بررسی تطبیقی حیله، مصادیق و راهکارهای مقابله با آن در فقه امامیه و حقوق ایران و فرانسه

محورهای موضوعی : فقه النوادر(مستحدثات)

بابک محمدی قهفرخی ¹ (دانشجوی دکتری گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛اصفهان.)
داوود نصیران(نویسنده مسئول) ² (استادیار، گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛ اصفهان.)
مسعود شیرانی ³ (استادیار، گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف آباد؛ اصفهان.)

تاریخ دریافت : 1401/05/05 تاریخ پذیرش : 1401/05/21 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: فقه امامیه, راه‌های مقابله با حیله, حقوق ایران, حقوق فرانسه, حیله, مصادیق حیله,

چکیده مقاله :

حیله در فقه یعنی رسیدن به مطلوب شرعى و هدف مشروع؛ چه این‌که راه رسیدن به آن، امری حلال باشد یا راه مذکور، خود غیر مشروع باشد و در اصطلاح حقوق ایران به معنای استعداد استفاده از سکوت یا اجمال قانون به‌منظور اکتساب حق برای غیرمحق از راه‌هایی که مخالف با ماهیت قانون است و در اصطلاح حقوق فرانسه، به معنای عملی زیرکانه که با استفاده از عیوب مخفی و پنهانی قانون، فرد به دنبال انجام عملی به‌ظاهر قانونی است. این تعاریف مختلف، سبب تفاوت در مصادیق حیله و بالطبع آن راهکارهای مقابله با آن شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته و درصدد پاسخ به پرسش‌هایی از قبیل حیله، مصادیق و راهکارهای مقابله با آن در فقه امامیه، حقوق ایران و فرانسه چیست؟ است.مصادیق حیله در فقه امامیه به سه دسته تقسیم می‌شوند: مصادیق حیلۀ واقعى مثبت و مشروع؛ مصادیق حیلۀ واقعى منفى و مذموم؛ مصادیق حیلۀ صورى. مصادیق حیله در حقوق ایران و فرانسه را می‌توان به دو بخش مصادیق حیلۀ ناقض قوانین شکلی و مصادیق حیلۀ ناقض قوانین ماهوی تقسیم کرد.در فقه امامیه برای حیله‌های مباح راهکار مقابله وجود ندارد، اما برای حیله‌های حرام دو راهکار پیشنهاد شده است؛ راهکار اخلاقی، یعنی تقوا و راهکار فقهی، یعنی حکم به حرمت. راهکارهای مقابله با حیله در حقوق ایران عبارت‌اند از: نظریه انگیزه یا جهت؛ نظریه حسن نیت؛ نظریه منع سوءاستفاده از حق؛ نظریه نظم عمومی؛ قاعده تبعیت عقد از قصد؛ قاعده سد ذرایع؛ قاعده یعامل المکلف بنقیض مقصوده و در مورد راهکارهای مقابله با حیله در حقوق فرانسه می‌توان به اجرای قوانین اتحادیه اروپا؛ ایجاد نهادهای مختلفی برای مبارزه با حیله و تقلب؛ شناسایی نقاط پوشیده از چشم قانون توسط فناوری‌های دیجیتال؛ تعیین قوانین موردی و موضوعی؛ تعیین مجازات در قوانین کیفری اشاره کرد.

چکیده انگلیسی:

A trick in jurisprudence means to achieve the desired religious legal and legitimate goal; whether the way to reach it is halal or the said way is religiously illegitimate. In the term of Iranian law, it means the ability to use the silence or summary of the law in order to acquire rights for the unjust in ways that are against the nature of the law, and in the term of French law, it means a shrewd act in which, by using the hidden defects of the law, a person seeks to perform a seemingly legal act. These different definitions have caused differences in examples of trickery and of course the solutions to deal with it. The present study is carried out through a descriptive-analytical method and tries to answer questions such as "What is the trick, examples and solutions to deal with it in Imamiya jurisprudence, Iranian and French law?" Examples of trickery in Imamiya jurisprudence are divided into three categories: Examples of real positive and legitimate tricks; examples of real negative and reprehensible tricks; Examples of formal tricks. Examples of tricks in Iranian and French laws can be divided into two parts: examples of tricks that violate formal laws and examples of tricks that violate substantive laws. In Imamiya jurisprudence, there is no countermeasure for permissible tricks, but two solutions are proposed for haram (forbidden) tricks including the moral solution that means piety and the jurisprudential solution which means ruling on being haram (forbidden). The solutions to deal with trickery in Iranian law are the theory of motive or direction; the theory of good faith; the theory of preventing the abuse of the right; the theory of public order; the principle of compliance of the contract with the intention; the base of the arms; the principle of Sad Zaraye (avoiding doing harms), the principle of “Yu’amil al-Mukalaf bi Naqiz Maqsoudah”. Regarding the solutions to deal with trickery in French law, it is possible to refer to the strategies including implementing the laws of the European Union, establishing various institutions to fight trickery and fraud, identifying points covered by the law by digital technologies, determining case and subject laws, determining the punishment in the criminal laws.

منابع و مأخذ:

1.    ابن‌درید، محمد بن حسن. (1988م). جمهرة اللغة، بیروت: دارالعلم للملایین.
2.    ابن‌سیده، على بن اسماعیل. (بی‌تا). المخصص، بیروت: دارالکتب العلمیة.
3.    ابن‌قیم، ابن عبدالله.(1973م). اعلام الموقعین، بیروت: دارالجیل.
4.    ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارصادر.
5.    ابوجیب، سعدى. (1408ق). القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً. دمشق: دارالفکر.
6.    ازهرى، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
7.    اسماعیل صینى، محمود. (1414ق). المکنز العربى المعاصر. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
8.    بحیری، عبدالوهاب. (1376). حیله‌های شرعی ناسازگار با فقه. (ترجمه حسین صابری). بی‌جا.
9.    بستانى، فؤاد افرام. (1375). فرهنگ ابجدى. تهران: اسلامی.
10.    بهوتی، منصور بن یونس. (1402ق). کشاف القناع. بیروت: دارالفکر.
11.    جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1387). ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
12.    جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى. (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام. قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
13.    جمعى از مؤلفان. (بی‌تا). مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام (فارسى). قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
14.    حکیم، سید محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقى. (چاپ اول). قم: مؤسسه دارالتفسیر.
15.    حلّى، جعفر بن حسن‌. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
16.    حمیرى، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. دمشق: دارالفکر.
17.    خمینى، روح‌الله. (1415ق). المکاسب المحرمة. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
18.    خوئی، سیدابوالقاسم. (1418ق). التنقیح فی شرح العروه الوثقی. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی (قدس سره).
19.    دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
20.    دهقانی فیروزآبادی، حسین. (1397). حیله در دادرسی مدنی. تهران: فکرسازان.
21.    دیلمی، احمد. (1389). حسن نیت در مسئولیت مدنی. تهران: نشر میزان.
22.    زمخشرى، محمود بن عمر. (1386). مقدمة الأدب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
23.    سبحانی، جعفر. (1419ق). مصادر الفقه الاسلامی و منابعه. بیروت: دارالاضواء.
24.    سنهوری، عبدالرزاق. (بی‌تا). الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
25.    شهید ثانی، زین‌الدین علی. (1423ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
26.    شهیدثانی، زین الدین بن علی. (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
27.    شهیدی، مهدی. (1385). حقوق مدنی. تهران: انتشارات مجد.
28.    طاهرى، حبیب‌الله. (1418ق). حقوق مدنى (طاهرى). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
29.    طباطبایی مجاهد، سید محمد. (بی‌تا). کتاب المناهل. بی‌جا: بی‌نا.
30.    طریحى، فخرالدین بن محمد. (1375). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
31.    طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی الفقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
32.    ظهیری، عباس. (1382). معتمد تحریر الوسیلة (ظهیرى). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
33.    عاملى، جواد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
34.    علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
35.    فخرالمحققین، محمد بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
36.    فیروزآبادى، محمد بن یعقوب. (1415ق). القاموس المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة.
37.    فیومى، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: مؤسسه دارالهجرة.
38.    قاسمی، رسول. (1391). حیله و تقلب نسبت به قانون. تهران: جنگل.
39.    قرشى، سیدعلى‌اکبر. (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
40.    قرشى، سیدعلى‌اکبر. (1412ق). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
41.    کاتوزیان، ناصر. (1376). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت انتشار.
42.    کاتوزیان، ناصر. (1378). الزام‌های خارج از قرارداد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
43.    کاشانی، سیدمحمود. (1352). نظریه تقلب نسبت به قانون«حیل». تهران: بی‌نا.
44.    کاشانی، محمود. (1354). نظریه تقلب نسبت به قانون. تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
45.    کاشف الغطاء، حسن. (1422ق). أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب). نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء.
46.    کلانتری طهرانی، ابوالقاسم. (1425ق). مطارح الأنظار. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
47.    محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اساعیلیان.
48.    مرادى، مجید. (1376). فقه و شریعت از دریچه مقاصد. قم: دو هفته‌نامه پگاه حوزه.
49.    مراغى، میرعبدالفتاح. (1417ق). العناوین الفقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
50.    مرتضى زبیدى، محمد بن محمد. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
51.    مظاهری، حسین. (بی‌تا). مقایسه‌ای بین سیستم‌های اقتصادی. قم: انتشارات جامعه مدرسین.
52.    مقدّس اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
53.    مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع).
54.    مکارم شیرازی، ناصر. (بی‌تا الف). انوار الأصول. بی‌جا.
55.    مکارم شیرازى، ناصر. (1427ق). دائرة‌المعارف فقه مقارن‌. قم: مدرسه الامام على بن ابی‌طالب(ع).
56.    مکارم شیرازى، ناصر. (1428ق). حیله‌های شرعى و چاره‌جویى‌هاى صحیح‌. قم: مدرسه الامام على بن ابی‌طالب(ع).
57.    مکارم شیرازى، ناصر. (بی‌تا). بررسى طرق فرار از ربا. قم: بی‌جا.
58.    موسوی ‌اردبیلی، سیدعبدالکریم. (1423ق). فقه القضاء. قم: جامعة المفید
59.    موسوی بجنوردی، سید محمد. (1375). «قاعده اقدام». فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی. ش2.
60.    موسى، حسین یوسف. (1410ق). الإفصاح فى فقه اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
61.    مهنا، عبدالله على. (1413ق). لسان اللسان: تهذیب لسان العرب. بیروت: دارالکتب العلمیة.
62.    نجفی جواهری، محمدحسن. (1362). جواهر الکلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
63.    نجفى، محمدحسن. (1415ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
64.    نراقى، احمد. (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
65.    نصیری، محمد. (1384). حقوق بین‌الملل خصوصی. تهران: نشر آگه.
66.    نوری، حسین بن محمدتقی. (1366). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، الاحیا التراث.
67.    وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل. (1417ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسه العلامة المجدد الوحید البهبهانی.

_||_