بررسی حق شفعه در اموال منقول و اموال غیرمنقول غیرقابل تقسیم در فقه شیعه و اهل سنت

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

محمدرضا کاظمی نافچی ¹ (دانشجوی دکتری رشته حقوق خصوصی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد، ایران)
داوود نصیران ² (استادیار گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران)
سید محمد هادی مهدوی ³ (استادیار گروه حقوق،واحد نجف اباد، دانشگاه آزاد اسلامی ، نجف اباد،ایران)
رضا عباسیان ⁴ (استادیار گروه حقوق، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد،ایران)

تاریخ دریافت : 1399/06/28 تاریخ پذیرش : 1399/12/12 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: فقه شیعه, اموال غیرمنقول غیرقابل تقسیم, اموال منقول, شفعه, فقه اهل سنت,

چکیده مقاله :

شفعه؛ استحقاق هر یک از شرکا در اخذِ مورد شراکت در صورتِ معامله معاوضی شریک خویش در قبال پرداخت ثمن می‌باشد. درباره وجود حق شفعه در اموال منقول و غیرمنقول، اموال قابل‌ تقسیم و غیرقابل تقسیم، بین فقها اختلاف وجود دارد، برخی از فقها همچون شیخ‌مفید، سیدمرتضی و... قائل به جواز حق شفعه و برخی دیگر از فقها همچون شیخ‌طوسی، علامه‌‌حلی و... قائل به عدم جواز حق شفعه در این اموال هستند و فقهای مذاهب حنفی، حنبلی، شافعی و مالکی نیز قائل به عدم وجود حق شفعه در این اموال می‌باشند. نظر غالب در حقوق ایران نیز عدم جواز حق شفعه در موارد مذکور است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته و درصدد پاسخگویی به پرسش‌هایی از قبیل؛ آیا حق شفعه در اموال منقول و غیرمنقول غیرقابل تقسیم در فقه جایز است؟ می‌باشد. حق شفعه در اموال منقول و غیرمنقول غیرقابل تقسیم در ادله اربعه فقهی ثابت است و ماهیت و فلسفه وجودی شفعه نیز دلیلی بر اثبات این مدعاست.

چکیده انگلیسی:

Shofeh in jurisprudence and article 808 means the right of each of the copartner in obtaining the partnership in case of exchange of exchange with his copartner for the payment of the price. Shofeh is current in immovable property that cannot be divided, and there is a difference between jurists in movable and immovable property that cannot be divided. This research has been done in a descriptive-analytical way and seeks to answer questions such as: "What is the jurisprudential basis of the right of Shofeh in cases of movable and immovable property that cannot be divided?" and so on. Regarding the background of the research, it should be said that several research studies include: the conditions for obtaining intercession in the subject law of Iran and Imami jurisprudence from Fakhreddin Asghari, the principles Shofeh on jurisprudence in movable property from the perspective of Islamic religions from Morteza Rahimi, omparative study Shofeh in Sunni jurisprudence And the rights of Iran have been exercised by Sadegh Soltanpour, etc. But the difference between the present study and the mentioned cases in proving the right of shofeh in over transferable property and Non-transferable property Indivisible based on jurisprudential reasons, while that research, looking for proving the lack of right of shofeh in over transferable property and Non-transferable property Indivisible. The result is that obtaining Shofeh in movable and immovable, property that is indivisible in the four reasons of jurisprudence (books, traditions, consensus and reason) is fixed

منابع و مأخذ:

قرآن‌کریم

ابن ابی عقیل عمانی، حسن بن على، حیاة ابن أبی عقیل و فقهه‌، قم، مرکز معجم فقهى، 1413ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367ش.

ابن ادریس حلی، محّمد بن منصور، کتاب السرائر، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،1410ق.

ابن براج، عبدالعزیز، المهذّب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1406ق.

ابن بطال، علی بن خلف، شرح صحیح البخارى لابن بطال، ریاض، مکتبة الرشد، 1423ق.

ابن تیمیة، عبدالسلام بن عبدالله، المحرر فی الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، ریاض، مکتبة المعارف، 1404ق.

ابن جلاب، عبیدالله بن الحسین، التفریع فی فقه الإمام مالک بن أنس، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1428ق.

ابن حبان، محمد، الإحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1408ق.

ابن حزم، علی بن أحمد، المحلى بالآثار، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.

ابن رسلان شافعی، أحمد بن حسین، الزبد فی الفقه الشافعی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.

ابن رشد قرطبی، محمد بن أحمد، البیان والتحصیل والشرح والتوجیه والتعلیل لمسائل المستخرجة، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1408ق.

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلى علمی الأصول والفروع، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، بی‌تا.

ابن سیده، على بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.

همو، المخصص، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن شحنه حلبی، أحمد بن محمد، لسان الحکام فی معرفة الأحکام، قاهره، البابی الحلبی، 1393ق.

ابن طیی فقعانی، علی بن علی، الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود، شیراز، نشورات مکتبة مدرسة إمام العصر (عج)، 1418ق.

ابن عابدین حنفی، محمد أمین بن عمر، رد المحتار على الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.

ابن عثیمین، محمد بن صالح، الشرح الممتع على زاد المستقنع، دار ابن الجوزی، 1422ق.

ابن عسکر، عبد الرحمن بن محمد مالکی، إرْشَادُ السَّالِک إلىَ أَشرَفِ المَسَالِکِ فِی فقهِ الإمَامِ مَالِک، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی و أولاده، بی‌تا.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد اسدى‌، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407ق‌.

ابن قدامه حنبلی، عبدالله بن أحمد، الکافی فی فقه الإمام أحمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.

ابن قدامه مقدسی، عبدالرحمن بن محمد، الشرح الکبیر على متن المقنع، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن أحمد، عمدة الفقه، مصر، المکتبة العصریة، 1425ق.

ابن قدامه، ابومحمد، الکافی فی فقه الامام الاحمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.

ابن مازَة حنفی، محمود بن أحمد، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی فقه الإمام أبی حنیفة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.

ابن مَحَامِلی شافعی، أحمد بن محمد، اللباب فی الفقه الشافعی، مدینه، دارالبخارى، 1416ق.

ابن مرتضی، شرح الأزهار، بی­جا، بی­جا، بی‌تا.

ابن ملقن، عمر بن علی، التذکرة فی الفقه الشافعی لابن الملقن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1427ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر،1414ق.

ابن مودود موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار لتعلیل المختار، قاهره، مطبعة الحلبی، 1356ق.

ابن نجیم، زین الدین بن إبراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، دار الکتاب الإسلامی، بی‌تا.

أبوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی، دمشق، دارالفکر، 1408ق.

ازهری، صالح بن عبدالسمیع، الثمر الدانی شرح رسالة ابن أبی زید القیروانی، بیروت، المکتبة الثقافیة، بی‌تا.

اشتهاردی، علی پناه، مجموعة فتاوى ابن الجنید، قم، الجماعه المدرسین بقم، بی‌تا.

أصبحی مدنی، مالک بن أنس، المدونة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

اصفهانى، ابوالحسن، وسیلة النجاة، مع تعالیق الإمام الخمینی (ره)، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1380ش.

امامى، سید حسن، حقوق مدنى (امامى)، تهران، انتشارات اسلامیة، بی‌تا.

انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1419ق.

ایروانی، محمّد باقر، دروس تمهیدیّة فی الفقه الإستدلالی، المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیة، 1422ق.

آل راضی، محمد طاهر، بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول، قم، دارالهدی، 1426ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا.

بخاری، محمد بن إسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله صلى الله علیه وسلم وسننه وأیامه = صحیح البخاری، دمشق، دارطوق النجاة، 1422ق.

بدرى، تحسین، معجم مفردات أصول الفقه المقارن، تهران، المشرق للثقافه و النشر، 1428ق.

بروجردى، آقا حسین، منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة)، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، 1386ق.

بستانى، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدى، تهران، اسلامی، 1375ش.

بغدادی حنفی، غانم بن محمد، مجمع الضمانات، دارالکتاب الإسلام، بی‌تا.

بهوتى حنبلى، منصور بن یونس، الروض المربع شرح زاد المستقنع، دارالمؤید، بی‌تا.

بیهقی کیدری، قطب الدین، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، 1374ش.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1391ش.

حازم خنفر، أبوالبهاء، الحاشیة العثیمینیة على زاد المستقنع، بی‌جا، بی‌تا.

حائری، سیدکاظم، منهاج الصالحین، بی­جا، بی­چا، بی‌تا.

حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

همو، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة، مجمع البحوث الإسلامیة، بی‌تا.

حسینی عاملی، سید محمد جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة للفقیه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

حسینی تفرشی، سیدمصطفى، نقدالرجال، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.

حسینی، سید میرعبدالفتاح، العناوین الفقهیة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1417ق.

حصنی، ابوبکر بن محمد، کفایه الاخیار فی حل غایه الاختصار، دمشق، دارالخیر، 1994م.

حلبی، أبوالصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، 1403ق.

حلی، یحیى بن سعید، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة الإمام الصادق (علیه السلام)، 1394ش.

حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دمشق، دارالفکر،1420ق.

دسوقی، محمد بن عرفه، حاشیه الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالاحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.

دسوقی مالکی، محمد بن أحمد، حاشیة الدسوقی على الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن (راغب اصفهانى)، تهران، مرتضوی، 1374ش.

رحیبانى حنبلی، مصطفى بن سعد، مطالب أولی النهى فی شرح غایة المنتهى، المکتب الإسلامی، 1415ق.

رصاع، محمد بن قاسم، شرح الحدود ابن غرفه للصراع، بیروت، المکتبه العلمیه،1350ق.

روحانی، سید محمد حسینی، منهاج الصالحین، مکتبة الالفین، بی‌تا.

زرکشی حنبلی، محمد بن عبدالله، شرح الزرکشی، دارالعبیکان، 1413ق.

زمخشرى، محمود بن عمر، مقدمة الأدب، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، 1386ش.

زنجانى، عباس على عمید، فقه سیاسى (عمید)، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1421ق.

زیلعی، فخرالدین، تبیین الحقائق شرح کنزالدقائق و حاشیه الشلبی، قاهره، المطبعه الکبری الامیریه، 1313ق.

سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دارالتفسیر، بی‌تا.

سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.

سلمان، عبدالعزیز بن محمد، الأسئلة والأجوبة الفقهیة، بی‌جا، بی‌تا.

سمیعى، جمشید، ترجمه متن و شرح کامل رسائل شیخ انصارى، اصفهان، خاتم الانبیاء، 1387ش.

سند، محمد، منهاج الصالحین‌، قم، باقیات، 1433ق.

سید مرتضی علم الهدی، علی بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، قم، مکتب آیة الله العظمى السید السیستانی، 1415ق.

شافعی، محمد بن إدریس، الأم، بیروت، دارالمعرفة،1410ق.

همو، مسند الإمام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1370ق.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا.

همو، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد‌، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، ‌1414ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دارالتفسیر، 1427ق.

همو، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، بی‌تا.

شیخ بهایی، محمد بن حسین و ساوجى، نظام بن حسین، جامع عباسى و تکمیل آن (محشّى، ط - جدید)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1429ق.

شیخ صدوق، محمد بن على، ترجمه من لا یحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، 1367ش.

همو، المقنع، مؤسسة الإمام الهادی علیه السلام، 1415ق.

همو، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم، جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة، بی‌تا.

شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی،1410ق.

شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر وشرحه النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر، بیروت، عالم الکتب، 1406ق.

شیرازی، إبراهیم بن علی، التنبیة فی الفقه الشافعی، بی‌جا، بی‌تا.

صاحب جواهر، محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1362ش.

صعیدی عدوی، علی بن أحمد، حاشیة العدوی على شرح کفایة الطالب الربانی، بیروت، دارالفکر، 1414ق.

طاهرى، حبیب الله، حقوق مدنى (طاهرى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1418ق.

طباطبایی، سید علی، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، قم، مکتبة آیة الله العمظى المرعشی النجفی، بی‌تا‌.

همو، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدّلائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1418ق.

طباطبائی قمی، سید تقی، مبانی منهاج الصالحین، قم، منشورات قلم الشرق، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن‌، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة‌، 1410ق.

طحاوی، أحمد بن محمد، شرح معانی الآثار، مدینه، عالم الکتب، 1414ق.

طریحى، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.

طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار، تهران، دارالکتب الإسلامیّة، بی‌تا.

همو، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

همو، الفهرست، نجف اشرف، مکتبه المرتضویه، بی‌تا.

همو، عدة الأصول، قم، المطبعة ستاره، 1417ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، بی‌تا.

همو، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، 1414ق.

همو، قواعد الأحکام، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین،1418ق.

همو، خلاصة الاقوال‌فی معرفة الرجال، مؤسسة نشر الفقاهة،1417ق.

همو، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1414ق.

عمرانی شافعی، یحیى بن أبی الخیر، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جده، دارالمنهاج، 1421ق.

عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363ش.

عینى، محمود بن أحمد، البنایة شرح الهدایة، بیروت، دارالکتب العلمیة،1420ق.

غمراوی، محمد زهری، السراج الوهاج على متن المنهاج، بیروت، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.

فاضل کاظمی، جواد بن سعید، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، تهران، مرتضوی، 1365ش.

فاضل مقداد، مقداد بن عبداللّه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی (ره)، 1404ق.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فى فقه القرآن، تهران، مرتضوى، 1373ش.

فخرالمحققین، محمد بن حسن حلی، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌، قم، مؤسسه اسماعیلیان‌، 1387ق.

فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1410ق.

فیاض، محمد اسحاق، منهاج الصالحین، قم، مکتبه سماحه آیه الله العظمی الحاج الشیخ محمد اسحاق الفیاض، بی‌تا.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی و یلیه منبع الحیاه، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.

همو، الوافی‌، اصفهان، کتابخانه امام أمیرالمؤمنین على (ع)، 1406ق.

فیروز آبادى، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

قاری، علی بن محمد، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، بیروت، دارالفکر، 1422ق.

قاضی عبدالوهاب، عبدالوهاب بن علی، التلقین فی الفقة المالکی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.

قدوری، أحمد بن محمد، مختصر القدوری فی الفقه الحنفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.

قرشى، سیدعلى اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1412ق.

قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

قطب راوندى، سعید بن هبه‏الله، فقه القرآن (راوندى)، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره)، 1405ق.

قلى زاده، احمد، واژه‌شناسى اصطلاحات اصول فقه، تهران، بنیاد پژوهش­های علمی فرهنگی نور الاصفیاء، 1379ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ش.

همو، گزیده کافى، تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، 1363ش.

کاسانی حنفی، أبو بکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.

کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریر المجلة، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، بی‌تا.

گروه اصطلاح نامه اصول فقه، اصطلاح نامه اصول فقه، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‏، 1387ش.

ماوردی، علی بن محمد، الإقناع فی الفقه الشافعی، بی‌جا، بی‌تا.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، الوجیزة فی الرجال‌، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، بی‌تا.

محقق ثانی، علی بن حسین، جامِعُ المَقاصد فی شرح القواعد، قم، موسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، بی‌تا.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیة، تهران، قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، 1410ق.

همو، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.

محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1383‏ش.

همو، ایقاع، اخذ به شفعه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى، 1426ق.

مدرسی، سید محمد تقی، احکام معاملات‌، قم، انتشارات محبان الحسین(ع)، 1390ش.

همو، الفقه الاسلامی تعلیقات على العروة الوثقى و مهذب الأحکام‌، بیروت، دارالقارئ، 1427ق‌.

مرتضى زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.

مرداوی حنبلی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.

مروارید، علی أصغر، الینابیع الفقهیة، بیروت، دارالتراث، 1410ق.

مروجی، علی، تمهید الوسائل فی شرح الرسائل‌، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، 1428ق.

معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، فرهنگ نما کتاب آراد، 1387ش.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمّد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تهران، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

مقدسی، عبدالرحمن بن إبراهیم، العدة شرح العمدة، قاهره، دارالحدیث، 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر، قواعدالفقهیه، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، 1370ش.

مواق مالکی، محمد بن یوسف، التاج والإکلیل لمختصر خلیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.

موسوی بجنوردى، سید حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، 1377ش.

مومن سبزواری قمی، علی، جامع الخلاف و الوفاق، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر(عج)، 1379ش.

مهنا، عبدالله على، لسان اللسان: تهذیب لسان العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، کیهان، 1371ش.

نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1362ش.

نجم الدین حلی، جعفر بن زهدرى‌، إیضاح ترددات الشرائع‌، قم، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى- ره، ‌1428ق.

نسفی، عبدالله بن أحمد، کنز الدقائق، دارالبشائر الإسلامیة، 1432ق.

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسه آل البیت الاحیاء التراث العربی، 1408ق.

نوری، محمد اسماعیل، آشنایى با ابواب فقه، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی، 1379ش.

واسطى زبیدى، سید محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.