ابن‌صفار و پیشبرد نجوم اسلامی در اندلس: قبلهیابی در کتاب العمل بالاسطرلاب و ساعت آفتابی «بلاطة»
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
فاطمه رضایی
1
(دانش‌آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
یونس فرهمند
2
(عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران)
موسی اکرمی
3
(استاد گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
قنبرعلی رودگر
4
(استادیار گروه آموزش الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران)
کلید واژه: ابن‌صفار, اسطرلاب, ساعت آفتابی بلاطة, قبلهیابی, منجمان اندلس,
چکیده مقاله :
ابن صفار (حدود 370- 426ﻫ) منجم و ریاضی دان مسلمان اندلسی (اسپانیایی) آثار چندی در علم نجوم تألیف کرده است. مشهورترین اثر او کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته واجزائه است که در این پژوهش معرفی، بررسی و برخی نوآوری‌های آن عرضه خواهد شد. هم‌چنین ساعتی آفتابی به نام بلاطة از این منجم برجای مانده که قدیم‌ترین ساعت آفتابی در اندلس است. توجه این نجوم دان اندلسی به زیج خوارزمی(د 235ﻫ) که خود متأثر از زیج سندهند بودهو نیز جغرافیای بطلمیوس نشان از اتکا و اعتنای او به علوم ایرانی، هندی و یونانی دارد. توجه به این نکات البته به معنای نادیدن تأثیرپذیری او از استادش، ابوالقاسم مسلمة بن احمدمجریطی (د 398ﻫ) نیست. افزون بر این‌ها، تعیین قبله قرطبه با مقدار 30 درجه جنوب شرقی و یافتن مسافت و جهت تا مکه در این اثر حاکی از اهتمام او به موضوع قبله یابی است. نویسندگان نوشتار پیش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسطرلاب و نیز ساعت آفتابی بلاطة به بحث درباره نقش ابن‌صفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبلهیابی و تعیین وقت نیم روز در اندلس هم اشاراتی کرده‌اند.
Ibn Saffār(370-426 AH), was an Andalusian Muslim astronomer and mathematician who authored several works on astronomy and also constructed the oldest-Sundial of Andalusia called Balāta To determine the time of prayer in noon and possibly afternoon. Since the Qibla is one of the sacred symbols of Islam, which has been at the center of Muslim attention for the centuries, finding the Qibla was especially important for this Muslim scholar. The question is how and in what way the qibla and the distance between Andalusia and Mecca have been obtained in the most famous work of Ibn Saffār, the Kitāb al-‘amal bi-l-asṭurlāb and also what were the characteristics of his “Balata” sundial? To study this subject, it is necessary to know the mathematical methods in finding the Qibla as well as the sundials.The authors of the present paper focus on Kitāb al-‘amal bi-l-asṭurlāb and also Balata sundial discuss about Ibn Saffar's role in the Andalusian astronomy and finding Qibla direction and determination of noon time there and based on the newly found chapters of her treatise, it has been concluded that he set the Cordoba qibla in the southeast direction and at an angle of 30 degrees to the rising sun during the winter solstice. The influence of this Astronomer from his master, “Maslama al‐Majrīṭī” (398 AH) and his attention to Kharazim's zīj, which was influenced by Zīj al-Sindhind and as well as Ptolemy's Geography indicates his reliance on Iranian, Indian and Greek sciences.
ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دارالفکر، 1377ﻫ .
ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، بیروت، دارالفکر، 1983م.
ابن صفار، ابوالقاسم احمد، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره 9/2863 و شماره 2/ 13747 کتابخانه مرعشی، قم.
همو، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره964، کتابخانه اسکوریال.
ابن‌عذاری، بیان المُغرب فی‌اختصار اخبار الملوک الاندلس و المَغرب، بیروت، دارالثقافة، چاپ سوم، 1983م.
ابن نطاح، کتاب العمل بالاسطرلاب، نسخه خطی، شماره 9602، کتابخانه بریتانیا، نسخههای خطی شرقی.
باییکروسا، میاس «کتاب العمل بالاسطرلاب»، مجلة المعهد المصری للدراسات الاسلامیة فی مدرید، مطبعة المعهد المصری فی مدرید، العدد الثالث، المجلد الاول، 1955م.
بتانی، الزیج الصابی فی حساب النجوم و فلک البروج و مواضع الکواکب و غیرها، تحقیق نلّینو، لبنان، دارالمکتبة بیبلون، 1899م.
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، قاهره، دارالمعارف مصر، 1975م.
پالولو، لورنزو مینیو، «پلاتوی تیوولی»، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه فریبرز مجیدی، زیر نظر احمد بیرشک، تهران، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی- انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، 1375ش.
چهره‌های نامدار اندلس، ویراستار: علیرضا باقر، قم، بنیاد دانشنامهنگاری ایران و دانشگاه ادیان و مذاهب، 1391ش.
دیانت، علی اکبر، «ابن‌صفار»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش.
سارتن، جورج، مقدمه‌ای بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1389ش.
سامسو، خولیو، «العلوم الدقیقة فی الاندلس»، الحضارة العربیة الاسلامیة فی الاندلس، تحریر سلمی خضراء جیوسی، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1998م.
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ریاض، دار الثقافة و النشر بالجامعه، 1411ق.
عنان، عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات کیهان، چاپ اول، 1366ش.
فاتحینژاد، عنایتالله، «اشبیلیه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
قاسملو، فرید، «زرقالی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، انتشارات کتاب مرجع ، چاپ اول، 1395ش.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ چهارم، 1393ش.
کینگ، قبلهیابی در اسلام، ترجمه حسین ناهید، اصفهان، خانه ریاضیات اصفهان با همکاری موسسه فرهنگی فاطمی، 1384ش.
مجیدی، فریبرز، فرهنگ تلفظ نام‌های خاص، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ چهارم، 1397ش.
نلّینو، کرلوآلفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، چاپخانه بهمن، 1349ش.
یاقوت حموی، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش.
Almiron, Esteban Marti’nez, Legodo Gnomonico de al-Andalus, Cordoba, la Publication Ediciones Reloj Andalusi, 2014.
Berggren, J. L, “Sundials in Medieval Islamic Science and Civilization”, Simon Fraser University, Burnaby, B.C.Canada, June 2001
Bernburg, Lutz Richter, “Sāʿid al‐Andalusī”, Thomas Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York, Springer, 2007.
Glick, Thomas & Others, Medival Science, Technology and Medicine and Encyclopedia, Rouledge, T&F, Newyourk-London, 2005.
Goldestein, B.R, “Ibn Al-Saffar”, EI2, V. III, new edition, Leiden, London, 1986.
Kennedy, E.S & M.H, Geographical Coordinates ofLocalities from Islamic Sources, Frankfurt, Johann Wolfgang Goethe-University, 1987.
King, David, “The Enigmatic Orientation of the Great Mosque of Córdoba Explained,” 2018.
www.academia.edu/35797452/C%C3%B3rdoba_Mosque_orientation_explained_30-01-2018_- _NOW_PUBLISHED_IN_SUHAYL_2018_19, Available 2019.
King, David,“Three Sundials from Islamic Andalusia”,
تاریخ العلوم العربیه،تشرین، المجلد الثانی 1978.
King, David, World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca: Innovation and Tradition in Islamic Sciences, London, Al-Furgane, Islamic Heritage Foundation; Leiden, Boston, Koln: Brill, 1999.
King, David, “Kibla”, EI2, Leiden, E.J. Brill, 1986.
King, David & Richard, Lorch, “Qibla Charts, Qibla Maps and Relatead Instruments”, The History of Cartography, Chicago & London: The University of Chicago Press, 2017.
Rius, Monica, “Ibn al-Saffar”, Thomas Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York, Springer, 2007.
Samso, Julio, “Andalusi & Maghribi Astronomical Sources: What Has Been Done and What Remains to Be Done”, Islamic Astronomy and Medieval Spain, Variorum, Vol.VI, 1994.
Samso, Julio, “Astrology Pre-Islamic Spain and the Conquest of Al-Andalus”, Revista Del Instituto Eqipcio de Estudios Islamicos, Espanol, 1985-1986, N.23.
Samso, Julio, “Maslame Al-Majriti and the Alphonsine Book on the Constraction the Astrolabe”,
تاریخ العلوم العربیة، 1980.
Samso, Julio, Honorino Mielgo, “Ibn Ishaq al-Tunisi and Ibn Muadh al-Jayyani on the Qibla”, Islamic astronomy and medieval Spain, Aldershot, Hampshire, Gt. Brit, vol.VI, 1994.
_||_
ʿAnān, ʿAbd Allāh, Tārīkh Dawlat-i Islāmī darAndalus, Trans. Abdul Mohammad Ayati, Tehran, Intishārāt- i Kiyhān,1st. ed., 1366/1987.
Battānī, Kitāb al-Zīdj al-Ṣābī, Revised by Nallino, Lebanon, Dār al-Maktaba Bīblūn, 1899.
Bāyīkirusā, Mīyās, “Kitāb al-ʿAmal bi-l-Asṭurlāb”, Madjallat al-Maʿhad al-Misrī lil- Dirāsāt al-Islāmiyya fī Madrīd(Madrid), Maṭbaʿat al-Maʿhad al-Misrī fī Madrīd(Madrid), No. 3, Vol. 1, 1955.
Brockelmann, Carl, Geschichte der arabischen Litteratur, Cairo, Dar al-Maʿārif Miṣr, 1975.
Ĉīhrihā- yi Nāmdār-i Andalus, Revised by Alireza Bagher, Qom,Bunyād - i Dānishnāma Nigārī- yi Iran wa Dānishgāh- i Adyān wa Madhāhib, 1391/ 2012.
Dianat, Aliakbar, “Ibn Ṣaffār”, Encyclopaedia Islamica, Mohammad Kazem Mousavi-Bojnourdi (as Supervisor), Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia,1367/ 1988.
Fatehi Nejad, Enayatollah, “Ishbīliyya”, Encyclopaedia Islamica, Mohammad Kazem Mousavi-Bojnourdi (as Supervisor), Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1377/ 1998.
Ghassemlou, Farid, “Zarḳālī”, Dānishnāma- yi Djahān- i Islām, Gholam-Ali Haddad-Adel (as Supervisor), No. 21, Tehran, Intishārāt-I Kitāb- i Mardjaʿ, 1st. ed., 1395/ 2016.
Ibn Abī Uṣaybiʿa, Aḥmad b. Ḳāsim, ʿUyūn al- Anbāʾ fī Ṭabaḳāt al- Aṭibbāʾ, Beirut, Dār al-Fikr, 1377 AH/ 1957.
Ibn Sāʿid al-Andalusī, Ṭabaḳāt al-‘Umam, Beirut, Dār al-Fikr, 1983.
Ibn al-Ṣaffār, Abū ʾl -Ḳāsim Aḥmad, Kitāb al-ʿAmal bi-l-Asṭurlāb, Manuscript, No. 2863/9 & 2/13747, Ayatollah Marashi Najafi Library, Qom.
Ibid, Kitāb al-ʿAmal bi-l-Asṭurlāb, Manuscript, No. 964, El Escorial library.
Ibn ʿIdhārī, Bayān al-Mughrib fī Ikhtiṣār Akhbār Mulūk al- Andalus wa ʾl- Maghrib, Beirut, Dār al- Thaḳāfa, 3rd. ed., 1983.
Ibn Naṭṭāh, Kitāb al-ʿAmal bi-l-Asṭurlāb, Manuscript, No.9602, The British Library, Oriental Manuscripts.
King, David Anthony, Ḳibla- Yābī dar Islām(World - maps for finding the direction and distance to Mecca: innovation and tradition in islamic science), Trans. Hasan Nahid, Isfahan, Khāna- yi Riyāḍiyyāt Isfahan Bā Hamkārī- yi Mawʾassisa- yi Farhangī- i Fāṭimī, 1384/ 2005.
Krachkovsky, Ignaty Yulianovich, Istoriia arabskoi geograficheskoi literatury,Trans.Abolghasem Payandeh, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī Farhangī, 4th ed., 1393/ 2014.
Majidi, Fariborz, Farhang-I Talaffuẓ- i Nām- hā- yi Khāṣ, Tehran, Intishārāt- i Farhang- i Muʿāṣir, 4th. ed., 1397/ 2018.
Nallino, Carlo Alfonso, Tārīkh- i Nudjūm- i Islāmī, Trans. Ahmad Aram, Tehran, Baman Publations, 1349/ 1970.
Paluello, Lorenzo Minio, “Pilātū- yi Tīwūlī” (Plato of Tivol), Zindigī- nāma- yi ʿIlmī- yi Dānishmandān, Trans. Fariborz Majidi, Ahmad Birashk (as Supervisor), Tehran, Bunyād - i Dānishnāma- yi Buzurg- i Fārsī- Intishārāt- i ʿIlmī Farhangī, 1st. ed., 1375/ 1996.
Samso, Jolio, “al- ʿUlūm al- Daḳīḳa fī ʾl-Andalus”, Al-Haḍārat al-ʿArābiyyat al-Islāmiyyat fī al-Andalus, Revised by Silmī Khaḍrāʾ Djuyūsī, No. 2, Beirut, The Centre for Arab Unity Studies, 1998.
Sarton, George, Introduction to the History of Science, Trans. Gholamhossein Sadri Afshar, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī Farhangī, 1389/ 2010.
Sezgin, Fuat, Taʾrīkh al-Turath al- ʿArabī, Riyadh, Dār al- Thaḳāfat wa al-Nashr Bi-ʾl-Djāmiʿa, 1411 AH/ 1990.
Yāḳūt Ḥamawī, Muʿdjam al- Buldān, Trans. Alinaghi Monzavi, Tehran, Ministry of Cultural Heritage, 1380/ 2001.
Almiron, Esteban Marti’nez, Legodo Gnomonico de al-Andalus, Cordoba: la Publication Ediciones Reloj Andalusī, 2014.
Berggren, J. L., “Sundials in Medieval Islamic Science and Civilization”, Simon Fraser University, Burnaby, B.C.Canada, june (2001), pp.8-14.
{people.math.sfu.ca/~berggren/Attachments/Dials_Publications/Islamic_sundials.pdf}.Available 2019.
Bernburg, Lutz Richter, “Ṣāʿid al‐Andalusī”, Thomās Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer Reference. New York: Springer, (2007), pp. 1005-1006.
King, David, “The Enigmatic Orientation of the Great Mosque of Córdoba Explained,” (2001), pp.1-99.
King, David,“Three Sundials From Islamic Andalusia”,Ta՚rīkh‘ūlumealarabīa, Mudjalladi2, 1978, 166-196.
King, David, World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca: Innovation and Tradition in Islamic Sciences, London: Al-Furgane, Islamic Heritage Foundation; Leiden, Boston, Koln: Brill, 1999.
King, David, “Kibla”, EI2, Leiden, E.J. Brill, V.v, (1986), p.83.
King, David & Richard, Lorch, “Qibla Charts, Qibla Maps and Relatead Instruments”,The History of Cartography, Chicago & London: The University of Chicago Press. (2017), pp. 189-205.
Riyus, Monika, “Ibn al-Saffār”, Thomas Hockey, The Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York: Springer, (2007), pp. 566-567.
Samso, Julio, “Andalusi & Maghribi Astronomical Sources:What Has Been Done and What Remains to Be Done”, Islamic Astronomy and Medieval Spain, Variorum, Vol.VI, (1994) , pp.75-104.
{www.islamicmanuscripts.info/reference/books/Furqan-1997-Editing/Furqan-1997-Editing-075-104-Samso.pdf, Available 2019.
Samso, Julio, “Astrology Pre-Islamic Spain and the Conquest of Al-Andalus”, Revista Del Instituto Eqipcio de Estudios Islamicos, Espanol, 1985-1986, N.23, pp. 79-94.
Samso, Julio, “Maslame Al-Majriti and the Alphonsine Book on the Constraction the Astrolabe, Ta՚rīkh‘ūlumealarabīa,1980, N.7, 146-148.
Samso, Julio, Honorīnu Mīelgu, “Ibn Ishāq al-Tunisī and Ibn Muādh al-Jayyānī on the Qibla”, Islāmīc Astronomy and medieval Spain, Aldershot, Hampshire, Gt. Brit, vol.VI. 1994, pp.1-25.