شناسایی و اولویت‌بندی شاخصه‌های مؤثر در احیای حمام‌های تاریخی با روش تحلیل سلسله‌مراتبی (نمونه موردی: حمام‌های صفوی اصفهان)

محورهای موضوعی : معماری

سمیه عابدی ¹ , محسن طبسی ^{2 *} , حسن رضائی ³

1 - دانشجوی دکتری معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
3 - استادیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/02/16 تاریخ پذیرش : 1403/06/11 تاریخ انتشار : 1404/03/27

کلید واژه: معماری, احیا, حمام‌های تاریخی, دوره صفوی, اصفهان, تحلیل سلسله مراتبی (AHP). ,

چکیده مقاله :

معماری ایرانی، میراث ارزشمندی از نسلهای پیشین است که باید به آیندگان منتقل شود. احیا، یکی از مهم‌ترین روش‌های حفاظت از بناهای تاریخی است که خود مستلزم مداخلاتی چندبعدی است. حمام‌های تاریخی بنا به دلایل متعدد، یکی از آسیب‌پذیرترین گونه‌های معماری هستند که در روزگار حاضر با توجه به دگرگونی در شیوه زندگی، به‌تدریج متروکه و مخروبه می‌شوند. لذا حفظ حمام‌های تاریخی از طریق احیای آن‌ها ضرورتی انکارناپذیر دارد. هدف اصلی تحقیق بر شناسایی و اولویت‌بندی معیارهایهای مؤثر بر احیای حمام‌های دوره صفوی اصفهان تمرکز دارد و در پی یافتن پاسخی برای این پرسش‌ها است که شاخص‌های مؤثر در احیای حمام‌های دوره صفوی اصفهان کدام‌اند؟ و اولویت‌بندی شاخص‌ها (بهمنظور مداخله در حمام‌های صفوی اصفهان) به چه ترتیب است؟ روش تحقیق، ترکیبی است؛ بخش کیفی پژوهش، به گردآوری شاخص‌های اصلی و زیرشاخص‌ها از مبانی نظری، مرور ادبیات تحقیق و مطالعات میدانی می‌پردازد. در بخش کمی، شاخص‌ها و زیرشاخص‌ها با روش دلفی و از طریق متخصصان مرمت نگرش‌سنجی شده و با روش تحلیل سلسله مراتبی و مقایسه زوجی، اولویت‌بندی شده‌اند. در مطالعات میدانی، از بین بیش از 50 باب حمام تاریخی استان اصفهان، بر اساس تمرکز پژوهش بر دوره‌ صفوی و با قضاوت پژوهشگران، به‌صورت غیر تصادفی و غیر احتمالاتی، تعداد 9 باب حمام به‌عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهند که در احیای حمام‌های دوره صفوی اصفهان، چهارده شاخص اصلی و 45 زیرشاخص مرتبط را باید در سه حوزه فنی- کالبدی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی دسته‌بندی کرد که این سه حوزه ضمن ارتباط منطقی و مفهومی با یکدیگر، هر کدام مستقلاً دارای اولویت هستند و باید به‌صورت هم‌زمان موردتوجه قرار گیرند. توجه به اصول مدون حفاظت با توجه به قوانین و منشورهای مرمتی، حفظ ارزش‌های تاریخی- فرهنگی و کارکردی حمام‌های تاریخی و اختصاص دادن بودجه‌ معین برای احیای حمام‌های تاریخی، شاخص‌های دارای اولویت هستند.

چکیده انگلیسی:

Introduction: Iranian architecture is a valuable heritage from previous generations that must be passed on to the future. Restoration is one of the most important methods of protecting historical monuments, which itself requires multidimensional interventions. Due to many reasons, historical baths are one of the most vulnerable types of architecture, which are gradually abandoned and destroyed due to lifestyle changes. Therefore, preserving historical baths through their revival is an undeniable necessity. The main purpose of the research is to identify and prioritize the effective criteria for the revival of Isfahan Safavid period baths and seek to find an answer to these questions: what are the effective indicators for the revival of Isfahan Safavid period baths? And what is the order of prioritizing indicators (to intervene in the Safavid baths of Isfahan)? Methodology: The research method is hybrid; The qualitative part of the research deals with the collection of main indicators and sub-indices from theoretical bases, review of research literature, and field studies. In the quantitative part, the indicators and sub-indices have been evaluated by the Delphi method and through restoration specialists, and prioritized by the method of Analytical Hierarchy Process (AHP) and pairwise comparison. In field studies, out of more than 50 historical bathhouses in Isfahan province, based on the focus of the research on the Safavid period and with the judgment of the researchers, in a non-random and non-probabilistic manner, 9 bathhouses were selected as samples. Results: The results of the research show that in the restoration of Safavid period baths in Isfahan, fourteen main indicators and 45 related sub-indices should be categorized into three technical-physical, socio-cultural, and economic areas, which are logically and conceptually related to each other, each independently. توضیح: متن کامل چکیده مبسوط در فایل‌های پیوست ارائه شده است

منابع و مأخذ:

- آریان‌پور کاشانی، عباس (1370)، فرهنگ کامل انگلیسی به فارسی، دوره دو جلدی، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
- آسانووا، گالينا و دوو، مارتين (1382)، طرح مرمت و بازسازی حمام صرافان بخارا، ترجمه دکتر علی‌اکبر خان‌محمدی، کتاب ماه هنر، (58-57)، 169-164.
- آیت‌الله زاده شیرازی، باقر (1382)، حفاظت بناهای تاریخی، هفت شهر، 4 (11)، 13-6.
- اعظم واقفی، سيد حسين (1374)، ميراث فرهنگی نطنز، جلد اول، تهران: مؤلف.
- امین زاده، احمد و عباسی هرفته، محسن (1390)، اصل حداقل مداخله؛ چالش پیش روی مداخلات حفاظتی در میراث فرهنگی؛ کشف و تبیین کاستی‌ها و نواقص اصل مذکور با رویکردی نظری به آرای موجود در این حوزه، مرمت آثار و بافت‌های تاریخی فرهنگی، 1 (1)، 82-69.
- ایرانی شاد، عارفه وحبیب، فرح (1400)، پیوند دوباره با محله: معاصرسازی مکان مبنا و تغییر کاربری خانههای باارزش تهران، نقش جهان، 11 (2)، 26-1.
- باستانی پاريزی، محمدابراهيم (1362)، سنگ هفت‌قلم بر مزار خواجگان هفت چاه، چاپ دوم، مشهد: به نشر.
- بصیری پور، مریم؛ کریمانی، فرهاد و مدیرخازنی، سید مهدی (1399)، بررسی توجیه‌پذیری احیای بناهای تاریخی با رویکرد اقتصادی (نمونه موردی خانه ناظران مشهد)، نخستین همایش بین‌المللی علمی- راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها: 1143-1127.
- بلاذری (1346)، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران: بنياد فرهنگ ايران.
- پاپادوپولو، آلکساندر (1368)، معماری اسلامی، ترجمه دکتر حشمت جزنی، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
- پورحیدر توچاهی، مریم و پوراشمنان طالمی، محمدمهدی (1399)، بازشناسی نقش ورودی در نظام کالبدی حمام‌های گیلان در دوره قاجاریه، معماری شناسی، 2 (14)، 8-1.
- پيرنيا، محمدکريم (1372)، آشنايی با معماری اسلامی ايران، ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری، تدوين غلامحسين معماريان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ايران.
- تجويدی، علی‌اکبر (2532)، دانستنی‌های نوين درباره هنر و باستان‌شناسی عصر هخامنشی بر بنياد کاوش‌های پنج‌ساله تخت جمشيد در سال‌های 2527 تا 2532 شاهنشاهی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- جُرّ، خليل (1367)، فرهنگ لاروس (عربی- فارسی)، ترجمه سيد احمد طبيبيان، تهران: اميرکبير.
- حاجی قاسمی، کامبيز [گردآورنده] (1383)، گنجنامه، جلد 18: حمام‌ها، تهران: دانشگاه شهيد بهشتی.
- حبیبی، سید محسن و مقصودی، ملیحه (1386)، مرمت شهری؛ تعاریف، نظریهها، منشورها و قطعنامههای جهانی، روشها و اقدامات شهری، تهران: دانشگاه تهران.
- حقيقت، عبدالرفيع (1347)، حمام پهنه سمنان، يغما، 12 (2)، 97-96.
- حناچی، پیروز و شاه تیموری، یلدا (1400)، توسعه چهارچوب مفهومی استفاده مجدد سازگار به‌عنوان راهبردی پایدار در حفاظت از بناهای میراثی، مطالعات معماری ایران، 10 (19)، 45-25.
- خواند مير (1353)، حبيب السير فی اخبار افراد بشر، زير نظر محمد دبيرسياقی، چاپ دوم، تهران: کتاب‌فروشی خيام.
- دانشمندی، محسن؛ تیزقلم زنوزی، سعید و میرشاهزاده، شروین (1403)، بررسی و تحلیل وضعیت معاصرسازی بناهای معاصر در کلان‌شهر تهران، نقش جهان، 14 (1)، 108-91.
- دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زير نظر دکتر محمد معين و سيد جعفر شهيدی، چاپ دوم (دوره جديد)، تهران: دانشگاه تهران و مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
- دهقان، کیان و غریب پور، افرا (1398)، تطبیق‌پذیری در استفاده مجدد از خانههای تاریخی؛ خانه لولاگر، عمارت باغ فردوس و خانه ایرانی، صفه، 29 (85)، 18-5.
- ذاکر عاملی، ليلا و اسفنجاری، عيسی (1382)، حمام رهنان، کتاب ماه هنر، (58-57)، 173-170.
- رضی، هاشم (1371)، آيين مهر (ميترائيسم)، تهران: بهجت.
- زارعی، هانی؛ حیدری، فاطمه و رازانی، مهدی (1396)، تحلیل ویژگی‌های معماری و فضایی حمام‌های قاجاری در اقلیم فارس، معماری اقلیم گرم و خشک، 2 (5)، 19-1.
- زربخش، فرزاد (1401)، بررسی معیارهای جغرافیایی مؤثر در باززنده‌سازی فضای اماکن تاریخی حمام‌های تاریخی به روش AHP (مطالعه موردی حمام آقانقی اردبیل)، جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 12 (2)، 830-796.
- زربخش، فرزاد؛ مهدیزاده سراج، فاطمه وکیانی، غلامرضا (1398)، تصمیم‌گیری چندشاخصه جهت تعیین کاربری شناسه‌های شهری (مورد پژوهشی: حمام تاریخی یعقوبیه اردبیل)، مدیریت شهری و روستایی، (56)، 142-125.
- سجادی، سيد علی‌محمد (1382)، حمام و استحمام، کتاب ماه هنر، (58-57)، 10-4.
- (1388)، سند احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی- فرهنگی.
- شاردن، ژان (1362)، سفرنامه شاردن، بخش شهر اصفهان، ترجمه حسين عريضی، چاپ دوم، تهران: نگاه.
- شاه محمدپور، عليرضا (1379)، حمام‌های بيشاپور. مجموعه مقالات دومين کنگره تاريخ معماری و شهرسازی ايران، ج 3، تهران: سازمان ميراث فرهنگی کشور، 158-139.
- طبری، محمد بن جرير (1362)، تاريخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاينده، جلد اول، تهران: اساطير.
- طبسی، محسن و موسوی، سپیده (1397)، مطالعه تاریخی و تحلیل کالبدی حمام‌های مشهد، مشهد: انتشارات گفتمان شهر (پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن مشهد).
- طبسی، محسن (1381)، بازخوانی وقف‌نامه و بررسی کالبدی مرکز محله علیقلی آقا، صفّه، (35)، 121-93.
- طبسی، محسن (1393)، آشنایی با گرمابه‌‌های ایران، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد و انتشارات سخن‌گستر.
- طبسي، محسن؛ انصاري، مجتبي؛ طاووسي، محمود و فخاري تهراني، فرهاد (1386)، بازشناسی ویژگی‌های کالبدی گرمابه‌های ايران در دوره صفوی، هنرهای زيبا، (29)، 58-49.
- طبسي، محسن؛ انصاري، مجتبي؛ طاووسي، محمود و فخاري تهراني، فرهاد (*1386)، بررسی طرح احيای حمام وزير اصفهان، پيام مهندس، 8 (37)، 102-95.
- طبسي، محسن؛ انصاري، مجتبي؛ طاووسي، محمود و فخاري تهراني، فرهاد (**1386)، مطالعه تأثیر اقلیم در طراحی و ساخت گرمابه‌های ایران، صفه، 16 (44)، 166-152.
- طهماسبی، افروز و ناسخیان، شهریار (1399)، تبیین مفهوم احیا در بناهای تاریخی با مقایسه تطبیقی انواع مداخلات کارکردی، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 4 (13) 223-207.
- فخار تهرانی، فرهاد (1366)، حمام‌ها، در کتاب معماری ايران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کيانی، تهران: جهاد دانشگاهی.
- فیلدن، برنارد و یوکیلهتو، یوکا (1386)، راهنمای مدیریت برای محوطههای میراث جهانی، ترجمه پیروز حناچی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- کامبخش فرد، سيف‌الله (1374)، معبد آناهيتا، تهران: سازمان ميراث فرهنگی کشور.
- کرمی پور، عارفه (1391)، بررسی تجارب باززنده‌سازی مراکز تاریخی و کهن شهر، نشریه مهندسی ساختمان، (12)، 8-1.
- کشاورزی، مجید (1376)، مطالعه حمام‌های تاريخی و به‌طور اخص بررسی و طرح مرمت و احيای حمام شاهزادگان در بازار اصفهان، استاد راهنما دکتر فرهاد فخاری تهرانی، تهران: دانشگاه هنر (پايان‌نامه کارشناسی ارشد مرمت و احيای بناها و بافت‌های تاريخی).
- گلمبک، ليزا و ويلبر، دونالد (1374)، معماری دوره تيموری در ايران و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کيانی، تهران: سازمان ميراث فرهنگی کشور.
- محمدی زنجانی، مارال و امین‌زاده، بهناز (1396)، شناسایی، تحلیل و اولویت‌بندی عوامل کلیدی تأثیرگذار بر باززنده‌سازی حمام‌های ایرانی، جغرافیا، 15 (53)، 349-333.
- مشبکی اصفهانی، علیرضا (1397)، تحلیل ساختار فضایی حمام قبله (خانم) بر مبنای قوانین گشتالت، معماری سبز، (10)، 21-13.
- مشهدی ابوالقاسم شیرازی، مهدی و دیبا، داراب (1402)، داده‌کاوی غیرشکلی و معاصرسازی ساختار پلان مسکونی با استفاده از شبکه هوشمصنوعی؛ نمونه موردی: بناهای منتخب تهران در فاصله دهه 30 تا دهه 50 شمسی، نقش جهان، 13 (2)، 144-125.
- معصومی، غلامرضا (1374)، سيراف، بندر طاهری، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و نشر قطره.
- معين، محمد (1371)، فرهنگ فارسی، دوره شش‌جلدی، چاپ هشتم، تهران: اميرکبير.
- مقدسی، عبدالله محمد بن احمد (1361)، احسن التقاسيم فی معرفه الاقاليم، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ايران.
- موسوی، محمود (1376)، کاوش باستان‌شناسی در شهر تاريخی حريره، جزيره کيش، تهران: سازمان ميراث فرهنگی کشور.
- مولایی، محمد مهدی؛ جدیری حیدری، نعیمه و همتی، خیرالله (1400)، معاصرسازی خانه‌های تاریخی و توسعه گردشگری پایدار (نمونه موردی عمارت ارباب هرمز تهران)، نقش جهان، 11 (2)، 65-49.
- نراقی، حسن (1374)، آثار تاريخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ايران.
- هوگ، جان و مارتن، هانری (1375)، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، مترجم دکتر پرويز ورجاوند، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
- یوكیلهتو، یوكا (1387)، تاریخ حفاظت معماری، ترجمه محمدحسن طالبیان و خشایار بهاری، تهران: روزنه.
- يعقوبی، احمد ابن ابي يعقوب (1343)، البلدان، ترجمه محمدابراهيم آيتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.