واکاوی تنیدگی ادراک شده در دختران نوجوان فرزند طلاق: یک پژوهش کیفی
محورهای موضوعی : آسیب‌شناسی اجتماعی
بیگرد نصرالهی
1
,
حسین کشاورز افشار
2
,
کیوان صالحی
3
,
فهیمه باهنر
4
1 - کارشناسی ارشد رشته مشاوره، دانشگاه تهران، ایران
2 - استادیار گروه علوم تربیتی و مشاوره دانشگاه تهران، تهران؛ دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، ایران
3 - گروه روش‌ها و برنامه‌های آموزشی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران
4 - کاندیدای دکتری مشاوره دانشگاه اصفهان
کلید واژه: نوجوانان, فرزند طلاق, استرس ادراکشده, پژوهش کیفی,
چکیده مقاله :
هدف این پژوهش واکاوی تنیدگی ادراکشده فرزندان نوجوان دختر طلاق بود. این پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی و جامعه‌ی پژوهش، 17دختر زیر 18 سال بود که براساس نمونه برداری هدفمند بهمنظور انجام مصاحبه نیمهساختاریافته انتخاب شدند و تا رسیدن به اشباع، جمعآوری دادهها ادامه پیدا کرد. به منظور تحلیل دادهها از روش کلایزی استفاده شد. تحلیل دادهها منجر به شناسایی 3 مضمون اصلی و 53 مضمون فرعی شد. نتایج پژوهش نشان داد منابع تنیدگیزا، راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی و پیامدهای تنیدگی بالا در دختران به عنوان سه مضمون اصلی دارای طیف گوناگونی هستند. بنابراین طلاق ضمن برهم‌زدن تعادل روانی-عواطفی افراد خانواده موجب بروز تنیدگیهایی درباره زندگی آینده افراد میشود. به گونه‌ای که راهبردها و پیامدهای منفی میتواند آینده آنان را تحت الشعاع قرار دهد و سلامت جسمانی و روانیشان را به مخاطره اندازد. بنابراین لزوم مداخلههای حمایتی مشاورهای برای این طیف احساس میشود.
The aim of this study was to investigate the perceived stress of divorced adolescent girls. The research method was phe- nomenological qualitative. The study population consisted of 17 girls under 18 years of age who were selected based on purposive sampling for semi-structured interviews and continued until data collection was saturated. The Colaizzi method was used to analyze the data. Data analysis led to the identification of 3 main themes and 53 sub-themes. The results showed that the sources of stress, positive and negative coping strategies, and the consequences of high stress in girls as the three main themes have a wide range. Therefore, divorce, while disrupting the psychological-emotional balance of family members, causes stress about the future lives of people. In such a way that negative strategies and consequences can overshadow their future and endanger their physical and mental health. According to the results of the research, the need for supportive counseling interventions for this spectrum is felt
Abbasi Abzargeh, M., Sohrabi, M., & Bobour, A. (2019). Comparison of perceived stress, depression and anxiety in female adolescents of divorced fami- lies with parental death experience. Afagh Journal of Humanities, 27, 99-81. [In Persian].
Alivardinia, A., & Alimardani, M. (2016). Experimen- tal application of everyday activity theory in the study of students’ deviant behaviors. Applied Sociology, 28 (3), 1-24. [In Persian].
Amato, P. R. (2010). Research on divorce: Continuing trends and new developments. Journal of Marriage and Family, 72, 640-655.
Ansari, M., Yarmohammadian, M., Yousefi, A., &Ya- mani, N. (2007). Introduction to qualitative research methodology: The way and method of theorizing in humanities and healthcare. Isfahan: Publication of Isfahan University of Medical Sciences and Health Services. [In Persian].
Barlow, D. H., Rapee, R. M., & Reisner, L. C. (2016). Mastering stress. American Health Publishing Com- pany.
Cangelosi, D. (2019). Play therapy for children of di- vorce. New York: Guilford Publications.
Collardeau, F., & Ehrenberg, M. (2016). Parental di- vorce and attitudes and feelings toward marriage and divorce in emerging adult: New insights from a multiway-frequency analysis. Journal of European Psychology Students, 3, 24-33.
Collins Ricketts, J. (2015). The lived experiences of adult children of mid to later-life parental divorce: An interpretative phenomenological analysis. Doctor of Philosophy, Nova Southeastern University.
Fomby, P., & Bosick, S. J. (2013). Family instability and the transition to adulthood. Journal of Marriage and Family, 35(5), 0243-0266.
Foyuzat, A., & Hosseini Nasar, M. (2010). Theories of social deviations. Tehran: Pajhwok Publishing. [In Persian].
Jalilirad, A., Aliabadi, Z. (2013). Divorce and its harm to children. The first national conference on sustain- able development in educational sciences and psy- chology. [In Persian].
Khodaei, A., & Zare, H. (2021). The effectiveness of teaching psychological resilience on positive and negative affect and life satisfaction in adoles- cence. Journal of Developmental Psychology: Ira- nian Psychologist, 17(67), 291-302. [In Persian].
Knutsen, M., & Jensen, T. K. (2016). Changes in the trauma narratives of youth receiving trauma-focused cognitive behavioral therapy in relation to posttrau- matic stress symptoms. Psychotherapy Research, 26 .99-111 ,)1(
Moradi, Sh., & Akhani, A. (2019). Comparison of psy- chological disorders of divorced and normal children. Journal of Developmental Psychology: Iranian Psy- chologist, 44 (8), 118-111. [In Persian].
Mimura, C., & Griffiths, P. (2008). A Japanese version of the Perceived Stress Scale: Cross-cultural transla- tion and equivalence assessment. BMC Psychiatry, .120-155 ,)85(8
Milam, S. R., & Schmidt, C. K. (2014). A mixed meth- ods investigation of posttraumatic growth in young adults following parental divorce. The Family Jour- nal, 26(2), 56-65.
Pike, L. T. (2003).The adjustment of Australian children growing up in single parent families as measured by their competence and self –esteem. Journal of Child- hood, 10(2), 181-200.
Rossi, F. S., Holtzworth-Munroe, A., & Rudd, B. N. (2016). Intimate partner violence and child custody. In L. Drozd, M. Saini, & N. Olesen (Eds.), Parent- ing plan evaluations: Applied research for the fam- ily court (pp. 346-373). New York, NY, US: Oxford University Press.
Shabani, J., & Tat, M. (2016). Comparison of profiles among female students in divorced and ordinary high schools in Gorgan. Journal of Family and Research, 36, 106-91. [In Persian].
Shakeri Ardakani, F., Asadi, S., & Dehghani, F. (2021). The development of just world beliefs for self and oth- ers from adolescence to emerging adulthood. Journal of Developmental Psychology: Iranian Psycholo- gist,17(67), 259-270. [In Persian].
Sharifi Daramadi, P. (2009). Comparison of mental
health status of divorced and orphaned adolescents between normal and normal ages between 15 and 18 years old in Isfahan, Journal of Psychology and Edu- cational Sciences, 8, 98-71. [In Persian].
Siraj Khorami, N., & Hosseini Nasab, M. (2019). In- vestigating the causes and factors of isolation and offering solutions to eliminate it in primary school. Journal of Elites and Political Science, 4 (2), 1-8. [In Persian].
Schmeer, K. K. (2013). Family structure and child ane- mia in Mexico. Social Science Medicine, 95, 16–25.
Schaan, V. K., Schulz, A., Schächinger, H., & Vögele, C. (2016). Parental divorce is associated with an in- creased risk to develop mental disorders in women. Journal of Affective Disorders, 253, 60-66.
Sillekens, S., & Notten, N. (2014). Parental divorce and externalizing problem behavior in adulthood: A study on lasting individual, family and peer risk factors for externalizing problem behavior when experiencing a parental divorce. Deviant Behavior, 6(1), 1-16.
Smart, C. (2006). Children’s narratives of post-divorce family life: from individual experience to an ethical disposition. The Sociological Review, 54(1). 155- .170
Yahya Zadeh, H., & Hamed, M. (2014). Issues of chil- dren of divorce in Iran and related interventions: me- ta-analysis of existing articles, Journal of Women and Family Studies, 2 (3), 120-91. [In Persian].
واکاوی تنیدگی ادراکشده در دختران نوجوان فرزند طلاق: یک پژوهش کیفی
Investigate of Perceived Stress in Divorced Adolescent Girls: A Qualitative Study
بیگرد نصرالهی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده دانشگاه تهران | حسین کشاورز افشار* دانشیار گروه مشاوره، دانشگاه تهران | Hossein Keshavarzafshar, PhD University of Tehran | Beigard Nasrollahi Master's degree in family counseling, University of Tehran |
کیوان صالحی دانشیار گروه سنجش و اندازهگیری دانشگاه تهران
| فهیمه باهنر دکتری مشاوره دانشگاه اصفهان
| Fahimeh Bahonar PhD in Counseling, University of Isfahan | Keyvan Salehi, PhD University of Tehran |
چکیده
هدف این پژوهش، واکاوی تنیدگی ادراکشده فرزندان نوجوان دختر طلاق بود. این پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی و جامعۀ پژوهش، 17دختر زیر 18 سال بود که براساس نمونهبرداری هدفمند بهمنظور انجام مصاحبه نیمهساختاریافته انتخاب شدند و تا رسیدن به اشباع، جمعآوری دادهها ادامه پیدا کرد. بهمنظور تحلیل دادهها از روش کلایزی استفاده شد. تحلیل دادهها منجر به شناسایی 3 مضمون اصلی و 53 مضمون فرعی شد. نتایج نشان داد منابع تنیدگیزا، راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی و پیامدهای تنیدگی بالا در دختران به عنوان سه مضمون اصلی دارای طیف گوناگونی هستند. بنابراین طلاق ضمن برهم زدن تعادل روانی-عاطفی افراد خانواده موجب بروز تنیدگیهایی دربارۀ زندگی آینده افراد میشود. بهگونهای که راهبردها و پیامدهای منفی میتواند آیندۀ آنان را تحت الشعاع قرار دهد و سلامت جسمانی و روانیشان را به مخاطره اندازد. بنابراین لزوم مداخلههای حمایتی مشاورهای برای این طیف احساس میشود.
واژه‌های کلیدی: نوجوانان، فرزند طلاق، تنیدگی ادراکشده، پژوهش کیفی
Abstract
The aim of this study was to investigate the perceived stress of divorced adolescent girls. The research method was phenomenological qualitative. The study population consisted of 17 girls under 18 years of age who were selected based on purposive sampling for semi-structured interviews and continued until data collection was saturated. The Colaizzi method was used to analyze the data. Data analysis led to the identification of 3 main themes and 53 sub-themes. The results showed that the sources of stress, positive and negative coping strategies, and the consequences of high stress in girls as the three main themes have a wide range. Therefore, divorce, while disrupting the psychological-emotional balance of family members, causes stress about the future lives of people. In such a way that negative strategies and consequences can overshadow their future and endanger their physical and mental health. According to the results of the research, the need for supportive counseling interventions for this spectrum is felt.
Key words: adolescents, children of divorce, perceived stress, qualitative study
تاریخ دریافت: ۱۹/۰۵/۱۴۰۰ received:10/08/2021
تاریخ پذیرش: ۲۲/۰۴/۱۴۰۱accepted: 13/07/2022
*این مقاله برگرفته از پایان نامۀ کارشناسی ارشد است.
مقدمه
طلاق1 یکی از عوامل ایجادکنندۀ اختلال و آشفتگی در زندگی انسانها است (آماتو، 2010). تصمیم به طلاق، نتیجۀ فشار درونی شدیدی است که حداقل به یکی از همسران وارد میشود و ممکن است از طریق برآورده نشدن نیازها یا اهداف و عدم توجه به عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، فردی و شخصیتی روی دهد (روسی، هالتزورس مونرو و رود، 2016). از سوی دیگر، طلاق پدیدهای است که برتمامی ابعاد جامعه اثر میگذارد، زیرا سبب پرورش فرزندان محروم از نعمتهای خانواده که احتمالاً فاقد سلامت کافی روانی هستند، میشود (شعبانی و تات، 2016). بنابراین اگر هریک از زوجین به دلایلی نتوانند با آرامش به زندگی در کنار یکدیگر ادامه دهند و از یکدیگر جدا شوند، پیامدهای نامطلوب و چالشهای زیادی در انتظار آنها است که بر سلامت جسمانی و روانی، احساس امنیت، اعتماد و کیفیت زندگی آنها و فرزندانشان در آینده اثر میگذارد (آماتو، 2010).
به عبارتی دیگر طلاق نه تنها تعادل روانی دو انسان، بلکه تعادل روانی فرزندان، بستگان، دوستان و نزدیکان را نیز بههم میریزد (اسمیر، 2013). یکی از مشکلهای روانشناختی که ممکن است در فرزندان طلاق به وجود آید تنیدگی ادراكشده2 است.
تنیدگی ادراكشده مبین ادراک فرد از یک موقعیت تنیدگیزا در زندگی فرد است و منعکسکنندۀ ارزیابی کلی از اهمیت و سختی چالشهای محیطی و شخصی است (ایزدیتامه، 2010). بنابراین عوامل فردی و محیطی هر دو در ادراك عاملهای تنیدگیزا، اهمیت واجد است. عاملهای موقعیتی تأثیرگذار، زمینۀ موقعیت را فراهم میآورند و عاملهای فردی، عنصرهایی هستند که فرد نسبت به موقعیت واکنش نشان میدهد. چگونگی ادراك این عاملهای محیطی و فردی، امکان ارزیابی موقعیت تنیدگیزا یا غیرتنیدگیزا را فراهم میکند (کلرادو و ارتبرگ، 2016). تنیدگی ادراکشده نشان میدهد چگونه فرد احساسهای درونی خود نسبت به تنیدگی را تجربه و درک میکند (میمورا و گریفیتس، 2008).
با شکلگیری تفکر انتزاعی3، نوجوان به این امکان دست پیدا میکند که از محدودۀ زمان و مکان فراتر رود و به مسائلی فکرکند که با درد و رنج همراه است (شاکریاردکانی، اسعدی و دهقانی، 2021). در این دوره نوجوان ناگزیر از مدارا با تنیدگیهای اضافی است، حال اگر با فشارهای دیگری چون مرگ یا طلاق والدین روبهرو شود زمینۀ بروز بحران و مشکلات روانی یرای وی فراهم میشود (شریفی درآمدی، 2009).
تنیدگی نوجوانان به شرایط یا موقعیت‌هایی اشاره دارد که در آن نوجوانان با خواسته‌ها و ملزومهای محیطی روبهرو میشوند که از منابع اجتماعی و شخصی که در اختیار دارند فراتر است. تنیدگی منجر به اختلال در عملکرد شناختی، کاهش خلاقیت، افزایش نگرانی، بهفکر فرورفتن و انعطافناپذیري میشود و میتواند با تحت تأثیر قراردادن نظام رفتاري فرد به بروز رفتارهای سازشنایافتۀ سلامت از جمله کاهش فعالیت بدنی، رژیم غذایی نامناسب، مصرف بیش از اندازۀ الکل، سیگار کشیدن و مصرف افراطی داروها منتهی شود (بارلو و دیگران، 2016). هنگامی که فردی در سنین نوجوانی طلاق والدین را تجربه میکند، بهنظر میرسد با نوعی آسیب مواجه شده است (شان و دیگران، 2019).
براساس نتایج یک پژوهش فراتحلیل فرزندان خانوادههای طلاق نسبت به همسالان غیرخانوادههای طلاق مشکلهای عاطفی و رفتاری بیشتری دارند و از سلامت روانی کمتری رنج میبرند (برنتانو و کلارک استوارت، 2007). بهعبارت دیگر فرزندان طلاق در نوجوانی بهدلیل سن پایینتر و مهارتهای ناکارآمد، بیشترین آسیب را متحمل میشوند (فومبی و بوسیک، 2013). این نوجوانان در اثر طلاق والدین نهتنها دچار مشکلهای رفتاری میشوند بلکه نگرانی، افسردگی، گوشهگیری و حس ناامیدی بیشتری را تجربه میکنند (پیکی، 2003). شعبانی و تات (2016) نیز در پژوهش خود بدین نتیجه رسیدند که دختران خانوادههای طلاق بیش از دختران خانوادههای غیرطلاق علایم اختلالهای روانی را نشان میدهند. مرادی و اخانی (2019) نیز نشان دادند که بین فرزندان طلاق در مقایسۀ با کودکان عادی میزان بیشتری از اختلالهای روانی، اضطراب، تنیدگی، گوشهگیری، مشکلهای اجتماعی، مسائل توجه و تفکر و مشکلهای اجتماعی و اقتصادی (کنگلوسی، 2019) وجود دارند. در راستای همین امر، پژوهش جلیلیراد و علیآبادی (2013) نشان داده است که طلاق سبب ترس از آینده، احساس گناه، احساس تنهایی و مشکلهای روانی برای فرزندان میشود. کولین ریکتس (2015) نیز این نکته را خاطر نشان کرده است که با طلاق والدین منابع تنیدگی در فرزندان فعال میشود.
شکی نیست که آسیب طلاق زمانیکه نوجوان درک درستی از پدیدۀ طلاق نداشته باشد، باعث افزایش تنیدگی ادراکشدۀ آنان میشود و آسیبها را چند برابر خواهد کرد و در مقابل بهبود در خزانه مهارتهای بینفردی و افزایش تابآوری روانشناختی، مصونیت روانی نوجوانان را سبب میشود (خدایی و زارع، 2021). بنابراین این پژوهش درپی این بود که از طریق واکاوی، تجربۀ تنیدگی ادراکشدۀ نوجوانان دختر طلاق را به صورت عمیق مورد بررسی قرار دهد. از لحاظ کاربردی این پژوهش میتواند برای اقشار زیادی از جمله معلمان و سایر فعالان حوزۀ آموزش، والدین نوجوان، خانوادۀ جدید نوجوان (منظور از خانوادۀ جدید افرادیاست که نوجوان بعد از واقعۀ طلاق با آنها زندگی میکند که میتواند شامل پدر بزرگ، مادر بزرگ، سایر خویشاوندان، ناپدری، نامادری، و خواهر و برادرانی استکه با ازدواج مجدد والدین وارد زندگی او میشوند)، مشاوران، مددکاران اجتماعی و سایر فعالان حوزۀ بهداشت روانی مفید واقع شود زیراکه ادراک عمیق تنیدگی میتواند به برداشت نادرست از موقعیت منجر شود. در صورتی که اقشار مذکور بتوانند عوامل افزاینده و کاهندۀ سطح تنیدگی ادراکشدۀ این نوجوانان را شناسایی کنند، میتوانند رفتار مناسبتری با آنها داشته باشند و از ابتلای این نوجوانان به آسیبهای اجتماعی و روانی تا حد زیادی جلوگیری کنند. نتایج این پژوهش از لحاظ نظری نیز میتواند حائز اهمیت باشد، چراکه با مشخص شدن منابع و پیامدهای تنیدگی، زمینۀ مداخلههای مناسب برای کنترل تنیدگی ادراک شدۀ این نوجوانان میسر شود.
روش
به منظور بررسی تجارب نوجوانان فرزند طلاق از رویآورد کیفی و از شیوه پدیدارشناسی4 استفاده شد. بنابراین، برای درک تجارب زیستۀ نوجوانان دختر فرزند طلاق، روش پدیدارشناسی اتخاذ شد که به تشریح ساختار یا ماهیت تجارب زندگی و معنا بخشیدن به آنها و توصیف دقیق پدیدهها از خلال تجارب زندگی روزمره میپردازد و هدف این روش، فهم ساختار اصلی پدیدههای تجربه شدۀ انسانی از طریق تحلیل توضیحهای شفاهی تجربیات از زاویۀ دید مشارکتکنندگان است (انصاری، یارمحمدیان، یوسفی و یمانی، 2007).
جامعۀ این پژوهش شامل نوجوانان دختر فرزند طلاق شهر تهران در سال 1399-1400بود. در این پژوهش برای انتخاب نمونه از نمونهبرداری هدفمند و به شیوۀ دردسترس استفاده شد. بنابراین، براساس هدف پژوهش مشارکتکنندگان از میان نوجوانان دختر فرزند طلاق انتخاب شدند که مایل به ابراز دیدگاههای خود در باب تجارب تنیدگی ادراکشده بودند. 17 نفر از دختران مورد مصاحبه قرار گرفتند. انتخاب آزمودنیها تا حد اشباع یعنی زمانی که در خلال مصاحبه هیچ اطلاعات جدیدی بهدست نیامد، ادامه یافت. اشباع دادهها رویآوردی در پژوهش کیفی برای تعیین کفایت نمونهبرداری است و زمانی رخ میدهد که دادۀ بیشتری که سبب توسعه، بزرگتر شدن یا اضافه شدن به مفاهیم موجود شود، بهدست نیاید (برنز و گروف، 2015). برای بهحداقل رساندن ناهمگنی افراد شرکتکننده در پژوهش ملاکهای ورود عبارت بودند از: 1-داشتن تمایل برای حضور در پژوهش، 2- دختر بودن، 3- ساکن شهر تهران، 4-عدم سابقه بیماری جسمانی و روانی مزمن، 5-تجربۀ فرزند طلاق و داشتن تنیدگی. همچنین ملاکهای خروج از پژوهش عبارت بودند از: وجود سابقه بیماری جسمی مزمن، نداشتن تنیدگی و در دسترس نبودن برای انجام مصاحبه.
قبل از انجام مصاحبه، به شرکتکنندگان در مورد رعایت اصول اخلاقی پژوهش توضیحهای لازم داده شد و پس از کسب رضایتشان، به آنها پیرامون حق انصراف از مصاحبه و محرمانه بودن مشخصات در کل فرایند پژوهش اطمینان داده شد. همچنین درمورد ضبط مصاحبه از شرکتکنندگان اجازه گرفته شد.
در این پژوهش 76/11 درصد از دختران ترک تحصیل کرده بودند و 23/88 درصد درحال تحصیل بودند. همچنین 05/47 درصد در وضعیت اقتصادی ضعیف و 94/52 درصد در وضعیت اقتصادی متوسط بودند. مصاحبهها از زمان شروع تا تحلیل نتایج سهماه به طول انجامید و مدت زمان تمامی مصاحبهها 60 تا 45 دقیقه بود. در این پژوهش به دلیل ماهیت اکتشافی از مصاحبه ساختنایافته و عمیق فردی5 از نوع بنا به فرصت پیشآمده استفاده شد. این نوع مصاحبه که به مصاحبۀ پدیدارشناسی نیز مشهور است نوع خاصی از مصاحبۀ جامع است که بر پایه روش نظری پدیدارشناسی قرار دارد و در آن منبع اصلی اطلاعات، مصاحبۀ عمیق و ژرفی است که به صورت مشارکتی بین پژوهشگر و مصاحبهشونده انجام میگیرد (انصاری و دیگران، 2007).
سوالهای مصاحبه به صورت باز پاسخ و بر اساس اهداف و پیشینه نظری پژوهش توسط پژوهشگران طراحی شد که به مشارکتکنندگان اجازه می‌داد به موضوع تجربۀ خود در این حوزه بهصورتی که علاقهمند بودند، نزدیک شوند. در ادامه با توجه به پاسخ‌های مشارکتکنندگان و با درنظرداشتن هدف پژوهش، سؤالهای جدیدتری پرسیده میشد. سپس برای انجام تحلیل‌های بعدی، مصاحبهها به دقت روی کاغذ پیاده سازی شد. لازم به ذکر است که برای محفوظ ماندن مشخصههای آزمودنیها، در گزارش نقل قول‌ها از عبارت شرکت کننده شماره 1، 2 و ... استفاده شد.
به منظورتحلیل دادهها از روش کلایزی6 استفاده شد. این بخش توسط دو دانشجوی رشتۀ مشاوره در مقطع دکتری که از آموزشهای کامل و جامع در این زمینه برخوردار بودند، اجرا شد. پس از اجرای هر مصاحبه، مکالمههای ضبط شده چندین بار با دقت گوش داده شد و کلمه به کلمه روی کاغذ پیاده شد. سپس تمام مطالب به دقت خوانده شد و به هر کدام از یادداشتها رجوع و عبارتهای مهم استخراج شد (استخراج جملههای مهم). در سومین مرحله، معنی یا مفهوم هر عبارت مهم به شکل کد شکل گرفت. ابتدا دستیار پژوهش و سپس حسابرس، صحت و دقت کدها را مورد بررسی قرار دادند و در ادامه در مورد مفاهیم ناهمخوان با مشورت و اقناعسازی تصمیمگیری شد. در این پژوهش، پژوهشگران دربارۀ شیوههای انجام کدگذاری و طبقهبندی دادهها طی فرایند پژوهش و تا زمان رسیدن به توافق، گفتوگو و تعامل مداوم داشتند. در این مرحله، پس از رسیدن پژوهشگران به مفاهیمی مشترک که از گفتوگوهای یک مصاحبه استخراج شده بود، ضمن قرار دادن متن گفتوگوها در اختیار شرکتکنندگان، مضامین اصلی و فرعی استخراجشده را نیز با آنها در میان گذاشتند تا از صحت و دقت کافی در دریافت مضمون از سوی افراد شرکتکننده اطمینان حاصل کنند. نکتههای دریافتشده از سوی شرکتکنندگان در این مرحله اهمیت بسیاری داشت، زیرا در برخی موارد به اصلاح مواردی منجر شد که بهدقت بیشتر یافتهها کمک کرد. در چهارمین گام، مفاهیم به شکل موضوعی درون دستهها سازماندهی شدند. با بررسی شباهتها و تفاوتهای کدها و کنار هم قرار دادن آنها، 53 مضمون فرعی بهدست آمد. مضامین فرعی نیز بر اساس شباهتهای مفهومی خود در سهمضمون اصلی، تم یا درونمایه اصلی قرار گرفتند. در مرحلۀ پنجم، یافتهها در راستای توصیفی جامع از پدیدۀ مورد نظر تلفیق شدند. در مرحلۀ ششم، توصیفی جامع از پدیدههای مورد بررسی به شکل یک بیانیۀ صریح و روشن تنظیم و ارائه شد. در گام آخر، معتبرسازی نهایی بر اساس ملاکهای اعتبار و قابلیت اطمینان مورد بررسی قرار گرفت.
در این پژوهش از چهار معیار موثق بودن پژوهشهای کیفی، یعنی قابلیت تصدیق7، قابلیت اطمینان8، قابلیت اعتبار9 و قابلیت انتقال10 استفاده شد. جهت تضمین قابلیت اعتبار، پس از تحلیل مصاحبهها، نتایج در اختیار پنج نفر از شرکتکنندگان قرار گرفت و نظرهای آنها در مورد نامگذاری برخی کدها و تشابه مفهومی بعضی مضامین فرعی و اصلی دریافت و اعمال شد. به منظور تعیین قابلیت تصدیق، پژوهشگران کوشیدند تا پیشفرضهای خود را تا حد امکان در روند جمعآوری و تحلیل دادهها، دخالت ندهند. به منظور حصول اطمینان از اعتبار دادهها، فایلهای صوتی مصاحبهها، متن مصاحبهها، کدها و طبقهبندی مضامین فرعی و اصلی توسط یکی از اساتید روانشناسی با تجربه، به دقت بررسی و کنترل شد تا تعابیر و معانی دادهها با هم تطبیق داده شوند.
یافتهها
یافتهها نشان میدهد مشارکتکنندگان تجارب متفاوتی نسبت به تجربۀ طلاق والدین نشان دادند. نتایج حاصل از تحلیل دادهها در جدول 2 آمده است.
[1] divorce
[2] perceived stress
[3] abstract thinking
[4] phenomenological research method
[5] unstructured & in-depth interview
[6] Colaizzi
[7] confirmability
[8] dependability
[9] credibility
[10] transferability
جدول 2
مضامین اصلی و فرعی پژوهش
مضامین اصلی | مضامین فرعی | فراوانی | ||||
منابع تنیدگیزا | ترس از آینده مبهم | 16 | ||||
طرد اجتماعی | 12 | |||||
عوض شدن برخورد مردم | 10 | |||||
برچسب فرزند طلاق | 17 | |||||
وضعیت اقتصادی نامطلوب | 15 | |||||
محروم بودن از خانواده کارآمد | 13 | |||||
ترس از عدم موفقیت تحصیلی | 5 | |||||
دعواهای خانوادگی | 9 | |||||
یادآوری خاطرههای تلخ | 3 | |||||
تجاوز جنسی | 8 | |||||
عدم امنیت روانی | 6 | |||||
نداشتن حریم خصوصی | 7 | |||||
تنهایی و غربت | 6 | |||||
اجبار به تن فروشی | 3 | |||||
راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی | انجام فعالیتهای هنری و فرهنگی | 8 | ||||
انجام فعالیتهای ورزشی | 9 | |||||
سرگرمی و تفریحهای سازنده | 11 | |||||
سرگرمی و تفریحهای مخرب | 10 | |||||
بهرهمندی از معنویات | 7 | |||||
گله و شکایت از خدا | 6 | |||||
گریه و زاری | 9 | |||||
فاصلهگیری از اجتماع | 8 | |||||
اهمالکاری | 5 | |||||
نشخوار فکری | 6 | |||||
روابط غیرمشروع | 3 | |||||
ارتباط با دوستان سالم | 10 | |||||
پیامدهای تنیدگی بالا | مشکلهای جسمانی | 17 | ||||
پرخاشگری | 13 | |||||
اعتیاد به فضای مجازی | 15 | |||||
افسردگی | 11 | |||||
اعتیاد به مواد مخدر | 9 | |||||
مصرف قرصهای روانگردان | 8 | |||||
کمبود خواب | 5 | |||||
پُرخوابی و کابوس | 6 | |||||
کماشتهایی | 7 | |||||
پُر اشتهایی | 5 | |||||
دوریگزینی | 6 | |||||
سستی در باورهای مذهبی | 15 | |||||
گریزانشدن از دین و خدا | 3 | |||||
اختلال در حافظه | 4 | |||||
کاهش تمرکز حواس | 10 | |||||
فاصلهگیری از اعمال مذهبی | 5 | |||||
روابط جنسی آزاد | 6 | |||||
خودارضایی بیمارگون | 7 | |||||
گرایش به همجنسگرایی | 2 | |||||
عدم جرأتمندی | 4 | |||||
تنفر از جنس مذکر | 5 | |||||
بدبینی به مردم | 6 | |||||
بیانگیزگی | 11 | |||||
نبود معنا در زندگی | 9 | |||||
عدم مسئولیتپذیری | 3 | |||||
پنهانکاری | 7 | |||||
احساس گناه | 8 | |||||
همانطورکه در جدول 2 آمده است، سهمضمون اصلی و 53 مضامین فرعی در بین مصاحبهها بهدست آمد. در زمینۀ منابع تنیدگیزا، راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی و پیامدهای تنیدگی به سه مورد از مضامین با بیشترین فراوانی بهعنوان نمونه اشاره شده است.
منابع تنیدگیزا
ترس از آیندۀ مبهم: شرکتکنندگان اظهار کردند ترس از رخدادهای پیشبینی نشده و بحرانهای احتمالی آنان را فلج کرده است. در واقع بهخاطر ترس از آیندۀ مبهمی که پس از پشتسر گذاشتن بحرانی در زندگی افراد ایجاد میشود، اشخاص از تصمیمگیریهای مهم و ریسکپذیری خودداری میکنند یا با احتیاط فراوان انجام میدهند. شرکتکنندۀ شمارۀ 3 میگوید:"آینده مبهم من منبع بعدی تنیدگیم است که وقتی فکر میکنم نکند سرنوشتم مانند مادرم شود که آخر و عاقبت او این شده که در خانه 35 متری با دو بچهاش زندگی میکند و صبح تا شب جان میکند تا بتواند برای ما یک لقمه نان بیاورد. میخواهم خودکشی کنم تا از دست این زندان راحت شوم."
برچسب فرزند طلاق: بهطور قطع به یقین فرزند طلاق بودن و برچسب آن یکی از دلایل اصلی تنیدگی در میان دختران و پسران است و همه آنها بر این مقوله اتفاق نظر دارند که فرزند طلاق بودن یکی از دلایل اصلی تنیدگی آنهاست و سبب عدم شناسایی استعدادهای و تواناییهای آنان و تنها قضاوت براساس گذشته اشخاص (پدر ومادر) و نسبت دادن به آنها میشود. شرکتکنندۀ شمارۀ 1 میگوید:"منبع دیگر تنیدگی محیط اجتماعی است که من را به عنوان فرزند طلاق در خود نمی پذیرد و همواره برچسب فرزند طلاق به من زده می شود و اجازۀ فعالیتهای اجتماعی به من داده نمی شود و من به شدت گوشهگیر و افسرده هستم."
وضعیت اقتصادی نامطلوب: آسیبپذیریهای مطرحشده اقتصادی جامعه از یکسو و قرارگرفتن در موقعیت نامساعد اقتصادی فردی از سوی دیگر میتواند صدمههایی را به افراد وارد سازد. تابآوری و برنامهریزی هدفمند میتواند راه خروج از این شرایط باشد. شرکتکنندگان نیز بیان داشتند که بهدلیل وضعیت نامساعد اقتصادی مجبور به انجام فعالیتهایی بودند. شرکتکنندۀ شمارۀ 3 میگوید:"مادرم خانه مردم کار میکند و دست به هر کاری می زند تا بتواند خرج ما را بدهد ولی خرج ها سنگین است، اجاره خانه داریم از طرفی هم به خاطر وضعیت جامعه نمی گذارد من به عنوان یک دختر در خانه مردم کار کنم."
راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی
سرگرمی و تفریحهای سازنده: تخلیۀ انرژی از راه تفریحهای سالم و بدون آسیب به خود و اشخاص دیگری از جمله راهبردهای مقابلهای مثبت بودند. شرکتکنندگان اظهار داشتند که از طریق موسیقی گوش دادن، فیلم دیدن، مطالعه، کلاس زبان و غیره سعی داشتند، افکار و احساسهای خود را به امور مثبت و سازنده معطوف سازند. شرکتکنندۀ شمارۀ 4 میگوید:"من فقط سعی میکنم زمانم را سپری کنم و به مسائل فکر نکنم. گاهی وقتها هم قدم میزنم و ورزش میکنم و موسیقی گوش میدهم اما میدانید اینها همه مقطعی است و یکی دو ساعت مشکلهایم را از یادم میبرد و بعد که از آن حالوهوا بیرون بیایم همه چیز دوباره شروع می شود."
سرگرمی و تفریحهای مخرب: گذراندن اوقات فراغت هم به گونه مثبت و هم منفی امکانپذیر است. امروزه اکثر نوجوانان به محض قرارگرفتن در مشکلهای روی به اماکن و موارد مخرب روان و جسم میآورند. از این جمله موارد میتوان به قلیان کشیدن، سیگار کشیدن، مصرف مشروبات الکی، قرصهای آرامبحش، روابط غیرسالم با جنس مخالف، اعتیاد به فضای مجازی، خودارضایی و سایر راهبردهای منفی اشاره کرد. شرکتکنندۀ شمارۀ 14میگوید:"دوستهایم باعث شدهاند که من سیگار بکشم و سیگاری شوم. همین دوست هایم باعث شدهاند که با این سن کمم دوست پسر بگیرم و دوست پسر داشته باشم. البته جدا شدم از دوست پسرم ولی به هر حال تجربهاش را داشتم."
ارتباط با دوستان سالم: تحلیل مصاحبهها نشان داد همانطور که بعضی از دوستیها سبب به انحراف کشیدهشدن افراد بود، بسیاری از آنان نیز توانستند با برقراری ارتباط مناسب و یک دوست خوب مسیر زندگی خود را عوض کرده و به ثبات برسند. همچنین حس تنهایی آنان فراموش شود. شرکتکنندۀ شمارۀ 3 میگوید:"دوستان زیادی پیدا کردهام که هم سن و سال من نیستند ولی خیلی تأثیر خوبی روی من داشتند."
پیامدهای تنیدگی بالا
مشکلهای جسمانی: شرکتکنندگان بیان داشتند مشکلات جسمانی نظیر: سردرد، سرگیجه، دندان درد، بیحسی، مشکلهای گوارشی، قاعدگی نامنظم، ریزش مو، تنگی نفس، تیک، لرزش دستها، ناخن جودیدن، کندن مو و مسائلی از این دست را هنگام طلاق والدین تجربه کردند. شرکتکنندۀ شمارۀ 3 میگوید:"بهخاطر تنیدگیم هست یا هر چیز دیگری، به شدت ناخن هایم را میجوم وقتی تنها میشوم، موهایم خیلی میریزد، معدهام ترش میکند."
پرخاشگری: این پیامد تنیدگی بالا، ضمن آسیبرساندن به خود، سبب آسیب واردکردن به دیگران نیز میشود. در اکثر مواقع ما این رفتار را در کسانی میبینیم که در کودکی در معرض خشونت خانوادگی قرار داشتند. شرکتکنندۀ شمارۀ 16 میگوید:"عصبی و پرخاشگر هستم، یعنی میدانی اصلا کنترلم دست خودم نیست یکی بگوید یک من تا ده را رفتهام. با داداشهایم خیلی وقتها جنگ و دعوا میشود در خانه که نگو و نپرس، آنها داد میزنند من فریاد میزنم، آنها عصبانی میشوند من عصبانیتر میشوم، آنها فحش میدهند. به لطف پدر و مادرمان که خیلی بههم فحش میدادند ما فحشهای خوبی یادگرفتهایم من بدتر از آنها فحش می دهم."
اعتیاد به فضای مجازی: اعتیاد به اینترنت و فضای مجازی، گرایش به رفتارهای پرخطر و عواطف منفی را در افراد بهخصوص سن نوجوانی تقویت میکند. این فضاهای سرگرمکننده میتواند همانند طلاق که بنیانهای خانواده را از هم میپاشد، بنیان فرد را از هم بگسلاند. شرکتکنندۀ شمارۀ 12میگوید:"اعتیاد خیلی شدید به فضای مجازی دارم یعنی دائما گوشی دستم است و در فضای مجازی میچرخم. دوستان مجازی برای خودم پیدا کردهام، گهگاهی با همین دوستان که نمیدانم که هستند و از کجا آمدهاند بیرون میرویم، بی کسی است دیگر کاریش نمیتوان کرد."
سستی در باورهای مذهبی: شرکتکنندگان اظهار داشتند که با طلاق والدین، آنان از زندگی ناامید شدند و باورهای مذهبی که قبلا در آنان شکل گرفته بود، رو به سستی کشیده شد. شرکتکنندۀ شمارۀ 3 میگوید:"اعتقادهای مذهبیام سست شده است. دیگه چیزی برام مهم نیست."
بحث
نتایج این پژوهش نشان داد دختران فرزند طلاق، پس از این رویداد، منابع تنیدگیزا، راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی و پیامدهای تنیدگیزا متنوعی را تجربه میکنند.
در تبیین اولین مضمون یعنی منابع تنیدگیزا میتوان گفت، یکی از علائم پرتکرار این فشار وارده، ترس از آیندۀ مبهم است. طلاق ضمن برهم زدن تعادل روانی-عاطفی افراد خانواده موجب بروز تنیدگیهایی دربارۀ زندگی آیندۀ افراد میشود. پژوهش جلیلیراد و علیآبادی(2013) نشان دادند که طلاق سبب ترس از آینده، احساس گناه، احساس تنهایی و مشکلات روانی برای فرزندان میشود. در راستای همین امر، کولین ریکتس (2015) این نکته را برجسته ساخت که با طلاق والدین منابع تنیدگی در فرزندان فعال میشود و نگرانیهای آنان در ارتباط با مشکلهای اقتصادی و رفتاری، اجتماعی، وضعیت تحصیلی، اختلال در سازش یافتگی و تنیدگی ارتباطی آغاز میشود.
پارسونز (1985) به نقش عنصر خانواده توجه دارد و خانواده را به عنوان تنها نهاد عمدۀ موجود در جامعه میداند که میتواند عشق و محبت مورد نیاز را برای شخص فراهم آورد. بدیهی است طلاق والدین به منزلۀ از بین رفتن چتر امنیتی فرزندان بهشمار میرود. همچنین وضعیت اقتصادی خانوادههایی که فرزندان طلاق در آن زندگی میکنند، اغلب نامناسب، رفاه پایین و منازل کوچک است و از پولجیبی کمتری بهرهمند هستند. بنابراین مشکلهای اجتماعی و اقتصادی زیادی دارند (کنگلوسی، 2019).
در زمینۀ راهبردهای مقابلهای میتوان گفت، سبکهای مقابلهای تلاش مستمر به منظور سازشیافتگی افراد با وضعیت نامتعادل است (دیربای، توماس و شانافلت، 2005). در این پژوهش نیز راهبردهای مقابلهای مثبت و منفی توسط نوجوانان انجام میشد. این واکنشها با نظریه کنترل اجتماعی هیرشی (1966) قابل تبیین است. بر اساس این نظریه تصور این است که پیوند اجتماعی، شخص را با جامعه ارتباط میدهد. این پیوند چهار عنصر دارد: پیوستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد (فیوضات و حسینینثار، 2010). بنابراین، رفتارهای انحرافی زمانی رخ میدهد که تعلقات اشخاص به جامعه مرسوم (برای مثال تحصیلها و فعالیتهای تفریحی) ضعیف شود یا از بین برود. بنابراین یکی از عناصر کلیدی برای توسعۀ تعلق به جامعه، مشارکت در فعالیتهای مرسوم است. به قول هیرشی یک فرد ممکن است به حدی مشغول انجام کارهای مرسوم باشد که فرصتی برای انجام رفتارهای انحرافی پیدا نکند. بنابر گفته هیرشی این فعالیت‌ها شامل تماشای فیلم، تفریحها، کار و ورزش است (علیوردینیا و علیمردانی، 2016). در این پژوهش نیز مشارکتکنندگان با حضور در کلاسهای مختلف اعم از نقاشی، موسیقی، ورزشی، تئاتر، خیاطی و انجام فعالیتهای خاص ورزشی و هنری سعی در ایجاد سرگرمی و تفریح سالم برای خود داشتند.
به لحاظ پیامدهای تنیدگی بالا میتوان اشاره کرد که فرزندان خانوادههای طلاق در زمینههای جسمانی، شخصیتی-عاطفی، خانوادگی، تحصیلی و اقتصادی پیامدهای نامناسبی را تجربه میکنند. از آنجاکه سلامت روانی فرزند با جسم او رابطه تنگاتنگی دارد، در خانوادههای طلاق جسم فرزندان دچار اختلالهایی میشود (سیلیکنز و نوتون، 2018). جدایی والدین دارای پیامدهای گوشهگیری، پرخاشگری، بهانهجویی، غمگینی، اختلال در خواب، ناخنجویدن، بیزاری از زندگی و فرار از منزل میشود (یحییزاده و حامد، 2014). فشار مشکلهای جسمانی در دختران بیشتر از پسران است و اغلب اختلالهای رفتاری، پرخاشگری و گوشهگیری را نشان میدهند (عباسیآبرزگه، سهرابی و بوبور، 2019).
از جمله یکی دیگر از رفتارهای همراه با تنیدگی بالا اعتیاد به فضای مجازی و دوریگزینی از جمع است. اجتناب و دوریگزینی به معنای تنها و مجرد و در خلوت بودن و از جمع کنارهگرفتن است. گوشهگیری زمانی حالت بیماری پیدا میکند که فرد از آمیزش با جمع و همنوعان بیزار و بیمناک باشد. در این مورد اگر گوشهگیری به موقع درمان نشود به پیدایش حالت روانی شدید و افسردگی منجر میشود (اسمارت، 2006). عدم احساس توانمندی و حرمت خود پایین و نیز ناتوانی در بروز احساسها، بیان افکار و نظریهها، خود باعث جدایی فرد از فعالیتهای گروهی است (سراجخرمی و حسینینسب، 2019). همچنین بهعلت اینکه نوجوانان فرد طلاق خشم زیادی را تجربه میکنند، احساس ترس و بیپناهی دارند و بهزیستی و سلامت روانی آنان تحت تأثیر قرار میگیرد (کنستن و جنسن، 2019).
یکی دیگر از واکنشهای سازشنایافته، سستی در باورهای دینی بود. در تبیین آن میتوان گفت دختران فرزند طلاق شاید به علت ضعف در این بُعد و ناتوانی در بهکارگیری اعتقادهای دینی در تبیین چگونگی این رخداد و حفظ یکپارپگی شخصیت خود، آن را رها کردهاند. میلام و اشمیت (2018) نشان دادند که پیامدهای مقابلهای مثبت مثل عبادتکردن و منفی مانند خشم نسبت به خدا و سستی در باورها، میان فرزندان طلاق بسیار دیده میشود. با توجه به اینکه تنیدگیادراک شده در نوجوانان فرزند طلاق زیاد است، میتوان گفت طلاق مجموعۀ وسیعی از تغییرها و سازماندهیهای مجدد را در خانواده ایجاد میکند که در طول زمان بر فرزندان آثار مثبت و منفی دارد. چراکه تعداد کمی از فرزندان شیوۀ مقابلۀ درست با تنشها و هیجانها را آموختهاند.
از جمله محدودیتهای این پژوهش، تعميمدهي نتايج است که فقط به جامعه مورد نظر منطقي و امکانپذير است، و براي سطوح ديگر بايد جانب احتیاط رعايت شود. بنابراين انجام پژوهش در زمينۀ موضوع مورد بررسي در دیگر جوامع آماری براي مقايسۀ نتايج پيشنهاد ميشود.
منابع
Abbasi Abzargeh, M., Sohrabi, M., & Bobour, A. (2019). Comparison of perceived stress, depression and anxiety in female adolescents of divorced families with parental death experience. Afagh Journal of Humanities, 27, 99-81. [In Persian].
Alivardinia, A., & Alimardani, M. (2016). Experimental application of everyday activity theory in the study of students' deviant behaviors. Applied Sociology, 28 (3), 1-24. [In Persian].
Amato, P. R. (2010). Research on divorce: Continuing trends and new developments. Journal of Marriage and Family, 72, 640-655.
Ansari, M., Yarmohammadian, M., Yousefi, A., &Yamani, N. (2007). Introduction to qualitative research methodology: The way and method of theorizing in humanities and healthcare. Isfahan: Publication of Isfahan University of Medical Sciences and Health Services. [In Persian].
Barlow, D. H., Rapee, R. M., & Reisner, L. C. (2016). Mastering stress. American Health Publishing Company.
Cangelosi, D. (2019). Play therapy for children of divorce. New York: Guilford Publications.
Collardeau, F., & Ehrenberg, M. (2016). Parental divorce and attitudes and feelings toward marriage and divorce in emerging adult: New insights from a multiway-frequency analysis. Journal of European Psychology Students, 3, 24-33.
Collins Ricketts, J. (2015). The lived experiences of adult children of mid to later-life parental divorce: An interpretative phenomenological analysis. Doctor of Philosophy, Nova Southeastern University.
Fomby, P., & Bosick, S. J. (2013). Family instability and the transition to adulthood. Journal of Marriage and Family, 35(5), 0243-0266.
Foyuzat, A., & Hosseini Nasar, M. (2010). Theories of social deviations. Tehran: Pajhwok Publishing. [In Persian].
Jalilirad, A., Aliabadi, Z. (2013). Divorce and its harm to children. The first national conference on sustainable development in educational sciences and psychology. [In Persian].
Khodaei, A., & Zare, H. (2021). The effectiveness of teaching psychological resilience on positive and negative affect and life satisfaction in adolescence. Journal of Developmental Psychology: Iranian Psychologist, 17(67), 291-302. [In Persian].
Knutsen, M., & Jensen, T. K. (2016). Changes in the trauma narratives of youth receiving trauma-focused cognitive behavioral therapy in relation to posttraumatic stress symptoms. Psychotherapy Research, 26 (1), 99-111.
Moradi, Sh., & Akhani, A. (2019). Comparison of psychological disorders of divorced and normal children. Journal of Developmental Psychology: Iranian Psychologist, 44 (8), 118-111. [In Persian].
Mimura, C., & Griffiths, P. (2008). A Japanese version of the Perceived Stress Scale: Cross-cultural translation and equivalence assessment. BMC Psychiatry, 8(85), 120-155.
Milam, S. R., & Schmidt, C. K. (2014). A mixed methods investigation of posttraumatic growth in young adults following parental divorce. The Family Journal, 26(2), 56-65.
Pike, L. T. (2003).The adjustment of Australian children growing up in single parent families as measured by their competence and self –esteem. Journal of Childhood, 10(2), 181-200.
Rossi, F. S., Holtzworth-Munroe, A., & Rudd, B. N. (2016). Intimate partner violence and child custody. In L. Drozd, M. Saini, & N. Olesen (Eds.), Parenting plan evaluations: Applied research for the family court (pp. 346-373). New York, NY, US: Oxford University Press.
Shabani, J., & Tat, M. (2016). Comparison of profiles among female students in divorced and ordinary high schools in Gorgan. Journal of Family and Research, 36, 106-91. [In Persian].
Shakeri Ardakani, F., Asadi, S., & Dehghani, F. (2021). The development of just world beliefs for self and others from adolescence to emerging adulthood. Journal of Developmental Psychology: Iranian Psychologist,17(67), 259-270. [In Persian].
Sharifi Daramadi, P. (2009). Comparison of mental health status of divorced and orphaned adolescents between normal and normal ages between 15 and 18 years old in Isfahan, Journal of Psychology and Educational Sciences, 8, 98-71. [In Persian].
Siraj Khorami, N., & Hosseini Nasab, M. (2019). Investigating the causes and factors of isolation and offering solutions to eliminate it in primary school. Journal of Elites and Political Science, 4 (2), 1-8. [In Persian].
Schmeer, K. K. (2013). Family structure and child anemia in Mexico. Social Science Medicine, 95, 16–25.
Schaan, V. K., Schulz, A., Schächinger, H., & Vögele, C. (2016). Parental divorce is associated with an increased risk to develop mental disorders in women. Journal of Affective Disorders, 253, 60-66.
Sillekens, S., & Notten, N. (2014). Parental divorce and externalizing problem behavior in adulthood: A study on lasting individual, family and peer risk factors for externalizing problem behavior when experiencing a parental divorce. Deviant Behavior, 6(1), 1-16.
Smart, C. (2006). Children's narratives of post-divorce family life: from individual experience to an ethical disposition. The Sociological Review, 54(1). 155-170.
Yahya Zadeh, H., & Hamed, M. (2014). Issues of children of divorce in Iran and related interventions: meta-analysis of existing articles, Journal of Women and Family Studies, 2 (3), 120-91. [In Persian].