خوانش کالبد خارجی فضای مسکونی از دریچه فرهنگ در اقلیم سرد و کوهستانی (مورد پژوهی: ماسوله، کندوان، پالنگان)

محورهای موضوعی : معماری

مهتاب خطیبی ¹ , لیلا زارع ^{2 *} , پرستو ربیعی ³

1 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران.
2 - استادیار مرکز تحقیقات، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران.
3 - کارشناس ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/03/30 تاریخ پذیرش : 1403/09/20 تاریخ انتشار : 1404/03/27

کلید واژه: کالبد خارجی, فضای مسکونی, فرهنگ, اقلیم سرد و کوهستانی,

چکیده مقاله :

معماری خانه‌ها همواره به لحاظ کالبدی تحت تأثیر عوامل متعددی چون شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقلیمی و معیشتی مردم شکل گرفته‌‌است. در پژوهش حاضر به بررسی مؤلفه‌های فرهنگی تأثیرگذار در شکل‌گیری ساختار کالبد خارجی فضاهای مسکونی در اقلیم سرد و کوهستانی پرداخته می‌شود. این مقاله به دنبال خوانش اثرگذاری نگرش فرهنگی بر پیکره‌بندی کالبد خارجی خانه‌های روستاهای مناطق سرد و کوهستانی ایران است. اهمیت پژوهش آنجاست که کالبد خارجی معماری در گذشته و در مناطقی که ساختار کالبدی گذشته خود را حفظ کرده است، تحت تأثیر عواملی چون فرهنگ و اقلیم شکل گرفته است و این در حالی است که در معماری کنونی ما دید معماران به بنا و ساختمان‌های مسکونی تنها تک ‌بعدی بوده و شاید تنها عامل اقلیم درنظر گرفته ‌شود. این تحقیق نشان می‌دهد که مؤلفه‌های فرهنگی نیز در معماری بسیار در شکل‌گیری ساختار کالبد خارجی خانه‌های روستایی حائز اهمیت بوده است. این پژوهش از نوع کیفی با روش توصیفی-تحلیلی است و جمع‌آوری مطالب مبتنی بر روش کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی و ثبت عینیات انجام شده است. در فرآیند تجزیه و تحلیل داده‌ها تلاش شده است تا مؤلفه‌های تأثیرگذار فرهنگی از جمله حریم‌خواهی، همبستگی و حمایت، اعتقادات و آداب‌و‌رسوم، تداوم سنت و پایداری، همنشینی اجتماعی، مهمان‌نوازی و صمیمیت، امنیت روانی اجتماعی، احترام به طبیعت، حس تعلق به مکان، راحتی و آسایش و سادگی و ساده‌زیستی بر مؤلفه‌های ساختار کالبدی فضاهای مسکونی از جمله چیدمان پلکانی، حیاط و فضای اشتراکی، مواد و مصالح بومی، فرم بام، جهت‌گیری بازشوها و پنجره‌ها و ابعاد آن‌ها، جهت‌گیری بنا، ضخامت دیوار‌های خارجی و مسیر دسترسی در سه روستای ماسوله، پالنگان و کندوان که در پهنه اقلیمی سرد و کوهستانی قرار دارند و به طور تصادفی انتخاب شده‌اند، بررسی شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که عوامل فرهنگی تأثیر بسزایی در شکل‌گیری ساختار کالبد خارجی خانه‌های روستایی در اقلیم سرد‌ و کوهستانی دارد.

چکیده انگلیسی:

The architecture of houses has always been physically influenced by various factors such as social, cultural, climatic, and economic conditions of the people. The present study investigates the cultural elements affecting the formation of certain physical structure elements in the architecture of residential spaces in cold and mountainous climates. This article seeks to interpret the influence of cultural perspectives on the physical configuration of houses in the villages of cold and mountainous regions of Iran. The importance of this research lies in the fact that the physical architecture in the past, especially in regions that have preserved their traditional physical structure, was shaped by factors like culture and climate. In contrast, modern architecture tends to adopt a unidimensional view, often considering only the climate. This research demonstrates that cultural factors have also significantly contributed to the formation of the physical structure of rural houses. This qualitative study employs a descriptive-analytical method, with data collection based on library research and field observations. In the data analysis process, an effort is made to examine the cultural factors such as privacy, social relationships, family structure, customs, traditional rituals, and other aspects affecting the physical structure elements of residential spaces, including window dimensions, wall thickness, materials, insulation, house orientation, roof type, courtyard, and communal spaces in four villages: Masouleh, Palangan, Kandovan, and Atan, which are located in cold and mountainous climates and were selected randomly and sporadically. The research findings indicate that cultural elements significantly influence the physical structure of rural houses in cold and mountainous climates.

منابع و مأخذ:

• آقالطیفی, آزاده, حجت, عیسی (1397)، بررسی تأثیرپذیری مفهوم خانه از تحولات کالبدی آن در دوران معاصر در شهر تهران، نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی, 23(4), 47 و 45.
• آقالطیفی, آزاده, کلیائی, وحید (1397)، خانه‌های تاریخی سنندج، خوانش کالبد از دریچه‌ی فرهنگ زیست، صفه, 28(1), 113.
• بحرینی، سیدحسین، آقاکریمی، آرش (1395). تدوین ضوابط طراحی شهری بر مبنای شناخت و مقایسه الگوهای رفتاری با تاکید بر نقش اقلیم در فضاهای شهری در دو اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و مرطوب جنوبی (نمونه موردی شهرکرد و بوشهر)، محیط شناسی، 42(1)، 151-168.
• بمانیان، محمدرضا، غلامی رستم، نسیم، رحمت‌پناه، جنت (1389)، عناصر هویّت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی «نمونه موردی خانه رسولیان یزد»، مطالعات هنر اسلامی، 7 (13)، 55-68.
• پوپ، آرتور (1377)، سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات هرمی. 149.
• پوردیهیمی، شهرام (1390)، فرهنگ و مسکن، مسکن و محیط روستا، 30(134)، 3-18.
• جودت، محمدرضا (1384)، تو معماري را ترسیم می‌کنی ولی من آن را می‌سازم مجموعه مقالات معماري و شهرسازي، تهران، گنج هنر، 245-248.
• حق‌جو، امیر، سلطان‌زاده، حسین، تهرانی، فرهاد، آیوازیان، سیمون (1398)، گرایش‌ها و رویکردهای نظری معماری بناهای دولتی و حکومتی دوره‌ی پهلوی اول و دوم، هنر اسلامی، 124.
• دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۸۷). فرهنگ لغت فارسی. تهران. آیندگان.
• راپاپورت، آموس (۱۳۹۲)، انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، مشهد: کتابکده کسری.
• راپاپورت، آموس (۱۳۹۲)، معنی محیط ساخته شده، رویکردی در ارتباط غیر کلامی، ترجمه فرح حبیب، چاپ سوم، تهران: انتشارات سازمان فناورب اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.• رحمانی، الهه، شکرفروش، زهراسادات (1391)، بررسی سیر تحول الگوی پروخالی در مسکن معاصر ایرانی، مجله آبادی، شماره 70. 12.
• رشیدزاده، الهام، حبیبی، فواد (۱۳۹۹)، تحلیل روابط فرهنگی در پیکره‌بندی فضایی مسکن سنتی کردها مطالعه موردی: خانه‌های سنتی شهری منطقه موکریان ( شهر سردشت)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 17-31.
• رضائی، مهناز، رفیعی، سحر، شفیعی، ملودی، شکری، محبوبه (1401)، تحلیل و ارزیابی معماری خانه‌های ایرانی در دوره پهلوی اول و دوم 1357- 1304، چهارمین کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان، 3.
• سرتیپی‌پور، محسن، رستمی، محمدرضا، شهابی، شهمیری، مجتبی، امیرسادات، میثم (1397)، تحلیل و ارزیابی ویژگی‌های مسکن روستایی براساس نمونه‌گیری سال ۱۳۹۲، مسکن و محیط روستا، ۳۷ (۱۶۳)، ۳-۱۸.
• سلطانزاده، حسین، مرادی، رسا، میرهادی غزاله (1402)، مقایسه تطبیقی نقش فرهنگ و محیط در شکل‌گیری خانه‌های بستکیه دبی و خانه‌های شهرهای جنوبی ایران، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 13، شماره50، 1.
• سیلوایه، سونیا، آصفی، مازیار (۱۳۹۸)، ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر فرم در معماری بومی، در اقلیم سرد و کوهستانی، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 25 و 26.
• صفدریان، غزال، کوثری حقیقی، هوتن (1396)، تبیین جایگاه فرم در معماری معاصر ایران، تهران، اول و آخر، 8.• علی‌محمدی، غلامرضا، عبدالهی، رکسانا (1396)، تبیین مبانی نمود فرهنگ در معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس تعلق به مکان، مدیریت شهری، 17 (50)، 33-46.
• فتحی، حسن (1382)، ساختمان‌سازی با مردم، ترجمه‌ی علی اشرفی، تهران، دانشگاه هنر.
• قبادیان، وحید (1377)، بررسی اقلیمی ابنیه‌ی سنتی ایران. تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 102.
• گروتر، یورگ (1375)، زیبایی شناختی در معماری، ترجمه‌ی جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 58.
• لنگ، جان (۱938)، آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی‌فر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 140.
• محمدزاده دوگاهه، محمد، سلطان‌زاده، حسین، شکاری نیری، جواد، آمار، تیمور (1398)، نقش فرهنگ در شکل‌گیری خانه‌های بومی منطقه تالش، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 9(2)، 31-55.
• محمدی، علی، غلامرضا، عبدالهی، رکسانا (۱۳۹۷)، تبیین مبانی نمود فرهنگ بر معماری بومی ایران و ارتباط آن با ایجاد حس تعلق به مکان، مدیریت شهری.
• معماریان، غلامحسین (1386)، سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش، ۱۸۲.• مکملی، نوید (1390)، بازخوانی مفاهیمی از معماری و فرهنگ، همایش علوم و فنون معماری اسلامی، موسسه مطالعات تطبیقی معماری و شهرسازی ایران، تبریز، 11-27.
• نشانی‌فام، شکوه، جعفری‌مند، جاهد، دوزدوزانی، یاسمین (1394)، تأثیر اقلیم در شکل‌گیری فضاهای خانه‌های سنتی و خانه‌های معاصر نمونه موردی: خانه‌های شهر تبریز،کنفرانس بین‌المللی انسان، معماری، عمران و شهر، تبریز، 1-9.
• واتسون، دونالد، کنت، لبز (1388)، طراحی اقلیمی، اصول نظری و اجرایی کاربرد انرژی در ساختمان، ترجمه وحید قبادیان و محمد فیض مهدوی، تهران، دانشگاه تهران.
• هنرور، جمال‌الدین، رستمی، مختار, ازنب، مریم، طاهری سرمد، فائزه (1402)، تأثیر فرهنگ و معیشت در شکل‌گیری کالبدی و فضایی زیستی خانه‌های سنتی شهر پاوه، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران, 16(3), 151-175.
• یاران، علی، بهرو، حسین (1395)، تأثیر فرهنگ و اخلاق اسلامی بر مسکن و کالبد فضایی خانه‌ها (نمونه موردی: خانه‌های عصر قاجار در شهر اردبیبل)، پژوهش‌های معماری اسلامی 15، فصلنامه علمی- پژوهشی، قطب علمی معماری اسلامی، شماره 2، 91.
• Basiago, A.D. (1998) Economic, social, and environmental sustainability in development theory and urban planning practice. The Environmentalist 19, 146.
• Heath, K. (2009). Vernacular Architecture And Regional Design: Cultural Process And Environmental Response.
• Rapoport, A. (1969), House Form and Culture. Prentice Hall, Engle-wood Cliffs.
• Sutton, Mark Q. and Anderson E. N. (2010).” INTRODUCTION TO CULTURAL ECOLOGY".Second Edition. A division of ROWMAN & LITTLEFIELD PUBLISHERS, INC. Lanham New York Toronto Plymouth, UK .Altamira press.
• Tulistyantovo, L.(2010). "Exploring Local Wisdom in Approaching the Nature and Environment of Space according to the Local Order and Image", Proceedings of ISVS 5, Colombo, 110-118.a
• World Meteorological Organization. (2020). The State of the Global Climate, WMO-No. 1264, E-Library