced the formation and deepening of ethnic divisions in the country during the period 1376 to 1400.

منابع و مأخذ:


1. ابرکرامبی و همکاران(1376)، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه پویان، تهران: نشرچاپخش
2. احمدی، حمید (1395)، قومیت و قوم گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، تهران: نشر نی
3. احمدی، حمید (1383) ایران، هویت، ملیت( مجموعه مقالات)، چاپ اول، تهران: مؤسسه تحقیقات وتوسعه علوم انسانی
4. اوزکریملی، اوموت (1383) نظریه‎های ناسیونالیسم، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران: انتشارات مطالعات ملی
5. بشیریه، حسین(1374) جامعه شناسی سیاسی؛ نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی
6. پزشکی، محمد و همکاران(1379) انفلاب اسلامی، چرایی و چگونگی رخداد آن، تهران: نشر معارف
7. ترنر، هیوم(1384)، حکومت‎داری، مدیریت و توسعه، چگونه دولت کارامد داشته باشیم، تهران: مرکزآموزش مدیریت دولتی
8. حق‎گو، جواد(1393) آمریکا و تجزیه‌طلبی قومی در ایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
9. راش، مایکل( 1377)، جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: انتشارات سمت
10. سلیمانی قره‎گل، هادی(1399) جامعه، دولت و ایده شکاف قومی در ایران،تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
11. صالحی‌امیری، سیدرضا (1385)، مدیریت منازعات قومی در ایران: نقد و بررسی الگوهای موجود و ارائه الگوهای مطلوب، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام
12. عزیزی، ستار(1385)، حمایت از اقلیت ها درحقوق بین الملل، همدان: انتشارات نور علم
13. کوزر، لوئیس آلفرد و برنارد روزنبرگ(1378)، نظریه های بنیادی جامعه شناختی، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران: نشر نی
14. گلوردی، عیسی(1391)، اقوام ایرانی و زمینه های هم‌گرایی، تهران: مؤسسه انتشاراتی کمیل
15. مددپور، محمد(1387)، سیر تفکر معاصر، مجموعه آثار، ج2، چاپ سوم، تهران: انتشارات سوره مهر
16. ویمر، آندریاس(1396)، مرزبندی قومیتی، نهادهای قدرت و شبکه‌ها، ترجمه محمدرضا وفایی، تهران: شیرازه
17. هیوز، آون‎ای(1388)، مدیریت دولتی نوین، ترجمه مهدی الوانی و دیگران، تهران: انتشارات مروارید




مقالات
1. الله‎وردی‎زاده، رضا، احمدی‎پور، زهرا، کریمی، مهدی و صفری، عبداله (1395)، تبیین رابطه بین توسعه سرزمینی و سازه‎های انسانی مستقر در فضای جغرافیایی با تأکید بر جغرافیای انتقادی و انسانی (مطالعه موردی ایران)‎، نشریه جغرافیا و برنامه‎ریزی محیطی، شماره 27
2. امام‎جمعه‏زاده، سیدجواد؛ رهبرقاضی، محمودرضا؛ عیسی‎نژاد، امید و مرندی، زهره(1391)، بررسی رابطه میان احساس محرومیت نسبی و مشارکت سیاسی در میان دانشجویان دانشگاه اصفهان، دوفصلنامه علمی – پژوهشی دانش سیاسی، سال هشتم، شماره اول
3. بشیریه، حسین و قاضیان، حسین(1380)، بررسی تحلیل مفهوم شکاف های اجتماعی، پژوهش نامه علوم انسانی، تابستان، شماره 30
4. ترابی، فاطمه و رشاوند، مرجان (1399)، اهمیت نسبی تغییرات ساختار سنی در تغییرات میزان بیکاری، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران.
5. ترابی، یوسف و مجیدی، يوسفعلی(1393)، مدیریت شکاف‎های قومی در کردستان جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره ۱۱
6. تقی‌لو، فرامرز (1386)، تنوع قومی، سیاست چندفرهنگی و الگوی شهروندی: بررسی موردی ایران معاصر، فصل‌نامه مطالعات راهبردی، سال دهم، شماره اول
7. حاجیانی، ابراهیم(1388)، نسبت هویت‎ملی با هویت‎قومی در میان اقوام ایرانی، مجله جامعه شناسی ایران، دوره نهم شماره 3 و 4
8. حاجیانی، ابراهیم ومحمدزاده، حمیدرضا(1395)، وضعیت هویت‎های ملی، دینی و قومی، مجموعه مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشو(ج1)، تهران: وزارت کشور
9. حسابی، احمدعلی (1396)، بررسی رابطه بین همبستگی ملی با گفتمان، سیاست‌های قومیتی و تاثیر آن بر قومیت مختلف در خوزستان در دوره اصلاحات، فصل‌نامه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد شوشتر، تابستان 1396
10. خاکپور، بهرام (1385)، ارزیابی میزان توسعه‎یافتگی روستاهای شیروان برای برنامه‎ریزی منطقه‎ای، فصلنامه جغرافیا و توسعه منطقه ای، شماره4
11. شادرو، محمدرضا و محمدزاده، حسین(1390)، عوامل مؤثر بر پیوستگی و گسستگی‎ قوم‎گرایی سیاسی، فصلنامه علوم اجتماعی شماره 54
12. زرقانی، هادي و رضوي‎نژاد، مرتضی (1395)، بررسی و تحليل الگوي فضایی پراكنش آرا در انتخابات
یازدهم ریاست جمهوري ایران. فصلنامه ژئوپليتيك، سال دوازدهم، شماره دوم
13. زندی، ابراهیم (1380)، بحران قومی و وحدت ملی: الگوی سیاست قومی در ج.ا.ا، فصلنامه
فرهنگ اندیشه، سال اول، شماره سوم و چهارم
14. طالبی، ابوتراب و کریم‎زاده، علی(1397) هویت خواهی و منازعه قومی، فصلنامه آفاق امنیت ملی، سال 11 شماره 39
15. عبداللهی، محمد وحسین‎بر، محمدعثمان(1381)، گرایش دانشجویان بلوچ به هویت‎ملی در ایران، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 4
16. عرفانی، محرم‎علی؛ ذوالقدر، مالک و خوش‎خطی، مهدی(1401)، بررسی تأثیر موازنه فایده در ظهور و تداوم قوم گرایی در ایران معاصر: مطالعه مورد شمال غرب کشور، فصلنامه علمی جامعه شناسی سیاسی انقلاب اسلامی، دوره 3، شماره 11
17. فیرحی، داود (1377)، مفهوم مشارکت سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 1
18. غفاری، مسعود و زرین‎کاویانی، بهروز(1390)، بررسی روند مشارکت شهروندان استان کردستان در انتخابات ریاست جمهوری 1384- 1376 فصلنامه ژئوپولتیک ، سال هفتم شماره اول.
19. مقصودی، مجتبی(1381)، مشارکت انتخاباتی اقوام در ایران، فصلنامه مطالعات ملی، شماره28‎، سال هفتم، شماره 4
20. ملک محمدی، حمیدرضا (1383)، سیاست‎گذاری دانش و روش، نشریه سیاست داخلی، شماره 1
21. میرمحمدی، داود(1383)،گفتارهایی درباره هویت ملی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات ملی

منابع انگلیسی
1. Hardin, Russel (2011), Participation, Encyclopedia of Democracy Thought, Paul Barry Clark & Joe Forweraker, London: Routledge
2. Gurr,Ted Robert(1971), Why Men Rebel, Princeton University Press.

متن کامل:



Journal of Iranian Social Development Studies (JISDS)

2025 (Autumn), Vol. 17, No. 4

 

 

 

 

 

Investigating socio-political factors influencing the formation and expansion of ethnic divisions in Iran, with an emphasis on political ethnocentrism 1376-1400

 

 

Kazem Lotfian

PhD Student, Department of Political Science, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

Ahmad Javanshiri ¹*

Assistant Professor, Department of Political Science, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

Ali Asghar Davoudi 

Assistant Professor, Department of Political Science, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran

 

 

 

 

 

Abstract: Many countries that are characterized by ethnic fragmentation are struggling with the crisis of social divisions; phenomena such as religious and linguistic heterogeneity, especially if accompanied by cross-border extension, will also lead to an expansion of the scope of influence and hardships.Due to the settlement of numerous ethnic groups, with many positive characteristics, the territorial geography of Iran is exposed to social divisions with ethnic rust. After the Islamic Revolution, especially since 1997, ethnic stereotypes and concerns have emerged. Issues such as undesirable ethnic policies, feelings of discrimination and deprivation, lack of meritocracy, and interference by external factors have led to political ethnicism, and this phenomenon has led to the confrontation of ethnic identity with national identity, decreased participation, and increased instability.The question is, what strategy should be followed to prevent the spread of ethnic divisions and their politicization? Correct ethnic policy-making and its optimal implementation, reducing ethnic mentality through the establishment of justice, meritocracy, and respect for their culture, customs, and traditions will lead to the prevention of the spread of social divisions with ethnic orientation. Using documentary and library methods, this article will explain some of the internal and external factors that influenced the formation and deepening of ethnic divisions in the country during the period 1376 to 1400.

 

Keywords: Ethnic divide, nationalidentity, politicalethnocentrism, civil rights, relative deprivation.

 

 

---

[1] * Email: [e-mail] (Corresponding Author)

 

 

 

بررسی عوامل سیاسی- اجتماعی تأثیرگذار بر شکل‎گیری وگسترش شکاف‌های قومی ایران، با تأکید بر قوم‎گرایی سیاسی1400-1376 

 

کاظم لطفیان¹، احمد جوانشیری²*، علی اصغر داودی³

 

 

تاریخ دریافت مقاله: 20/02/1404                تاریخ پذیرش مقاله: 22/04/1404

 

 

چکیده

بسیاری از کشورهایی که دارای ویژگی چندپارگی قومیتی هستند، با بحران شکاف‎های اجتماعی دست‎وپنجه نرم می‎کنند؛ پدیده‎هایی مانند ناهمگونی مذهبی و زبانی، بویژه اگر با امتداد فرامرزی همراه باشد، گسترش دامنه تأثیرگذاری و ناملایمات را نیز به‌دنبال خواهد داشت. جغرافیای سرزمینی ایران به‎دلیل سکونت اقوام پرشمار، با ویژگی‎های مثبت فراوان، در معرض شکاف‌های اجتماعی با زنگار قومی قرار دارد. پس از انقلاب اسلامی، بویژه از 1376 به‎این‏سو انگاره‎های قومی برجسته و دغدغه‎هایی به‏وجود آورده است. مسایلی مانند: سیاست‎گذاری نامطلوب قومی، احساس‎تبعیض‎ومحرومیت، نبود شایسته‏سالاری ودخالت عوامل خارجی، قوم‎گرایی سیاسی را سبب گردیده و این پدیده نیز رویارویی هویت‌قومی با هویت‌ملی، کاهش مشارکت و افزایش بی‎ثباتی را در پی داشته است. پرسش این است که برای پیش‌گیری از گسترش شکاف‌های قومی و سیاسی‎شدن آن چه راهکاری می‌بایست دنبال شود؟ سیاست‎گذاری صحیح قومی و اجرای بهینه آن، کاهش ذهنیت اقوام از رهگذر برقراری عدالت، شایسته‎سالاری و احترام به فرهنگ، آداب و رسوم آنان به پیش‌گیری از گسترش شکاف‎های اجتماعی با گرایش قومی خواهد انجامید. این نوشتار با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‏ای، به‏تبیین برخی عوامل تأثیرگذار داخلی و خارجی بر شکل‎گیری وتعمیق شکاف‌های قومی کشور در مقطع زمانی 1476 تا 1400 خواهد پرداخت.

 

واژگان کلیدی: شکاف‎قومی، هویت‎ملی، قوم‎گرایی‏سیاسی، حقوق‎شهروندی، محرومیت نسبی، تبعیض.

 

1-       کلیات و بیان مسأله

پژوهش‌های جامعه‌شناختی روایت‌گر آن است‌که گسل‎های اجتماعی زمینه‎ساز شکاف‌ و شکاف‎ها نیز پدیدآورنده گسست، تنش و بحران‎اجتماعی می‏باشند. شکاف‌های ساختاری در همه جوامع وجود دارد، اما شکاف تصادفی، ویژگی جوامع برخوردار از ناهمواری‎های اجتماعی است. این شکاف‎ها ممکن است منشأ تاریخی، جغرافیایی و یا ریشه در دگرگونی‎های اجتماعی شگرف مانند انقلاب داشته باشد. پیکار قانونی سیاسی و مشارکت، نمایان‎گر کاهش شکاف و بی‌توجهی، یا پاسخ‎گویی نامطلوب به مطالبات طبقات جامعه، زمینه‎ساز بروز یا گسترش شکاف‎اجتماعی، گسست و در نهایت خشونت خواهد بود.

منظور از شکاف‌اجتماعی، آن‎دسته از شکاف‎هایی است که خطوط رقابت و منازعه بر سر هنجارها، باورها، ارزش‎ها، شأن و منزلت و اقتدار اجتماعی هستند( بشیریه،99:1374).

جامعه‎ درحال‎گذار، استعداد بالایی برای بازتولید شکاف دارد. دگرگونی‎های صنعتی، پدیدآورنده شکاف اقتصادی و تحولات حغرافیایی نیز شکاف‎ فرهنگی را به‎دنبال خواهد داشت. شکاف قومی یکی از کهن‌ترین شکاف‎هایی است که می‌تواند در قالب این دگرگونی‎ها پدیدار ‎شود. به‎گفته روکان: شکاف قومی پیامد انقلاب صنعتی است که یک گروه زبانی را بر گروه دیگر و یک گروه دارا بر یک گروه نادار غالب شوند( ایوبی، 25:1377). این  شکاف همچنین پیامد فاصله و نابرابری‌هایی در واگذاری امتیازات، پردازش حقوق، توزیع امکانات است که در پرتو آن اقلیت‏های قومی به‎حاشیه رانده و یا حذف می‎گردند.

گسست بین قومیت‌ها و گروه اکثریت نیز در چهار موضوع مذهب، زبان، آداب قومی و حافظه‎تاریخی است و بر پایه آگاهی‌ و نوع خوانشی که اقوام از دوست و دشمن دارند استوار خواهد بود. 

ایران کشور چندقومیتی است که بیش از نیمی از شهروندان آن را اقوام غیرفارس تشکیل و ناهمگونی مذهبی، زبانی، از مهمترین ویژگی‎های آن است. به‎همین‎دلیل، استعداد ایجاد و یا بازتولید شکاف‏های ایدئولوژی، طبقاتی و مرکز- پیرامون، در نهاد آن وجود دارد، که در فرازوفرود دگرگونی‏های شگرف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خودنمایی و یا عمیق‎ترمی‎شود.

عوامل فراوانی در ایجاد و یا تعمیق شکاف‎ها وجود دارد که ابهام در سیاست‏گذاری انسجام‎بخش، توزیع ناعادلانه امکانات و احساس محرومیت و تبعیض، جانمایی نامطلوب اقوام در ساختار قدرت، فزونی مطالبات، سیاسی‎شدن قومیت و دخالت بیگانگان ازجمله آن است. دست‏یازی به اقدامات خشنونت‎آمیز، رویارویی هویت‎ملی و قومی و گریز از مشارکت و بی‌ثباتی، پیامدهای طبیعی این رویدادهاست. ناگفته نماند که فراوانی موضوعات در مناطقی که ناهمگونی مذهبی در آن وجود دارد، بیشتر خودنمایی می‎کند. در این نوشتار عوامل پیش‎گفته با تمرکز بر قوم‎گرایی سیاسی در بازه زمانی 1376 تا 1400بررسی خواهد شد.

پرسش اصلی: کدامین ‎عوامل سیاسی و اجتماعی بر تعمیق شکاف‌های قومی ایران پس از انقلاب تأثیرگذار بوده‎اند؟ 

فرضیه اصلی: عواملی مانند محرومیت‌نسبی، تبعیض، میزان پاسخ‎گویی ساختارسیاسی، مشارکت، توزیع امکانات، حقوق شهروندی و عوامل خارجی به قوم‏گرایی سیاسی، بازتولید و تعمیق شکاف قومی می‎انجامد.

 

2. روش تحقیق 

شیوه گردآوری داده‎ها، اسنادی و کتابخانه‌ای و روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی می‎باشد. در این پژوهش تلاش می‌‌شود با رویکرد حل‌مسأله، برخی زمینه‎های بروز شکاف‎های قومی شناسایی و عوامل فراینده آن بررسی و راهبردهایی نیز ارایه گردد.

 

3. مبانی نظری پژوهش 

عوامل اجتماعی و سیاسی تأثیر شگرفی بر دگرگونی، تولید و گسترش شکاف‌های قومی دارند. در محیط متکثر اجتماعی، ساحت سیاسی با ساحت قومی پیوندی ناگسستنی و عمیق دارد، چرا که این‌دو در تعامل با یکدیگر، پیکر اجتماع را به‌وجود می‌آورند. ایران در یک‌صد سال اخیر بویژه پس از روی‌کارآمدن پهلوی اول و سیاست تمرکزگرایی و نوسازی با رویکرد سرزنش آداب و رسوم، لهجه و زبان اقوام ایرانی آغاز و با سیاست یکپارچه‎سازی قومی و فرهنگی دنبال شد. رضاخان عقیده داشت برای نوسازی، باید از قدغن‏کردن لباس قومی آغاز کرد( پزشکی و همکاران، 54:1379). تداوم راهبرد تمرکزگرا در کشور، اقوام را به‏منزله "دیگری" قلمداد و با دستاورد نابرابری‏های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بنیان شکاف قومی را نهادینه ساخت.

‎‎‎‌‌‌‍‎‌‌‌‍‎انقلاب‎اسلامی با شعار برابری و توزیع عادلانه امکانات کشور توانست تا حدودی از شکاف‌های به‌جامانده از گذشته را ترمیم نماید، اما تأخیر و یا اجرای ناقص سیاست‏ها و نیز تحرکات قوم‌پایه و دخالت بیگانگان در برخی مناطق قوم‌نشین کشور، زمینه فعال‎سازی شکاف، سیاسی‎شدن آن و بحران‌های اجتماعی و امنیتی در کشور گردید. دوران 8 ساله دفاع مقدس اوج هم‎افزایی و انسجام اجتماعی کشور بود، پس از آن بویژه از 1376 به‎این‎سو گزاره‎هایی با عصاره قومی در شعارهای انتخاباتی و نیز نخبگان قومی هویدا شد که تاکنون نیز سپهر جامعه را به‎خود مشغول ساخته است. به‎رغم تلاش‎های صورت‎گرفته برای کاهش دغدغه‎ها، رصد شاخص‎ها همچنان بیان‎گر نابرابری‎هایی است که نه در مبانی، بلکه بیشتر در پرتو خوانش ساختارهای اجرایی از قانون رقم می‎خورد. از این‎رو شناخت عوامل پدیدآورنده و یا از بین‎برنده شکاف‎ها کمک شایانی به پیش‎گیری از بروز بحران‎های قوم‎پایه در کشور خواهد نمود.

در نمودار زیر برخی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار متقابل سیاسی و قومی کشور ترسیم و مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

عوامل کاهش دهنده  شکاف قومی

عوامل گسترش دهنده شکاف قومی

 

نمودار 1- عوامل سیاسی تشدید و یا تضعیف کننده شکاف قومی( نگارنده)

 

3-1. مؤلفه‎های تاثیرگذار بر شکاف‎های قومی در ایران

-       قوم‌گرایی سیاسی

پدیده"قوم" از مفاهیمی است که از سده نوزدهم و بیستم در ادبیات علوم سیاسی و اجتماعی مطرح و جنبه فرهنگی در این مفهوم غالب است(احمدی، 1379: 31). این مفهوم پیوست دیرین و دائمی زندگی بشر است، که در پرتو تشکیل دولت‎مدرن به‎عنوان پدیده سیاسی در قالب قوم‎گرایی تغییر ماهیت داده است. در این گزاره، افراد بر مبنای ویژگی‎های مشترکی که دارند، سامان‎دهی و به‏انجام رشته اقداماتی دست می‎یازند. هویت‎قومی عامل اصلی شکل‌گیری قوم‌گرایی و پاسخی به سؤال من کیستم، چگونه معرفی می‌شوم و به‌کدام گروه از مردم تعلق دارم؟ در قوم‌گرایی صفات مشترک، فرهنگ و تجربیات تاریخی مشترک مدنظر و بستری برای عمل اجتماعی می‌شود. در لایه‌های عمیق‌تر، قوم‌گرایی حتی زمینه‌ را برای شکل‌گیری احزاب و گروه‎های ویژه سیاسی نیز فراهم می‌آورد(هاردین راسل،2011: 28). گروه قومی در رویارویی با ساختار سیاسی در سطح فرهنگی با پیشنهاد پذیرش و جانمایی در هویت فراگیر(ملی) و در سطح سیاسی با پرچم سهم‎خواهی و در صورت عدم پاسخ‏گویی با اهرم تجزیه‏طلبی نمایان می‏شود.

مهم‌ترین مواردی که منجر به کنش‎اجتماعی در قالب قوم‌گرایی می‌شود عبارتند از:

الف) نیازهای قطعی جامعه قومی می‎بایست از سوی ساختار سیاسی پاسخ داده شود. در صورتی‎که نظام پاسخ‎گویی با چالش روبرو و اقوام احساس عدم‎حضور در عرصه قدرت پیدا کنند، قوم‎گرایی تشدید خواهدشد؛

ب) به‎دست‏آوردن فرصت‌های جدید در راستای کسب امتیاز و تغییر در شرایط نابرابر اجتماعی، یکی دیگر از عواملی است که در قوم‌گرایی مدنظر است (هاردین راسل، 2011: 72).

هنگامی که هویت‎قومی، ماهیت سیاسی پیداکند، قوم‎گرایی سیاسی پدیدار که رابطه آن با هویت‎ملی وارونه و از تقویت هم‎بستگی به‎سمت تخریب و رویارویی حرکت خواهد کرد.

قوم‎گرایی سیاسی بیانگر احساس علاقه، تعهد، تفکر، رفتار و تلاش برای خواست‎های قومی است. این پدیده که علاوه بر تلاش برای حفظ تمایز فرهنگ قومی، خواهان مشارکت در قدرت سیاسی بر اساس مؤلفه قومی( عزیزی،6:1385). است، پنج ویژگی دارد: احساسِ داشتن یک میهن، اداره امورسیاسی مربوط به‎خود، خواست مشارکت سیاسی در مدیریت کلان، خواست داشتن انجمن‎های خاص سیاسی قومی و اعتماد به احزاب قومی(شادرو و محمدزاده،227:1390).

از آن‎جا که مطالبات اقوام همیشه از مسیر مدنی قابل دست‎یابی نیست، زمینه درگیری و خشونت به‎وجود می‎آید؛ پدیده منازعه‎قومی در این‏راستا قابل تحلیل است. "منازعه قومی" در پرتو قوم‎گرایی بازتولید، که اگر به بحران‌قومی بینجامد، دامنه خشونت گسترده و ساحت سیاسی و امنیتی آسیب می‏بیند.

پاره‎ای از عوامل مؤثر که زمینه‎ساز سیاسی‎شدن قومیت و بحران آفرینی درمحیط ملی است، که ساختار سیاسی می‎بایست در رویارویی با آن، چاره‎اندیشی، تا هویت‎گرایی قومی به فرصت تبدیل گردد. این عوامل عبارتنداز:

-       نابرابری قدرت بین اکثریت واقلیت؛

-       انحصار موقعیت‌های کلان اجتماعی و سیاسی توسط یک گروه خاص؛

-       نبود مشارکت در تصمیم‎سازی و تصمیم‎گیری و بسته‏بودن فضای مدیریتی؛

-       ضعف اعتماد بین اقوام و ساختار سیاسی و نبود امید دست‏یابی به مناصب بالای مدیریتی؛

-       عوامل فرامرزی، منطقه‎ای و بین‎المللی.

گفتنی است که قوم‎گرایی سیاسی معلول رشته عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و پدیدارشدن آن نیز زمینه‎ساز کنش‎هایی خواهد بود، که مقاومت‎مدنی، ستیز با هویت‎ملی، خشونت‎گرایی، مشارکت‎گریزی، جایگزینی اعتراض و یا خروج(بی‌تفاوتی، خودمختاری، جدایی‌طلبی) به‌جای وفاداری از جمله آن است.

در نمودار زیر برخی عوامل و پیامدهای قوم‎گرایی سیاسی به تصویر کشیده شده است.

 

 

نمودار2. عوامل و پیامدهای سیاسی‌شدن قومیت (نگارنده)

 

پیشینه قوم‎گرایی سیاسی در ایران، پیامد نوسازی دوران پهلوی است، که در پیوند با تبعیض سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به‎وجود آمده است. اقوام ایرانی از دیرباز بر این باورند که در ساختار مدیریتی نادیده گرفته شده و امکان رشد آنان بویژه در چرخه مدیریتی وجود ندارد. دردل این نگرش، ستیز با هویت‎ملی، گریز از مشارکت، تشکیل گروه‎های واگرا و تجزیه‌طلب با پشتیبانی بیگانگان نهادینه و بحران‏های اجتماعی و امنیتی به‎وجود آورده‎اند. شورش کردها به‏منظور دست‎یابی به خودمختاری با فراوانی 1514 درگیری(مقصودی،305:1380)، گروه شمس و حزب‌اتحادمسلمین در بلوچستان با رویکرد مذهبی، خلق‌مسلمان در آذربایجان، خلق‌ترکمن در شمال و خلق‌عرب در خوزستان پس از پیروزی انقلاب(1358) ازجمله آن است. قوم‎گرایی سیاسی ایرانیان معلول عواملی مانند: سیاست‎‎گذاری قومی نامطلوب، نادیده‎انگاری سرمایه‎های نمادین و حقوق‎شهروندی و نیز تبلیغات رسانه‎ای بیگانگان، و پیامد آن احساس‎محرومیت و تبعیض، تضعیف هویت ملی، کاهش مشارکت، افزایش گرایشات واگرایانه و ضدامنیتی بوده است.

دراین‎راستا بسیاری از معادلات اجتماعی کشور در رفت و برگشت با قوم‎گرایی سیاسی قابل تحلیل می‌باشد که برخی مؤلفه‎های آن در فقرات پیش‏رو تبیین خواهد شد

 

-       سیاست‎گذاری قومی

بافت متکثر قومی، مذهبی و فرهنگی در بسیاری از کشورها، تقویت مدیریت اجتماعی و سیاسی را دوچندان نموده است. سیاست‌گذاری صحیح قومی تنها راه برون‌رفت از بحران‌های احتمالی به‌شمار می‎رود. سیاست‌گذاری به‌معنای عام آن عبارت‌است از: فرایند یا مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تصمیم‌های دولتی که با هدف حل مسأله اجتماعی طراحی شده‌اند(ملک‌محمدی، 1383: 20). درسیاست‌گذاری قومیتی نحوه مواجهه، برخورد و تعامل حکومت‌ها با گروه‎های قومی و فرهنگی درون قلمرو سیاسی و سرزمینی مشخص و وظایف و تکالیف متقابل آنان معین می‌شود (حسابی، 1396: 374).

این مهم به‎عنوان نخستین گام مهندسی اجتماعی و با هدف همبستگی ملی و وفاق‌اجتماعی به‎منظور ترمیم گسل‏ها و شکاف‎های قومی، در قلمرو فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و با هدف برقراری عدالت، تأمین نیازمندی‌های مشروع و ایجاد هویت مشترک تدوین می‌گردد. راهبردهای دست‌یابی به آن نیز پذیرش ناهمواری اجتماعی، توزیع مناسب قدرت و مشارکت می‌باشد. تقویت اشتراک و توافق اقوام با یکدیگر و نیز هویت مرکزی، تعدیل و حذف نقاط افتراق و تعارض در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دستاوردهای آن به‌شمارمی‏رود. کوتاه‎سخن این‎که سیاست‌گذاری‌ قومی به‎همان اندازه که در صورت صحت می‌تواند، منجر به هم‎بستگی و ثبات جامعه شود، در صورت نقصان نیز به تشدید درگیری و تنش‌های قومی خواهدانجامید.

سیاست‎گذاری قومی در ایران از آبشخورهای گوناگون سرچشمه می‎گیرد. فراوانی ساختارهای سیاست‎گذاری یکی از دشواره‎های نظام تصمیم‎‌گیری کشور به‏شمار می‎رود. ازسوی دیگر غلبه نگاه امنیتی، رفتارهای سلیقه‎ای و یا گرایش‎های سیاسی و نادیده‎گرفتن سیاست‎های کلان، مشکل دیگری است که در سپهر جامعه هویدا شده است. الگوهای سیاست‎گذاری نیز تأثیر شگرفی بر مدیریت محیط قومی دارد. دولت‎های مختلف پس از انقلاب، بویژه از 1376 به این‌سو، الگوهای متنوعی را برای مدیریت اقوام در نظر گرفته‎اند؛ "تمرکززدایی، توسعه‎سیاسی، محلی‌گرایی و توجه به‎مناطق کم‌برخوردار، حقوق شهروندی، تقویت احزاب و مطبوعات" در دولت اصلاحات و رویکرد تحدیدگرای توده‏محور مبتنی بر نگاه برابر از 1384 و رویکرد حقوق شهروندی و تأکید بر بازگشت به مسیر میانه و به‌دور از افراط از 1392 به‎این‎سو دنبال گردید.

دولت‎اصلاحات، در گفتمان خود بر مفاهیمی مانند، اعتمادسازی، احترام متقابل، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و منطق مفاهمه و اقدام و منطق روابط بین‌المللی تأکید و سیاست‌گذاری‌های خود را نیز در سطح اعلامی بر مبنای دست‌یابی به عدالت مردم‌سالارانه در داخل و ایجاد جامعه مدنی جهانی بر مبنای رویکرد تکثرگرایی، مردم‌سالاری جهانی و... معرفی می‌کرد (دهقانی فیروزآبادی، 1384: 147). مفصل‌بندی گفتمان حاکم بر سیاست قومی در دولت اصلاحات زیرمجموعه شعار توسعه‌سیاسی مطرح که در آن مفاهیمی مانند هم‌بستگی ملی، مشارکت‎سیاسی، جامعه‎مدنی، توسعه فرهنگی و برابری هدف‎گیری شده بود.

دولت مهرورزی در پرتو نادیده‎انگاری برخی پدیده‏های اجتماعی و گذر از موضوعات سیاسی و نیز بسط مفاهیم اقتصادی و پیگیری عدالت و واگذاری امکانات به‎‎مناطق محروم، فصل جدیدی را در مناسبات ساختار سیاسی و اقوام گشود.

دولت اعتدال با طرح گفتمان‎هایی مانند انعطاف‎پذیری، عقلانیت، پرهیز از خشونت، امید و اعتدال پا به‎میدان گذاشت. دولت با پیگیری مفاهیم آزادی، مشارکت و حقوق شهروندی، فضای جدیدی را در این زمینه ایجاد نمود.

دولت یازدهم تنوع قومی را فرصت و سرمایه معنوی ملی قلمداد و بر اساس قانون اساسی در جهت تحقق مطالبات بحق ایشان اقداماتی را انجام داد. رشد و توسعه متوازن مناطقی از کشور که قومیت‏های ایرانی در آن سکونت دارند، بخش مهمی از مشی اعتدالی دولت یازدهم قلمداد می‎شود.

بنابر آن‎چه گفته شد ساختارهای گوناگون، رویکردهایی را در مسیر مدیریت قومی کشور پی‎گرفته که نتوانسته شکاف‎های قومی را به‏صورت کامل ترمیم نماید.

دراین‎راستا پیشنهادهای زیر قابل‎ارایه می‎باشد:

-       سیاست‎های کلان با نگاه پذیرش تکثر و معطوف به تقویت همبستگی به‎درستی دنبال و راهبردهای اجرایی بر مبنای آن استوار گردد؛

-        سیاست‌گذاری قومی ارزیابی، بازنگری و آسیب‎شناسی شود، به‎گونه‎ای که فاصله مصوبات با واقعیت‎های موجود کمتر شود؛

-       جانمایی اقوام در قدرت، در راستای مشارکت فراگیر آنان به درستی انجام شود؛

-       زمینه سازش میان تعلقات قومی و هویت ملی و برجسته‎سازی نقاط مشترک فراهم آید؛

-       نگرش فرهنگی و نگاه فرصت‎انگار به قومیت‎ها در عرصه سیاست‎گذاری قومی نهادینه گردد؛

-       رصد و شناسایی پیوسته جریان‎های فعال قومی، بازنمایی چهره‎های همگرا و جداسازی توده‎ها از گروه‎های واگرا و تجزیه‎طلب؛

-       سیاست‎ها در راستای مرجعیت‎بخشی به اقوام ایرانی برای ساکنان آن‎سوی مرزها تدوین گردد؛

-       بستر نقش‎آفرینی فعال نخبگان قومی ایرانی در دیپلماسی علمی با کشورهای پیرامونی را فراهم آورد.  

 

-       احساس محرومیت

یکی از دیدگاه‎های ارایه‎شده به‏منظور بررسی دلایل شکل‎گیری ستیزهای اجتماعی، نظریه"محرومیت‎نسبی" است. این الگو بر آن است تا احساس محرومیت را به‌عنوان ریشه دست‏یازی افراد به کنش‎های همراه با خشونت معرفی نماید. این مفهوم، از دیرباز مورد توجه اندیشوران بوده است؛ ارسطو در نظریه سیاسی خویش بر این اعتقاد بود که انقلاب‌های سیاسی بر مبنای یک حس نسبی مبتنی بر نابرابری شکل می‌گیرند. به‌گفته مقصودی: در فرایند توسعه و نوسازی، با توجه به تغییر و تحولات سریع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، انجام مقایسه شدیدتر و بیشتر است (مقصودی ،386:1381). در الگوی محرومیت‎نسبی هرگونه تغییر اجتماعی که موجب ظهور و شکل‌گیری انتظارات برای زندگی بهتر نزد مردم شود، بدون این‎که وسایل لازم برای تأمین این انتظارات فراهم شود، می‌تواند به بی‌ثباتی سیاسی بینجامد.

بر اساس این نظریه، شورش و بحران‎ سیاسی زمانی رخ می‎دهد که معترضان به‎این نتیجه برسند که بنا به‌دلایلی از امکانات موجود یا مورد انتظار، کمتر از ‎آن‎چه حق آنهاست، دریافت می‎کنند، لذا برای رسیدن به حقوق و منافع بیشتر یا تسکین سرخوردگی ناشی از محرومیت به خشونت سیاسی متوسل می‎شوند. البته اوضاع بد مادی یا محرومیت مطلق مستقیماً به اعتراض و شوروش منتهی نمی‏شود، بلکه واکنش ذهنی یا روانی در برابر این حالت تعیین‎کننده است (صالحی‌امیری، 121:1385).

تدرابرت‌گار برای تبیین رابطه محرومیت و خشونت، نظریه محرومیت نسبی را در قالب الگوی علمی معرفی نمود. این نظریه نمونه تعدیل‏یافته از تئوری توقعات فزانیده است و بیش از آن‌که درباره انقلاب باشد، یک نظریه خشونت‏جمعی است. به‎نظر گار نارضایتی همیشه ناشی از وضعیت اقتصادی نیست و از علل دیگری ناشی می‌شود (بشیریه، 102:1374) بنیان اندیشه گار بر این امر استوار است که نارضایتی اعضای گروه اجتماعی عامل تعیین‎کننده در وقوع منازعات خشونت‌آمیز است. وی محرومیت‏نسبی را برداشت کنش‎گران از اختلاف انتظارات و سرمایه‎های ارزشی آنها تعریف می‎کند، بدین معنا که درک تفاوت میان انتظارات و سرمایه‎های ارزشی افراد ممکن است بر اساس مقایسه وضعیت کنونی با گذشته و یا آرمانی که برای او ترسیم شده، صورت پذیرد.

رابرت‏گار، نارضایتی‌های جمعی را تابعی از محرومیت نسبی می‌داند که از اختلاف بین سطوح متفاوت توسعه ناشی می‌شود. زمانی که "باید"های انسانی با "است"ها در تعارض قرار گیرد و رفاه مورد انتظار یک فرد برای وی محقق نگردد، امکان شکل‌گیری نارضایتی‌های عمومی بالا خواهد رفت. ازاین‌رو نظریه او از دو مؤلفه زیر پیروی می‎کند که در آن نارضایتی عمومی علت اصلی ستیز خشونت‎آمیزخواهد بود:

الف) چگونگی شکل‌گیری محرومیت در ذهن افراد؛

ب) چگونگی آشکارشدن محرومیت ایجادشده در شکل خشونت سیاسی جمعی (گار، 1971: 364).

تبعیض‎اجتماعی نیز الگوی فکری است که در آن گروه قومی خود را زیر سلطه اکثریت پنداشته و به‌مرور به سمت عقاید ناسیونالیستی فروملی رهسپار می‎گردد. آنان ممکن است از انجام مناسک فرهنگی خود نیز محروم و آزادی خویش را محدود که زمینه‎ساز عمیق‎ترشدن شکاف‎های اجتماعی می‎شود.

 به گفته گار: مردم، زمانی که امیدشان در دست‌یابی به ارزش‌های اجتماعی را از دست می‌دهند، به سمت شورش میل پیدا می‌کنند و شدت نارضایتی و ناامیدی با میزان خشونت و درگیری هم‌راستا می‌شود(گار، 1971: 87). بنابراین بین محرومیت و دامنه بسیج‎سیاسی و الگوهای واگرایانه قومی رابطه مستقیم و مثبتی شکل می‌گیرد. 

تبعیض‏سیاسی دیگر گزاره‌ای است که بی‌اعتمادی نسبت به ساختار سیاسی و کاهش مشارکت را به‌دنبال دارد. شکل‌گیری اعتراضات، ناخرسندی‌، خشونت‌ و بحران‌های واگرایانه از دیگر نتایج آن به‎شمار می‎رود.

تبعیض اقتصادی و محرومیت از امکانات زیربنایی نیز یکی دیگر از زمینه‎های واگرایی است. چنان‎چه اقتصاد پویا و توانمند باشد، همگان مواهب آن برخوردار و به‌سوی تقویت سرمایه اجتماعی و هم‎گرایی ملی سوق می‌یابند‎(خاکپور، 29:1385).

احساس نابرابری و تبعیض در میان اقوام تأثیر مستقیمی بر برجستگی هویت‎قومی، سیاسی شدن قومیت، واگرایی و تقویت تعصبات و حتی قوم‎مداری دارد( حاجیانی و محمدزاده، 324،:1395). به‎یقین نابرابری و یا احساس آن متغیر مهمی است که در ادبیات شکاف‎اجتماعی نقش‎آفرین است.

محرومیت‏نسبی نقطه آغاز هویت‎خواهی قومی است، که با مطالبات قانونی آغاز و در صورت عدم پاسخ‎گویی، راهبردهای جایگزین پی‏گرفته می‎شود و به‏سمت تعارض پیش می‎رود. در کشورهایی که درصد محرومیت بالاتر است، میزان فعالیت و اقدام گروه‎های قومی نیز بیشتر خواهد بود. به‌صورت کلی جایگاه مشارکت و سرکوب سیاسی در نوع و میزان محرومیت تأثیر دارد. در محرومیت سیاسی زمانی که کمبودهای سیاسی نسبت به یک قوم رخ دهد و نهادهای مشارکتی نیز در جوامع چند قومی نتوانند به‌خوبی مردم را در روندهای سیاسی مشارکت دهند، خشونت قومی رخ می‌دهد.

محرومیت‎نسبی در سطح فردی باعث گسترش اضطراب، آشفتگی، بیگانگی و انزوای فرد در اجتماعی می‎شود، ولی احساس محرومیت در سطح گروهی منجر به کاهش مشارکت بهنجار و گسترش خشونت سیاسی در قالب آشوب، کشمکش داخلی و غیره می‎گردد ( امام‎جمعه‌زاده، 53:1391).

محرومیت تبعیض زمینه پدیداری واژگانی مانند شهروند درجه دو و حذف شده از معادلات اجتماعی و سیاسی و به عمیق‎ترشدن شکاف‎های اجتماعی می‎انجامد. بر این اساس جنبش‎های قومی به‎عنوان پاسخ محض به محرومیت نسبی گسترده شدید تبیین شده که توده‏ها و نخبگان حاشیه‎نشین را با هم شامل می‏شود. ازاین‎رو مشارکت گسترده و سازماندهی آگاهانه در جهت خشونت فراهم می‎شود (کورز و روزنبرگ، 621:1378).

احساس تبعیض و محرومیت یکی از دردهای کهن برجای مانده در پیکره اجتماعی ایران و پیشران تحریک گرایش‎های قوم‎پایه و مرکزگریز و نیز زمینه‎ساز رقابت‎های فزاینده و کشمکش بین طوایف و واگرایی اجتماعی به‏شمار می‏رود. این گزاره از دوران پهلوی به‏این‏سو جامعه را به‎خود مشغول ساخته است؛ چراکه پیش از آن چیزی به نام اقتصاد ملی وجود نداشت. با آغاز عصر نوگرایی انهدام اقتصادهای منطقه‎ای و ذوب آن در اقتصاد ملی آغاز شد. صنعتی‌نمودن کشور بیشتر در پایتخت اعمال گردید و استان‏های حاشیه‎ای از ثمرات آن بهره چندانی نبردند. در نیمه سال 1355 از 1/36 درصد کشاورزان ایران تنها8/13 درصد مربوط به استان‏های مرکزی بوده و قاطبه مناطق حاشیه‎ای و یا مناطق غیرفارسی کشاورز باقی ماندند. در همین سال 1/66 درصد باسوادها از مناطق‎مرکزی و مناطق فارس‏نشین بودند (ایوبی، 12:1377).

از آن‌جا که الگوی توسعه در ایران از نظریه مرکز-پیرامون پیروی می‌کند، شکاف‌های توسعه به‌مرور در این الگو افزایش یافته است. بیشترین تأثیر منفی این شکاف‌ها در مناطقی وجود دارد که شکاف‌های قومی و مذهبی فعال دارند. به‌این دلیل باید توسعه در ابعاد ملی پیگیری و به‎همه تفاوت‌ها توجه و از رویکرد توسعه‎یافتگی تکخطی پیروی نکند (الله‌وردی‌زاده و دیگران، 86:1395).

محرومیت‎نسبی یکی از مهم‎ترین متغیرهای قوم‎گرایی سیاسی است که در ساحت اقتصادی و سیاسی نمود پیدا کرده و پررنگ شدن آن آثار زیانباری برای کشور درپی خواهد داشت. ناگفته نماند که محرومیت نسبی صرفاً برپایه فقرمطلق ظاهر نمی‏شود، بلکه گاهی پس از یک دوره افزایش رفاه و گسترش ارتباطات بروز می‎یابد. مانند شورش‎های کردستان در سال‎های نخست پیروزی انقلاب، درحالی اتفاق افتاد که این استان محروم‎ترین منطقه نبود. به‎عبارت دیگر اظهار نارضایتی زمانی آغاز می‏شودکه بهبود زندگی، امکان و فرصت مقایسه میان اقوام را به‏وجود آورد.

اما آن‎چه از عنوان محرومیت به ذهن تبادر می‎کند، محرومیت‎های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. براین‌اساس پیمایش‎های انجام‏شده نشان از پایین‎بودن شاخص‏های توسعه در استان‏های قومی دارد. از جمله نرخ بیکاری در تابستان سال ۱۳۹۲ در سیستان و بلوچستان 14.2 درصد و در کردستان 13.4 درصد بوده که در مقایسه با سایر استان‎ها بسیار بالاتر است. همچنین میزان بالای بی‎سوادی، در مناطق شرقی و غربی ایران که بیشتر اقوام کرد، ترک و بلوچ در آن ساکن هستند، وجود دارد. پژوهش دیگر نشان می‎دهد در برنامه پنج‎ساله اول (72-68) بالاترین سهم از اعتبارات بخش صنایع به استان اصفهان، به‎میزان ۵۰ درصد اختصاص داده شد و ۱۰ استان کشور مانند ایلام، کرمانشاه، کردستان و... از اعتبارات ملی محروم بوده‎اند. در مجموع برنامه اول توسعه کشور ۸۰ درصد بودجه به سه استان اختصاص داشته و سهم استان کردستان 9.1 درصد بوده است. بنابراین وجود نابرابری اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و سیاسی در مناطق قومی بیانگر توجه کمتر به این مناطق بوده است (ترابی،10:1391) فعالیت کم‎فروغ بخش صنعت به‌خصوص در مناطق حاشیه‌ای کشور قابل مشاهده است. به‌گونه‎ای‎که در برخی از استان‌های مرزنشین که بیشترین معادن را داراست، کمترین کارخانه فراوری محصولات وجود دارد و بیشتر به سمت خام‌فروشی پیش رفته است.

دراین‎راستا پیشنهادهای زیر قابل پیش‏بینی است:

-       ایجاد فرصت‎های برابر اجتماعی، کاهش بیکاری و افزایش سرمایه‏گذاری در مناطق قومی؛

-       ایجاد عدالت توزیعی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در سیاست‎گذاری عمومی؛

-        توجه به شایسته‏‏گزینی و رعایت حقوق عمومی در راستای بهبود اصل رعایت عدالت؛

-       توازن و هماهنگی میان انتظارات و واقعیت‎های اجتماعی؛

-       زمینه‎سازی برای انجام آزادانه مناسک مذهبی پیروان مذاهب‏اسلامی بر مبنای قانون اساسی؛

-       از بین‏بردن زمینه‎های مقایسه داشته‎های اقوام، با امکانات اکثریت جامعه.

 

-       حقوق شهروندی

حقوق‎شهروندی، از مفاهیم مهمی است که نهادینه‎شدن آن از شکل‎گیری و شدت درگیری و تعارض‌های اجتماعی و سیاسی پیشگیری می‌کند. این حقوق مجموعه‌ای از مزایا، وظایف، اختیارات و حقوق افراد جامعه و بخشی از فرایند حق و تکلیف است که در رابطه با دولت و در سه الگوی مدنی، سیاسی و اجتماعی پیگیری و به‌واسطه نهادهای مناسب توسعه می‌یابد (مقصودی، 1381: 54). الگوی مدنی تأمین‎کننده آزادی‏بیان، اندیشه و عقیده و مالکیت؛ الگوی سیاسی تأمین‎کننده حق مشارکت و الگوی اجتماعی نیز دربرگیرنده رفاه و امنیت است.

هریک از شهروندان، بویژه اگر از مؤلفه‏های مذهب و گویش اکثریت پیروی نکند و به قومیتی تعلق‎خاطر داشته باشد، در کنار بهره‌مندی از حقوق مدنی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، از حقوق فرهنگی نیز برخوردار می‌شود. حقوق فرهنگی دربرگیرنده مجموعه‎ای از موارد زیر است:

-        دست‌یابی کامل به زبان و فرهنگ اکثریت؛

-        حق حفظ زبان و فرهنگ‌ اقلیت؛

-         حق داشتن سنت‌ها و شیوه‌های زندگی متفاوت؛

-         برابری آموزشی؛

-        حق داشتن ارتباطات بین‌فرهنگی.

دولت‎ها برای تأمین حقوق پیش‎گفته، راهبردهایی را در قالب منشور تدوین می‌کنند که می‎بایست برخوردار از مؤلفه‌های زیر باشد.

-        نیازها و دغدغه‌های مناطق قومی را مرتفع سازد؛

-       ذهنیت تنگ‌نظرانه اقوام نسبت به دیگر گروه‎های قومی را کاهش دهد؛

-       از شکل‌گیری و یا تعمیق شکاف‌های اجتماعی قومی پیشگیری نماید؛

-       تضمین‌کننده برابری اجتماعی و از بین‌برنده زمینه‌های محرومیت و تبعیض باشد.

حقوق شهروندی در ایران پیشینه پرفراز و نشیبی دارد. از دوران مشروطه به‌این‌سو مبارزه برای حقوق شهروندی در فرایند تبدیل رعیت به شهروند پی‌گرفته شد. این مهم در جمهوری‌اسلامی، ریشه در قانون‌اساسی دارد؛ تساوی حقوق، مصونیت جان، مال و حیثیت، آزادی عقیده، آزادی در انتخاب شغل، تأمین‌اجتماعی، آموزش‌وپرورش رایگان بخشی از اصول مرتبط با حقوق‌شهروندی است. امام‌خمینی‌رحمه‎الله در24 آذر 1362 فرمان هشت ماده‎ای درباره حقوق‏مردم، قانون، قوه‎قضاییه و لزوم اسلامی‏شدن روابط و قوانین صادر کردند. در ادامه قانون احترام به آزادی‎های مشروع و حفظ حقوق شهروندی اردیبهشت 1382به تصویب مجلس رسید. قانون برنامه چهارم توسعه(ماده100) نیز دولت را موظف به تنظیم منشور حقوق‏شهروندی نموده که دربرگیرنده محورهای زیر باشد:

-       تأمین آزادی و صیانت از آرای مردم، آزادی در حق انتخاب‎شدن و انتخاب‎کردن؛

-        صیانت از حریم خصوصی افراد؛

-       ترویج مفاهیم وحدت‎آفرین و احترام آمیز نسبت به گروههای اجتماعی؛

-        ارتقای احساس امنیت در مردم و جامعه؛

-        پرورش عمومی قانون‏مداری و رشد فرهنگ نظم و احترام به قانون و آیین شهروندی.

در تاریخ 20/1/1383 رییس قوه‎قضاییه بخشنامه احترام به آزادی‎های مشروع و حقوق‎شهروندی را ابلاغ و 15/2/1383 طرح قانون احترام به آزادی های مشروع و حقوق‌شهروندی به‌تصویب مجلس رسید و توسط رییس‌جمهور ابلاغ شد. رییس دولت نهم ستاد صیانت از حریم امنیت عمومی و حقوق‎شهروندی را تشکیل داد و رییس دولت دوازدهم نیز با هدف استیفا و ارتقای حقوق شهروندان در پرتو اصل 134 قانون‎اساسی منشور حقوق شهروندی را ابلاغ نمود. این منشور با هدف کاهش آسیب‌پذیری اقوام در سپهر اجتماعی و سیاسی و امیدافزایی برای دست‎رسی به حقوق قانونی نگاشته شد. پذیرش تنوع فرهنگی در چارچوب هویت‌ملی، حق ارتباطات بین‌فرهنگی، مشارکت درحیات فرهنگی و تأسیس تشکل و انجمن، آموزش زبان‌محلی، جرم‌انگاری اشاعه تنفر‌قومی، حرمت اهانت به مقدسات و رفع تبعیض از جمله بندهای منشور است که بارقه امید و فزاینده اعتماد به‌ساختار سیاسی می‌شود.

به‏رغم این‏که اسناد تدوین‏شده به‏صورت جامع دربرگیرنده حقوق شهروندی است، اما درعمل همچنان از نارسایی‎هایی رنج می‎برد، به‎گونه‎ای که بخشی از اقوام ایرانی، محرومیت وتبعیض، بی‎توجهی به آداب، سنن و مفاخر، بی‎عدالتی و نابرابری در توزیع قدرت، نبود شایسته‎سالاری، نادیده‎انگاری در رسانه‏ملی را دستاویزی برای تنظیم مناسبات خویش با ساختار سیاسی قرار می‏دهند. در لایه‌های زیرین این نگرش، قوم‎گرایی‎سیاسی تقویت و شکاف‌های متراکمی به‌وجود می‌آورد که در قالب کاهش مشارکت و افزایش تحرکات واگرایانه پدیدار می‎گردد.

به‎منظور پردازش بهتر حقوق‎شهروندی و پیشگیری از شکاف‎های برآمده از آن، پیشنهاد می‎گردد:

-       شهروندسالاری جایگزین قومیت‎سالاری شود و حقوق‏شهروندی جایگزین حقوق اقلیت گردد؛

-       میزان هم‌گرایی و واگرایی اقوام با هویت‎ملی به‏صورت پیاپی مورد سنجش قرار گیرد؛

-       تحکیم مؤلفه‎های هویت‎ملی در کنار توجه به هویت‏های خرد مورد توجه قرار گیرد؛

 

همان‎گونه که بیان شد، سیاست‎گذاری نامطلوب، احساس محرومیت و تبعیض و رعایت‏نکردن حقوق‎شهروندی، به قوم‎گرایی سیاسی می‎انجامد. این پدیده نیز رویارویی با هویت ملی و کاهش مشارکت را به‎دنبال خواهد داشت که در ادامه بدان پرداخته خواهد شد.

 

-       هویت‎ملی و هویت‎قومی

پدیده هویت‎ملی یکی از نتایج قطعی شکل‌گیری ملت در جغرافیای سرزمینی است. دولت‌ها از طریق ترویج ملی‌گرایی در تلاش‌اند تا از مفاهیم قدرت و توان افسانه‌ها، نمادها، احساسات، مذاهب، فرهنگ و...استفاده حداکثری نموده و از ‎طریق بسیج اجتماعی هویت‌یابی جامعه را امکان‌پذیر نمایند(مقصودی، 1381: 51).

ملی‎گرایی حلقه پیوند ساختار سیاسی، با گروه‎های اجتماعی از جمله اقوام است. در این راستا همگان موظف به پیروی از قواعد حکمرانی ملی می‌باشند. این نوع از هم‌گرایی، علقه مشترک ملی را بازتولید می‌کند. ضعف هویت‎ملی باعث می‌شود گروه‎های پراکنده اجتماعی، جغرافیای تاریخی مشترک را زیرسؤال برده، قواعد حقوقی و سیاسی را نابرابر و نامشروع قلمداد و محرومیت و تبعیض را دستاورد نظام سیاسی معرفی نمایند. دراین‎صورت قومیت در رویارویی با ملیت قرار گرفته و به‌مرور، اقوام، فرهنگ مشترک خود را بازیابی و آن را در مقابل حاکمیت ملی تعریف می‌کنند.

بین هویت‎ملی و قومی، سه رابطه همبستگی و تقویتی( ایده‌آل نظام سیاسی)، رابطه توازی و رابطه تخریبی و رودرویی برقرار است. در رابطه اول، هویت‎قومی، زیرمجموعه هویت‎ملی تعریف و مقوّم آن به شمار می‎آید. در وضعیت دوم این‎دو هویت، ارتباطی با همدیگر ندارند، ولی در مرحله سوم به‎خاطر سیاسی‎شدن مسایل قومی، هویت‎ملی با هویت‎قومی درگیر می‌شود( طالبی، 87:1397). قوم‎گرایی‎سیاسی رابطه همبستگی و تقویتی را به‎رابطه تخریبی دگرگون خواهد ساخت.

تحرکات قومی با نگرش‌سیاسی، نتیجه شکاف هویتی است که بین مرکز و پیرامون به‎دلیل سیاست‎های دولت مرکزی ایجاد می‎شود. این شکاف در صورتی هویتی است که پیوند با دولت، در تعارض با پیوند قومی قرار می‌گیرد و فرد احساس کند پیوند به دولت با هویت‎قومی او در تضاد است، در این‎صورت اقلیت‎ها برای دفاع از هویت‎قومی خود بسیج اجتماعی راه انداخته و به‎تعارض با کلیت نظام می‎پردازند.

هویت‌خواهی قومی و خودآگاهی درونی آنان به‎شدت بر خواسته‎ها و نیازهای-واقعی یا خیالی- قومی می‎افزاید. معمولاً خواسته‎ها از شکلی قانونی، مثل خواسته‎های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و...آغاز و به خواسته‌های غیرقانونی می‎رسد که به‌ضرر منافع نظام سیاسی، دولت‎ملی و انسجام‌سیاسی و اجتماعی جامعه است(زندی، 48:1380) به‌همین دلیل، تضاد میان هویت‌های قومی و ملی باید برطرف شود. در این راستا ملی‌گرایان نباید هویت‌‎قومی را نادیده بگیرند، بلکه می‎بایست آرمان‎ها و ارزش‎های مشترک با آنان تعریف و از آن پیروی نمایند تا هم‌پوشانی هویت‎قومی و هویت‎ملی و تقویت متقابل، که ایده‎آل هر نظام سیاسی و عامل انسجام‌بخش آن است نهادینه گردد.

درباره پیوند اقوام ایرانی و هویت‎ملی دیدگاه‎های گوناگونی ارایه شده است. شماری از اندیشوران بر این باورند که ملی‌گرایی ایرانی ماهیتی قومیت‎زدا دارد و به‎همین اعتبار عنصر قومی در ملی‎گرایی ایرانی حضوری منفی، سلبی و توأم با بدبینی دارد. به‎این‎معنا که حداقل درلحظه پیدایی، نه‎تنها قومیت، بیان شخصیت ملی نیست، که برعکس، عنصر ملی از قِبَل پس‎زدن و طرد آن قوام می‎یابد. براین‎اساس یکی از دعاوی اصلی، ضدقومی‎بودن ملی‎گرایی مدرن در ایران و ابتنای آن بر نوعی رمانتیسیسم ناظر به‎گذشته باستانی، یا اسلامی است (سلیمانی‎قره‎گل، 14:1399). این پیشینه، هویت‎قومی را به‎عنوان زمینه مقاومت و اعتراض و صف‎آرایی در برابر هویت‎ملی قرار می‎دهد.

گروهی نیز بر این باورند که اقوام ایرانی به‏دلیل برخورداری از اصالت ایرانی، گرایش ملی‌گرایی مطلوبی دارند؛ به‎گفته حاجیانی، هویت‎ملی و هویت‎قومی هر دو درمیان اقوام ایرانی، به طور توأمان قوت و برجستگی دارند و میان آنها رابطه تعارض‎آمیز و قطبی وجود ندارد. در اکثر اقوام ایرانی(به جزکردها و عرب‎ها) گرایش به هویت‎ملی از میانگین بالاتر است (حاجیانی، 186:1388).

اقوام ایرانی در پای‎بندی به هویت‎ملی در وضعیت یکسانی به‎سر نمی‎برند. پایش‎های انجام‎شده نشانگر آن است که اقوام ایرانی به‎ترتیب: لرها، بلوچ‎ها آذری‎ها، ترکمن‎ها کردها و عرب‌ها بیشترین پای‎بندی به هویت‌ملی را دارا می‎باشند (حاجیانی، 157:1388). بنابراین هم‎سانی مذهبی نمی‎تواند متغیری برای پای‌بندی به هویت‎ملی باشد، مانند آن‎چه در قوم بلوچ و عرب وجود دارد.

هم‏روی هویت‏ملی و قومی با همه فرازوفرودها یکی از دشواره‎های کشور به‎شمار می‎رود، که نیازمند توجه بیشتر به مناسبات و روابط میان اقوام با ساختار کلان اجتماعی و نیز رفع سوء‎تفاهم‏هاست. از آغازسده 14 شمسی، رشد مؤلفه‎های ملی‎گرایی، قومیت را به‎دیگریِ منفی تبدیل و هر دو به‎موازات یکدیگر رشد قابل ملاحظه‎ای یافتند. نمونه ایرانی ملی‌گرایی در ابتدای شکل‌گیری دولت مدرن، نه‎تنها نتوانسته است دیگری‌های خود، مانند مذهب و قومیت را در درون ایدئولوژی ملی‎گرایی جذب و معنادار کند؛ بلکه به طرد نظام‎مند آنها در درون صورت‎بندی سیاسی و اجتماعی ویژه خود پرداخته است(همان،15). اگرچه انقلاب اسلامی توانست تاحدودی از تعارضات هویتی کاسته، اما به‌دلیل نهادینه شدن متغیر دائمی "احساس محرومیت و تبعیض" در بین اقوام همچنان زمینه بروز تنش وجود دارد. احساس محرومیت دلایل فراوانی دارد، بدین معنا که توسعه‎یافتگی دلیلی بر کنارگذاشتن این احساس نمی‏باشد. استان‎های ترک‎زبان به‎رغم هم‌سانی مذهبی با اکثریت، همچنان از رتبه میانی در تعلقات ملی برخوردارند، درحالی که سیستان‎وبلوچستان و ترکمن‎صحرا به‎رغم ناهمسانی مذهبی از وضعیت بهتری برخوردارند.

در جدول‎های زیر این‎مهم به‎تصویر کشیده می‎شود.

 

رتبۀ افتخار به ایرانی بودن و تمایل به مهاجرت به خارج از کشور در استان‎های ترک‌زبان

استان	افتخار به ایرانی بودن (رتبه در کل کشور)	تمایل به مهاجرت به خارج (رتبه در کل کشور)
آذربایجان شرقی	18	٢٨
اردبیل	16	26
زنجان	17	6
آذربایجان‎غربی	25	16

منبع: سنجش سرمایه اجتماعی کشور، موج 1393

 

رتبۀ افتخار به ایرانی بودن و تمایل به مهاجرت به خارج از کشور در استان‎های کرد‌زبان

استان	افتخار به ایرانی بودن (رتبه در کل کشور)	تمایل به مهاجرت به خارج (رتبه در کل کشور)
کردستان	30	٢
کرمانشاه	4	23
ایلام	17	6

منبع: سنجش سرمایه اجتماعی کشور، موج 1393

 

رتبۀ افتخار به ایرانی بودن و تمایل به مهاجرت به خارج از کشور در استان ‎سیستان و بلوچستان و ترکمن صحرا

استان	افتخار به ایرانی بودن (رتبه در کل کشور)	تمایل به مهاجرت به خارج (رتبه در کل کشور)
سیستان وبلوچستان	22	7
ترکمن صحرا	26	1

منبع: سنجش سرمایه اجتماعی کشور، موج 1393

 

توجه به بن‎مایه‎های فرهنگی اقوام و دوری از گرایش‎های سیاسی آنان تأثیر مثبت در تقویت هویت‎ملی اقوام خواهد داشت.

سیاسی‎شدن گرایشات قومی در ایران زمینه‎ساز تشکیل گروه‎های واگرا و تجزیه‎طلب می‎گردد، که اقدامات آنان در تقابل با هویت‎ملی است. سربرآوردن کومله، حنبش آزادی‎بخش ملی آذربایجان‏جنوبی، پژاک، جیش‌العدل و خلق‎عرب در استان‏های کردستان، آذربایجان، سیستان ‎و ‎بلوچستان و خوزستان نشان‌گر گرایش آنان به‎عبور از هویت‎ملی است که می‎بایست به‌صورت جدی تدبیر لازم اندیشیده شود.

به منظور هم‎گرایی هویت‎اقوام با هویت‎ملی راهبردهای زیر پیشنهاد می‏گردد:

-       تقویت ارکان هویت‏ملی از جمله: دین، تاریخ مشترک، جغرافیا، زبان ملی، فرهنگ، آداب و سنت‎ها؛

-       توجه به میراث فکری و اسطوره‎‏ها در سطوح ملی و قومیتی؛

-       ابزارهای مناسب برای نهادینه سازی هویت ملی در مناطق قومی به کارگیری شود؛

-       گرایش‎های فرهنگی و اجتماعی درون‎قومی که در تضاد با هویت‏ملی قرار ندارند، تقویت گردد؛

-       زمینه سوءتفاهم اقوام، مانند حذف و یا هضم هویت قومی آنان در هویت ملی برطرف گردد.

 

-       مشارکت سیاسی

مشارکت سیاسی و حق تعیین سرنوشت از راهکارهای مهم تحقق دموکراسی و یکی از حلقه‎های پیوند قومیت‌ها و ساختار سیاسی به‌شمار می‌رود. اقناع افکارعمومی در پرتو کنش مشارکت صورت می‎گیرد که زمینه‎ساز ثبات سیاسی و توسعه است.

مهمترین موارد تجلی مشــارکت سیاســی بر مبنای مشروعیت، به‎قرار زیراست:

-       رأی‎دادن و شرکت در گزینش و انتخاب مسئولان سیاسی و اجتماعی؛ 

-       آزادی بیان و شــرکت در تشــکل‌های فعال سیاســی و نقد و ارزیابی عملکرد نهادها، مسئولان و ساختار حکومتی؛ 

-       نامزد شدن برای تصدی مسؤولیت‎ها و کرسی‌های سیاسی و فعالیت آزاد انتخاباتی؛ 

-       دخالت و مشارکت در تغییرات و اصلاحات درون ساختاری؛ 

-       اقدام و عمل برای تغییرات بنیادین نهادها و ساختارهای نظام حکومتی(فیرحی،1377: 138).

 

فعالیت‌ گروه‎های قومی در عرصه مشارکت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است. سطح توسعه‎یافتگی اقتصادی و میزان بهره‌مندی‌های اجتماعی در مناطق قومی بر نوع، میزان و موفقیت مشارکت سیاسی تأثیرگذار است. در مشارکت سیاسی صحیح اقوام، اقدامات سیاسی در سطوح مختلف به‎سمت گفت‎وگوی سیاسی، رأی‎دادن و پذیرش مقام در حزب، تلاش برای کسب قدرت از شیوه مسالمت‎آمیز سوق می‎یابد (راش، 1377: 123).

نگرش قومی و میزان تحرک نخبگان قومی، توسعه اقتصادی، فرهنگ قومی، مدیریت بومی از دیگر مؤلفه‌های مؤثر بر مشارکت به‎شمار می‎رود. بدین‎معنا که به‎هر میزان مشروعیت‏سیاسی و مشارکت قومیت‎ها کمرنگ‎تر باشد، ثبات‏سیاسی نظام نیز خدشه‎دار می‎شود.

اقوام ایرانی بزرگترین گروه اجتماعی در پیکربندی ساختار سیاسی کشورند که مشارکت فراگیر آنان در سطح ملی، تحکیم‏بخش پایه‎های هویت و امنیت ملی و تأثیرگذار در ترمیم و یا گسترش شکاف‌های اجتماعی است.

تبعیض‎سیاسی و نادیده‏انگاری گروه‎های قومی در هرم قدرت، از یک‌سو و محرومیت‌زدایی وبرقراری عدالت، از دگرسو یکی از گزاره‎های مهم در برجسته‎سازی هویت‏قومی و تأثیرگزار در میزان مشارکت آنان به‌شمار می‎رود. ناگفته نماند مشارکت سیاسی اقوام ایرانی را نباید به‎صورت فراگیر و عام تجزیه و تحلیل کرد، بلکه هر قوم بر مبنای شرایط و ویژگی‌های خاص تاریخی، فرهنگی و سیاسی نگرش ویژه به موضوع انتخابات دارد. همچنین در مواردی نیز مشارکت تحت تأثیر الگوهای مرکزستیز و برمبنای شکاف و مرزبندی زبان و مذهب قرار می‌گیرد. 

موج شعارهای قومیتی از 1384 به‎این‏سو در رقابت‎های انتخاباتی مطرح شد. در انتخابات سال 1384 سه نامزد مطرح در فرایند تبليغات، با تكيه بر شعارهاي قوميتی به‎جلب آرای مردم پرداختند. درنهایت اگرچه در برخی استان‏ها توانستند موفقیت نسبی به‎دست آورند، اما در سطح ملی با اقبال اكثریت روبه‎رو نگشتند. در انتخابات سال 1388 نيز كه نامزدهاي مختلفی حضور داشتند، شعارهایی مبتنی برخواسته‎هاي مذهبی و زبانی براي حمایت ساکنان مناطق قومی مطرح شد كه از آن جمله می‎توان به احياي حقوق گروه‎هاي قومی، اختصاص شبكه تلویزیونی سراسري به برخی زبان‏ها، افزایش سطح و سهم مشاركت گروه‎هاي قومی و مذهبی در مدیریت اجرایی خصوصاً مدیریت كلان كشور و... اشاره داشت. در انتخابات سال 1392 شعارهایی با تأكيد بر عدالت جغرافيایی و تلاش بر خروج اقوام از انزواي اقتصادي و اجتماعی مطرح شد (زرقانی و رضوي‎نژاد، 88:1395 ).

با نگاهی به‌آمارهای انتخاباتی استان‌ها و مقایسه آماری ‎این نتیجه به‎دست می‎آید که:

اولاً: مناطق و استان‎های مرزی در مقایسه با سایر مناطق مشارکت کمتری داشته‎اند؛

 ثانیاً: استان‎های مرزی در مقایسه با هم، از نرخ مشارکت کمتری برخوردارند؛

 ثالثاً: رفتار انتخاباتی اقوام تاحدودی با روند کلی کشور مطابقت دارد (الله‌وردی‌زاده و دیگران، 5:1395).

به‎عنوان نمونه مشارکت انتخاباتی در استان کردستان، در سه دوره انتخابات تا سال 1384 سیرنزولی داشته به‌گونه‌ای که از مشارکت 4/79‌درصد در انتخابات 1376 به 4/53 درصد در سال 1380 و 6/24‎درصد در سال 1384 کاهش یافته است. مشارکت دور اول انتخابات ریاست جمهوری نهم، حدود 37‎درصد گزارش شده، در حالی‏که میانگین کشوری حدود 76‎درصد بوده است. در دوره دوم انتخابات نیز این عدد به 24‎درصد رسید که از میانگین کشور 75 درصد کمتر بوده است. در انتخابات دور دهم ریاست‎جمهوری 54‎درصد از دارندگان شرایط رأی داده‎اند که متفاوت با دور گذشته است. مهم‎ترین متغیرهای تأثیرگذار، تحولات‎سیاسی با ضریب هم‌بستگی برابر85 درصد، حقوق‎شهروندی، 82 درصد، متغیر اقتصادی 62‏درصد، تغییر تحولات کردستان عراق، 61‏درصد، و رسانه‎ها 37 درصد ‎ غفاری و زرین‌کاویانی، 110:1390).

در تحلیل فضای کلی مشارکت اقوام در کردستان عوامل توسعه‎یافتگی و آزادی‌های سیاسی، مؤلفه‎های تأثیرگذار در افزایش و کاهش مشارکت به‎شمار می‌رود.

مشارکت‌سیاسی در استان سیستان و بلوچستان، از الگوی مذهبی، قومی و طایفه‎ای برخوردار و شکاف عقیدتی در آن تأثیر بیشتری دارد. به‎این دلیل ضمن اهمیت شاخص‌های توسعه، در گام بعدی قرار می‌گیرد. در این حالت اصلی‌ترین عاملی که منجر به رأیدهی می‌شود، آزادی‎های مذهبی است.

مشارکت در این استان با پیش‎شرط‎ها و گرفتن امتیازهایی همراه است. در این سامان خواسته‌های قومی و هویتی و در گام بعدی گرایش مذهبی، عامل تعیین‏کننده در تحولات و نیز مشارکت سیاسی‌ قلمداد می‎شود. جامعه قومی بلوچ،‌ خویشتن را از ایرانی اصیل پنداشته و غیریت‎پنداری با دیگران ندارند. از دگرسو پدیده‏های نسبی محرومیت، گزاره تبعیض به‏عنوان تابعی از مشارکت و عدم آن به‏شمار می‎رود. به‎این دلیل به‎دامان مذهب و در گام بعدی قومیت بلوچ، پناه آورده و آن را پشتوانه‌ای برای اقدام سیاسی خود می‌دانند. مهم‌ترین عاملی که بر فضای سیاسی در این استان تأثیر دارد، درک تبعیض‎آمیز از ساختارهای سیاسی بوده است (عبداللهی و همکاران، 52:1381 ).

رابطه بین انسجام قومی و مشارکت در سیستان و بلوچستان و سایر استان‎های قومی، رابطه معناداری است به‎این معنا که با افزایش انسجام، مشارکت نیز گسترش خواهد یافت.

 در استان‎های آذری‎زبان نیز به‏رغم نبود تبعیض در قدرت سیاسی، مسأله ناهمگونی زبانی و توسعه، تأثیر شگرفی در تحولات دارد.

بنابرآن‎چه گفته شد مسأله مذهب، زبان و هویت عوامل تعیین‌کننده در مشارکت اقوام به‌‌‌‌‌شمار می‌رود. گروه‎های قومی با گرایش مذهبی و زبانی در صورتی که نقش تعریف‎شده‎ای در قدرت نداشته باشند، به‌سوی سیاسی‎شدن رهسپار و در پرتو آن شکاف اجتماعی فراگیر و با گزاره مشارکت، میزان رضایت‏مندی و نارضایتی خویش را نشان می‌دهند.

به‏منظور ترمیم شکاف‏ها و افرایش مشارکت راهکارهای زیر پیشنهاد می‎گردد:

- دیوار بی‎اعتمادی اقوام، با گزاره مسؤولیت پذیری و پاسخ‎گویی به مطالبات منطقی از سوی ساختار سیاسی ترمیم شود؛

- حلقه‎های انحصار در عرصه مدیریت شکسته و شایسته‎سالاری نهادینه گردد؛

- عدالت در تمامی ابعاد نهادینه و جایگزین گزاره شوم تبعیض و نابرابری گردد؛

- فضای رقابت انتخابات فراگیر، به‎گونه‏ای که برای همه سلیقه‏ها امکان انتخاب فراهم گردد.

 

- نقش عوامل خارجی در قوم‌گرایی سیاسی

پس از تبیین گزاره‎ها و نیز پیامدهای قوم‎گرایی سیاسی در ابعاد داخلی، نباید از عوامل خارجی در تحرکات قوم‎پایه نیز غفلت شود. در این راستا نقش این عوامل به‎اختصار بررسی می‎گردد.

یکی از ویژگی‎های اقوام ایرانی ازجمله: بلوچ‎ها، کردها، عرب‎ها، ترکمن‎ها و آذری‎ها امتداد فرامرزی و اشتراکات فرهنگی با ساکنان آن سوی مرز است. به‎همین دلیل از پدیده‎های جهانی و عوامل خارجی به‎عنوان یکی از مؤلفه‏های مهم تأثیرگذار بر مسایل قومی کشور یاد می‎شود.

جهانی‌شدن از متغیرهای مهم فرازوفرود کنش‎های قومی است که با موضوع تضعیف دولت- ملت، تقویت هویت‎خواهی قومی و کاهش مرزهای جغرافیایی بر مسایل قومی سایه می‎افکند. تقویت هویت‌خواهی قومی، نه با اتکای به سرزمین، بلکه به‎صورت فضایی بروز می‎کند. جهانی‎شدن با الویت‎بخشی به هویت‎های فروملی در مقایسه با هویت ملی موجب تقویت گرایش‎های گریز ازمرکز، یا قوم‏گرایی‎افراطی را فراهم می‎آورد.

عوامل خارجی نیز حمایت از گروه‎های معترض و واگرا، تقویت پان‌ها، با گرایش وحدت فرامرزی اقوام را دستاویز دخالت‌ها قرار می‎دهند. در این‎راستا نخبگان قومی ابزار مهم ارتباط‏گیری و تحریک اجتماعی هستند، چراکه آنان در طول مبارزه خود علیه دولت مدرن تمرکزگرا و اقتدارطلب بر سر کسب قدرت در تلاش برای شکل‏دادن به هویت‏قومی و سیاسی‎کردن مسایل زبانی- مذهبی نقش اساسی ایفا کرده‎اند( احمدی، 22:1395). مهم‏تر این‏که نخبگان قومی چون منابع مالی، نظامی، استراتژیک و سیاسی کافی ندارند، معمولاً برای مبارزه با دولت مرکزی درصدد جلب حمایت خارجی برمی‎آیند(احمدی، 173:1383). در این رهگذر عوامل خارجی با حمایت سیاسی، مالی، رسانه‎ای و اطلاعاتی، تبلیغ نادیده انگاری حقوق اقوام، بی‎توجهی ساختارسیاسی به خواسته‎های آنان، با وعده‎هایی چون خودمختاری زمینه پیدایی و دخالت در تحرکات قوم‎پایه را فراهم و نخبگان نیز با گزاره‏های تظلم‎خواهی، یکسان‎پنداری، مطالبات‎حق‎طلبانه، رفع‌تبعیض و محرومیت، برخورداری از مزایا و اداره کشور در قالب فدرالیسم به‌میدان کارزار قدم می‎نهند. نقش نخبگان از این جهت دارای اهمیت است که به‎باور اندیشمندان اجتماعی، بسیاری از موارد یادشده، پیش‌ازآن‎که به‎گفتمان عمومی اقوام تبدیل شود توسط نخبگان پی‏گرفته می‎شود. به‏عنوان نمونه بحث درباره فدرالیسم، بیشتر از آن‌چه مورد خواست تودگان گروه قومی باشد، محدود به نخبگانی شده که خود را برگزیده گروه قومی خاص می‎دانند و به‎گفته هابسباوم گرفتار" پیش‎ملی‎گرایی خلقی و مردمی" هستند (احمدی، 173:1383).

سیاست بین‌الملل چه در سطح منطقه‏ای و چه در سطح فرامنطقه‎ای گزاره دیگری است که نقش قاطع در ایجاد سازمان‎های سیاسی یا ترغیب نخبگان قومی در این‎جهت داشته است (احمدی، 371:1383). دخالت‎های بین‎المللی در قالب ظهورحرکت‎های خودمختاری و تجزیه‎طلبانه قابل تحلیل است، چراکه موضوعاتی مانند فدرالیسم، ناسیونالیسم قومی و خودمختاری حرکت‏های هدایت‌شده از بالاست، نه حرکتی از سطح پایین در سطح توده‌ها.

مجموعه‎های بین‎المللی مانند یونسکو نیز با تأکید بر زبان اول و اهمیت آن و نیز تحصیل به زبان مادری و حق‎پنداری آن و همچنین تدوین و انتشار اعلامیه جهانی حقوق‏بشر، حقوق‎زبانی، حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‎های قومی، زبانی و مذهبی، به سیاسی‏شدن گرایش‎های قومی کمک نموده است.

جغرافیای سرزمینی ایران به‎دلیل قرار گرفتن در نقطه حساس جنوب غرب آسیا از یک‎سو و امتداد فرامرزی اقوام از سوی دیگر، مورد تهدید قدرت‏های بزرگ و نیز برخی کشورهای همسایه قرار دارد. کشورهای همسایه و قدرت‎های محلی با تحریک و تشویق گروه‎های قومی منافع آنی و آتی خود را در تضعیف ساخت حکومتی دولت‎های رقیب و بروز تنش‎های قومی جستجو می‎کنند(مقصودی،72:1380). برخی کشورهای همسایه ایران آرمان تشکیل کشور واحد و فراگیر با بهره‎گیری از ظرفیت اقوام ایرانی را پی‎گرفته‎اند. این آرمان در عرصه سرزمین، اقتصاد و فرهنگ دنبال می شود. تلاش برای صدور ارزش‎های فرهنگی و یا گسترانیدن نظام ارزشی و حمایت از هم‎کیشان در کشور همسایه در شمار منابع ژئوکالچر محسوب می‏شود (کریمی‎پور، 22:1380)

برخی عوامل منطقه‌ای تأثیرگذار بر قومیت ایران عبارتند از:

1. تراکم حوزه‏های ژئوپولوتیک پیرامونی؛

2. ایران مکمل استراتژی‎های ژئوپولوتیک کشورها و قدرت‌های پیرامونی در جذب و تداوم ناامنی‎ها؛

3. مناطق شکننده و بی‎ثبات پیرامونی ناشی از علایق و منافع قدرت‎های منطقه‎ای و فرامنطقه‏ای؛ 

4. استراتژی‎های جدید ملت‎سازی در کشورهای هم‎جوار؛

5. تحولات بنیادین دولت‎سازي در همسایگان ایران با مشارکت فراگیر همه اقوام و گروه‎ها؛

6. سیاست‎های منطقه‏ای آمریکا با تعابیری مانند دموکراتیزاسیون در خاورمیانه و سیاست حقوق‎بشر؛

7. تغییر نظام سیاسی کشورهای توتالتیر و متمرکز منطقه به نظام فدرال؛

8. تداخل و درهم‎آمیختگی قومی، زبانی و مذهبی حاشیه فضاهاي سرزمینی ایران و فضاهاي سرزمینی قومی - مذهبی کشورهاي هم‎جوار (گلوردی، 370:1391).

شرق‎شناسان از دیگر گروه‎های فرابخشی است که با ادبیات فرهنگی در خلق هویت‎های جدید نقش‏آفرین و به نخبگان قومی آگاهی سیاسی بخشیده‎اند. به گفته مددپور: ناسیونالیسم ایرانی در واقع فرزند مشروع شرق‎شناسی و ایران‏شناسی و القای قوم‎انگاری رایج در غرب بود که به‏اقتضای اوضاع خاص اروپا، پس از انقلاب فرانسه و فتوحات ناپلئون تکوین یافت (مددپور، 204:1387)

دولت‏های استعماری از دیگر مجموعه‎هایی است که چنان‎چه نتوانند بر ملت یکپارچه تسلط یابند، از طریق خرده‎هویت‎ها و سیاسی‏کردن آن، با ایجاد مرزهای ساختگی میان اقوام و ترویج اندیشه تکثرگرا، لیبرالیسم، ناسیونالیسم و نیز واگرایی‎های قومی- مذهبی، مجموعه‎های کوچک به‎وجود آورده و از این رهگذر بر آنان تسلط می یابند. در این‏راستا نقش سیاست‎های بین‏المللی در کشمکش قومی در ایران و نقش قدرت‏های خارجی در ظهور ناسیونالیسم پارسی به‎آسانی قابل تشخیص و ردیابی است (عرفانی و همکاران، 217:1401). این نقش‎آفرینی پس‎از انقلاب اسلامی نیز با اقدامات نرم و تمرکز بر موضوعاتی مانند: حقوق‏بشر، حقوق‎اقلیت‏ها، جامعه‏مدنی، دموکراسی، رسانه‏های مستقل، تنوع فرهنگی و... تداوم یافته است. 

به‎گفته احمدی: هیچ‎یک از نظریه‎های بسیج‎قومی به‎تنهایی نمی‏تواند سیاسی‏شدن مسایل قومی در ایران را به‏اندازه کافی تبیین کند. در دیدگاه وی، ظهور دولت تمرکزگرای مدرن در ایران، نخبگان قدرتمند ایلات را به چالش کشید و قدرت اجتماعی آنها را از بین برد. نخبگان ایلی به‎منظور مقاومت در برابر سیاست‏های تمرکزگرایانه به مقولات و علایق کهن مانند زبان و مذهب متوسل شدند تا مردم را علیه دولت مرکزی بسیج کنند. در عین‎حال نیروهای بین‎المللی در ابعاد سیاسی و فرهنگی، جنبش‎های ناسیونالیستی را در میان گروه‎های اقلیت قومی، مذهبی و زبانی تشویق و حمایت کردند (احمدی، 176:1395).

‎آمریکا و اروپا از بیشترین سهم دخالت در تحرکات قوم‎پایه کشور برخوراندند. در سال‎های اخیر، آمریکایی‏ها برای ایجاد تحرکات و چالش‎های قومی در ایران، انواع مختلفی از سیاست‎های نرم( طرح خاورمیانه جدید، سرمایه‎گذاری‎های هنگفت برای قومیت‎های مختلف ایرانی، ایجاد تبلیغات رسانه‏ای و سوء استفاده از حقوق بشر) و سخت (عملیات تروریستی، آدم‎ربایی و بمب‏گذاری) را دنبال کرده‎اند (حق‎گو، 11:1393).

حمایت ایالات‎متحده از تشکل‎هایی نظیر "کنگره ملت‏های ایران"که شعار اصلی خود را تجزیه ایران قرار داده‎اند در این راستا قابل طرح است. راه‏اندازی شبکه‏هایی مانند "الاحوازیه" که در شلوغی‏های سال 1384 خوزستان راه‎اندازی گردید، باحمایت‏های یک شبکه ماهواره‏ای وابسته به آمریکا پخش شد (حق‏گو، 199:1393). 

پیگیری طرح «ریگا»-برگرفته از پایتخت لتونی و مرکز فعالیت‎های جاسوسی، روانی و امنیتی علیه شوروی- به‏منظور پیوند میان دستگاه‏های دولتی باکو و آمریکا با گروه‏های تجزیه‎طلب قومی، بویژه آذری‎ها از دیگر اقدامات ایالات‎متحده به‎شمار می‎رود.

پایه‏گذاری پان‏ایرانیسم، پان‎ترکیسم، پان‏عربیسم و اشاعه باور نژادی آریا، ترک و سامی، دقیقاً به فعالیت‎های استعماری دولت‎های انگلستان، فرانسه، و آلمان مربوط می‎شود (میرمحمدی، 122:1383).

به‌رغم این‌که ایران، برخلاف بسیاری از کشورهای جنوب غرب آسیا از پیشینه چندهزارساله برخوردار و تمامی ساکنان آن بومی سرزمینی به‎شمار می‎روند و هویت، ملیت و قومیت آن بسیار ریشه‎دارتر از سایر کشورهاست، اما نباید دخالت عوامل منطقه‎ای، سازمان‏های بین‎المللی و قدرت‎های استعماری را نادیده گرفت. دراین‌راستا می‌بایست با انجام رشته اقدماتی در داخل و خارج کشور، روزنه نفوذ بیگانگان در تحولات اجتماعی و قوم‌پایه کشور را مسدود نمود.

بدین‎منظور پیشنهاد می‎شود:

-       خدمات فراگیر و توسعه متوازن مناطق قومی با جدیت پیگیری شود؛

-        محرومیت‏زدایی، نهادینه‎سازی برابری و عدالت، شایسته‎سالاری، رعایت حقوق‎شهروندی، احترام به باورها و سنت‎های اقوام، به‎گونه‌ای که زمینه مقایسه با آن سوی مرز از بین برود.

-       جاذبه‏های هویت ایرانی تا بدانجا بالا رود، که آرزوی فراگیری هویت قومی در هم‏افزایی با اقوام آن‏سوی مرز از بین ببرد و تعلق‌خاطر سایرین به هویت ایرانی فزونی یابد؛

-       پایش مستمر فعالیت‎های فرامرزی بویژه گروه‎های تجزیه‏طلب و دیپلماسی فعال برای مبارزه و خنثی‎سازی اقدامات آنان از طریق دولت میزبان؛ 

-       آگاهی‎بخشی نسبت به توطئه دشمنان و آمادگی برای دفاع از تمامیت ارضی کشور.

 

- نتیجه‏گیری

همان‎گونه که بیان شد، مجموعه‎ای از عوامل داخلی، منطقه‎ای و ‌بین‎الملی بر شکاف‎های قومی تأثیرگذارند. آن‎چه به‏عنوان عوامل فزاینده شکاف‎های قومی است، در قامت"قوم‌گرایی‎سیاسی"، فاصله از ملی‎گرایی و تقویت الگوهای فروملی، افزایش تحرکات قوم‏پایه و گاه خشونت‏آمیز هویدا می‏گردد. هماوردی هویت‏های خرد با هویت‏کلان، ضعف مشارکت در فرآیندهای ملی‎، احساس تبعیض و محرومیت جامعه از نشانه‎ها و یا نتایج قوم‌گرایی سیاسی است. انباشت نارضایتی سیاسی، توسعه‎ای و اقتصادی نیز در تشدید فاصله اقوام از ساختار سیاسی نقش‏آفرین است.

عوامل فراوانی در تولید و یا عمق‏بخشی به شکاف‏های اجتماعی با پایه قومی در جامعه ایران - بویژه سه دهه اخیر- وجود دارد؛ احساس محرومیت و تبعیض، دست‎یابی دشوار به ساختارهای قدرت، نادیده‎انگاری حقوق‎شهروندی، نابرابری در توزیع امکانات و پایمال‎شدن عدالت، کاهش سرمایه‎گذاری و توسعه نامتوازن از جمله عواملی است که زمینه هم‎بستگی اقوام و صف‎آرایی آنان در برابر ساختار مرکزی را فراهم و انگاره سیاسی‏شدن قومیت را شتاب بخشیده است. دخالت پدیده‎های جهانی و نیز عوامل‌خارجی در تحریک‎پذیری اقوام آشکار است. افزایش تحرکات قوم‎پایه، تشکیل گروه‎های خشونت طلب، واگرا و تجزیه‏طلب، کاهش مشارکت و تهدید ثبات سیاسی از پیامدهایی است که در دهه‎های اخیر قابل مشاهده است. بدین منظور می‏بایست در ساختار و پیگیری سیاست‎گذاری قومی تجدیدنظر و ظرفیت گفتگو و پاسخ‌گویی ساختار سیاسی نیز بالا رود، عدالت در همه سطوح نهادینه و امکانات عمومی نیز به‎صورت یکسان توزیع گردد. همچنین زمینه نقش‏آفرینی بیشتر نخبگان قومی و مشارکت فراگیر همگان فراهم و رخنه‏های احساس محرومیت و تبعیض مسدود گردد. در همین راستا می‎بایست حقوق‎شهروندی جایگزین حقوق‏قومی و هویت‎ملی نیز جایگزین هویت‌قومی گردد. 

دیپلماسی فعال منطقه‌ای و بین‌المللی نیز زمینه دخالت دیگران در مسایل داخلی بویژه اقوام کشور را از بین خواهد برد.

 

منابع

کتاب‎ها

1.       ابرکرامبی و همکاران (1376)، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه پویان، تهران: نشرچاپخش

2.       احمدی، حمید (1395)، قومیت و قوم گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، تهران: نشر نی

3.       احمدی، حمید (1383) ایران، هویت، ملیت( مجموعه مقالات)، چاپ اول، تهران: مؤسسه تحقیقات وتوسعه علوم انسانی

4.       اوزکریملی، اوموت (1383) نظریه‎های ناسیونالیسم، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران: انتشارات مطالعات ملی

5.       بشیریه، حسین (1374) جامعه شناسی سیاسی؛ نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی

6.       پزشکی، محمد و همکاران (1379) انفلاب اسلامی، چرایی و چگونگی رخداد آن، تهران: نشر معارف 

7.       ترنر، هیوم (1384)، حکومت‎داری، مدیریت و توسعه، چگونه دولت کارامد داشته باشیم، تهران: مرکزآموزش مدیریت دولتی

8.       حق‎گو، جواد (1393) آمریکا و تجزیه‌طلبی قومی در ایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی

9.       راش، مایکل (1377)، جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: انتشارات سمت

10.       سلیمانی قره‎گل، هادی (1399) جامعه، دولت و ایده شکاف قومی در ایران،تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

11.       صالحی‌امیری، سیدرضا (1385)، مدیریت منازعات قومی در ایران: نقد و بررسی الگوهای موجود و ارائه الگوهای مطلوب، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام

12.       عزیزی، ستار (1385)، حمایت از اقلیت ها درحقوق بین الملل، همدان: انتشارات نور علم

13.       کوزر، لوئیس آلفرد و برنارد روزنبرگ (1378)، نظریه های بنیادی جامعه شناختی، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران: نشر نی

14.       گلوردی، عیسی (1391)، اقوام ایرانی و زمینه های هم‌گرایی، تهران: مؤسسه انتشاراتی کمیل

15.       مددپور، محمد (1387)، سیر تفکر معاصر، مجموعه آثار، ج2، چاپ سوم، تهران: انتشارات سوره مهر

16.       ویمر، آندریاس (1396)، مرزبندی قومیتی، نهادهای قدرت و شبکه‌ها، ترجمه محمدرضا وفایی، تهران: شیرازه 

17.       هیوز، آون‎ای (1388)، مدیریت دولتی نوین، ترجمه مهدی الوانی و دیگران، تهران: انتشارات مروارید

 

مقالات

1.       الله‎وردی‎زاده، رضا، احمدی‎پور، زهرا، کریمی، مهدی و صفری، عبداله (1395)، تبیین رابطه بین توسعه سرزمینی و سازه‎های انسانی مستقر در فضای جغرافیایی با تأکید بر جغرافیای انتقادی و انسانی (مطالعه موردی ایران)‎، نشریه جغرافیا و برنامه‎ریزی محیطی، شماره 27 

2.       امام‎جمعه‏زاده، سیدجواد؛ رهبرقاضی، محمودرضا؛ عیسی‎نژاد، امید و مرندی، زهره (1391)، بررسی رابطه میان احساس محرومیت نسبی و مشارکت سیاسی در میان دانشجویان دانشگاه اصفهان، دوفصلنامه علمی - پژوهشی دانش سیاسی، سال هشتم، شماره اول

3.       بشیریه، حسین و قاضیان، حسین (1380)، بررسی تحلیل مفهوم شکاف های اجتماعی، پژوهش نامه علوم انسانی، تابستان، شماره 30

4.       ترابی، فاطمه و رشاوند، مرجان (1399)، اهمیت نسبی تغییرات ساختار سنی در تغییرات میزان بیکاری، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران.

5.       ترابی، یوسف و مجیدی، يوسفعلی (1393)، مدیریت شکاف‎های قومی در کردستان جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره ۱۱

6.       تقی‌لو، فرامرز (1386)، تنوع قومی، سیاست چندفرهنگی و الگوی شهروندی: بررسی موردی ایران معاصر، فصل‌نامه مطالعات راهبردی، سال دهم، شماره اول

7.       حاجیانی، ابراهیم (1388)، نسبت هویت‎ملی با هویت‎قومی در میان اقوام ایرانی، مجله جامعه شناسی ایران، دوره نهم شماره 3 و 4

8.       حاجیانی، ابراهیم ومحمدزاده، حمیدرضا (1395)، وضعیت هویت‎های ملی، دینی و قومی، مجموعه مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشو (ج1)، تهران: وزارت کشور

9.       حسابی، احمدعلی (1396)، بررسی رابطه بین همبستگی ملی با گفتمان، سیاست‌های قومیتی و تاثیر آن بر قومیت مختلف در خوزستان در دوره اصلاحات، فصل‌نامه علوم اجتماعی دانشگاه آزاد شوشتر، تابستان 1396

10.       خاکپور، بهرام (1385)، ارزیابی میزان توسعه‎یافتگی روستاهای شیروان برای برنامه‎ریزی منطقه‎ای،  فصلنامه جغرافیا و توسعه منطقه ای، شماره4

11.       شادرو، محمدرضا و محمدزاده، حسین (1390)، عوامل مؤثر بر پیوستگی و گسستگی‎ قوم‎گرایی سیاسی، فصلنامه علوم اجتماعی شماره 54

12.       زرقانی، هادي و رضوي‎نژاد، مرتضی (1395)، بررسی و تحليل الگوي فضایی پراكنش آرا در انتخابات

یازدهم ریاست جمهوري ایران. فصلنامه ژئوپليتيك، سال دوازدهم، شماره دوم

13.       زندی، ابراهیم (1380)، بحران قومی و وحدت ملی: الگوی سیاست قومی در ج.ا.ا، فصلنامه

فرهنگ اندیشه، سال اول، شماره سوم و چهارم

14.       طالبی، ابوتراب و کریم‎زاده، علی (1397) هویت خواهی و منازعه قومی، فصلنامه آفاق امنیت ملی، سال 11 شماره 39

15.       عبداللهی، محمد وحسین‎بر، محمدعثمان (1381)، گرایش دانشجویان بلوچ به هویت‎ملی در ایران، مجله جامعه شناسی ایران، شماره 4

16.       عرفانی، محرم‎علی؛ ذوالقدر، مالک و خوش‎خطی، مهدی (1401)، بررسی تأثیر موازنه فایده در ظهور و تداوم قوم گرایی در ایران معاصر: مطالعه مورد شمال غرب کشور، فصلنامه علمی جامعه شناسی سیاسی انقلاب اسلامی، دوره 3، شماره 11

17.       فیرحی، داود (1377)، مفهوم مشارکت سیاسی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره 1

18.       غفاری، مسعود و زرین‎کاویانی، بهروز (1390)، بررسی روند مشارکت شهروندان استان کردستان در انتخابات ریاست جمهوری 1384- 1376 فصلنامه ژئوپولتیک ، سال هفتم شماره اول.

19.       مقصودی، مجتبی (1381)، مشارکت انتخاباتی اقوام در ایران، فصلنامه مطالعات ملی، شماره28‎، سال هفتم، شماره 4

20.       ملک محمدی، حمیدرضا (1383)، سیاست‎گذاری دانش و روش، نشریه سیاست داخلی، شماره 1

21.       میرمحمدی، داود (1383)،گفتارهایی درباره هویت ملی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات ملی 

 

منابع انگلیسی

1.       Hardin, Russel (2011), Participation, Encyclopedia of Democracy Thought, Paul Barry Clark & Joe Forweraker, London: Routledge

2.       Gurr, Ted Robert (1971), Why Men Rebel, Princeton University Press.

 

---

[1]  دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران،  [e-mail]

[2]  استادیار گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران(نویسنده مسئول): ([e-mail] (E mail:

[3]  استادیار گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران، [e-mail]