تاریخ خیرات و اصح التواریخ: معرفی دو تاریخ عمومی از سده نهم هجری و بررسی بازنمایی تاریخ صدر اسلام در آنها
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: تاریخ خیرات, اصح التواریخ, تاریخنگاری اسلامی, تیموریان, محمد بن فضل‌الله موسوی,
چکیده مقاله :
تاریخ خیرات و اصح التواریخ، نوشته محمد بن فضل‌الله موسوی، از تاریخ‌های عمومی کمترشناخته‌شده سده نهم هجری اند. مقاله حاضر، ضمن معرفی این دو کتاب، به چگونگی بازنمایی تاریخ صدر اسلام در این دو اثر متعلق به عصر تیموری، با تکیه‌بر تاریخ خیرات، پرداخته است. اگرچه نوشته‌های موسوی در بادی نظر از منظر داده‌های تاریخ‌نگارانه و ارزش ادبی چندان حائز اهمیت نمی‌نماید، اما بازتاب دهنده نگاه وی به تاریخ صدر اسلام، به‌عنوان فردی باورمند به حقانیت مذهبی ـ سیاسی علی و آل علی(ع) و متأثر از آموزه‌های صوفیانه روزگار خویش است. این نگاه را می‌توان نمونه‌ای از رویکردهای دینی در خراسان عهد تیموری شمرد. افزون بر این، حاشیه‌نویسی‌ها و تغییراتی که در سده‌های بعد به نسخه‌های تاریخ خیرات و اصح التواریخ راه یافته به‌مثابه خوانش متفاوت خوانندگان از متن و انعکاس‌دهنده دگرگونی در مرزبندی‌های هویت شیعی در ایران طی سده‌های نهم تا سیزدهم هجری است.
Tārikh-i Khayrāt and Aṣaḥḥ al-tawārikh by Muhammad ibn Fazlullah Musavi are less well-known general histories from the ninth century AH/ the fifteenth century AD. The purpose of this essay is to introduce the above-mentioned works and discussing representation of the early history of Islam in Tārikh-i Khayrāt and Aṣahh al-tawārikh. Although Musavi's works are not much significant in terms of historiographical data and literary value, the reflection of his approach as a believer in the religio-political legitimacy of Alī ibn Abī Ṭālib and his descendants and also the influence of Sufi doctrine on Musavi’s narrative of the history of early Islam represents the context of religious thought in Timurid Khorasan. Moreover, the marginal annotations and revisions on the manuscripts of Tārikh-i Khayrāt and Aṣaḥḥ al-tawārikh, which have been made in the following centuries, could be the readers' different perusal of the text and reflecting the transformation of Shiite identity boundaries in Persia during the fifteenth to the twentieth centuries.
کتابشناسی
اسکات میثمی، جولی، تاریخنگاری فارسی، ترجمه محمد دهقانی، تهران، ماهی، 1391ش.
امینی‌زاده، علی و محمدعلی رنجبر، «تسنن دوازده امامی خراسان (در سده‌های هشتم و نهم هجری)؛ زمینه‌ها و علل»، شیعه‌شناسی، دوره 15، ش57، بهار 1396ش.
بارتولد، و. و، ترکستان‌نامه، ترجمه کریم کشاورز، ج1، چ دوم، تهران، آگاه، 1366ش.
برگل، یو.ا، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، مترجمان یحیی آرین‌پور و دیگران؛ ج2، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362ش.
بهار، محمدتقی، سبک شناسی، 3ج، تهران، زوار، چ سوم، 1388ش.
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم، انصاریان، 1385ش.
حافظ ابرو، زبده‌التواریخ، تصحیح سیدکمال حاج سیدجوادی، ج1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.
خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1386ش.
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
همو، فهرست میکروفیلم‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1348ش.
همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج16، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1357ش.
ریجون، لوید، عزیز نسفی، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران، نشر مرکز، 1378ش.
صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج4، چ دهم، تهران، فردوس، 1373ش.
قزوینی، حمدالله، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، چ سوم، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
مشکوریان، محمدتقی و فریدون اللهیاری، «تغییر خطبه به نام ائمه اثنی‌عشر (ع): قدرت سیاسی و دین در آغاز حکومت سلطان حسین بایقرا»، جستارهای تاریخی، س5، ش1، بهار و تابستان 1393ش.
منزوی، احمد، فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج1، چ دوم، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
موسوی، محمد بن فضل‌الله، اصح التواریخ، نسخه عکسی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ کتابت: 1173ﻫ، شماره10ـ3106.
همو، تاریخ خیرات، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ کتابت: 1267 ﻫ، شماره 5576.
همو، تاریخ خیرات، نسخه خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تاریخ کتابت: 1243 ﻫ، شماره 61 ب ادبیات.
میرخواند، محمدبن‌خاوندشاه، تاریخ روضة الصفا، تصحیح جمشید کیان‌فر، ج3، تهران، اساطیر، 1380ش.
ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در خراسانِ عهد تیموریان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1378ش.
نسفی، عزیزالدین، کتاب الانسان الکامل، با پیشگفتار هانری کربن، تصحیح و مقدمه ماریژان موله، ترجمه مقدمه از ضیاءالدین دهشیری، چ هشتم، تهران، طهوری و انجمن ایران‌شناسی فرانسه، 1386ش.
نطنزی، معین الدین، منتخب التواریخ معینی، به اهتمام پروین استخری، تهران، اساطیر، 1383ش.
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، فروغی، چ دوم، 1363ش.
وودز، جان، «تاریخ نگاری دوره تیموری»، تاریخ نگاری در ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، 1380ش.
Catalogue of Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, began by Professor Ed. Sachau, continued, completed and edited by Hermann Ethe, Part I: The Persian Manuscripts, Oxford: Clarendon Press, 1889.
_||_
References
Amini Zadeh, Ali & Mohammad Ali Ranjbar, "Tasannun- i Dawāzdah Imāmī- yi Khurāsān (Dar Sadihāyi Hashtum wa Nuhum- i Hidjrī) Zamīna- hā wa ʿIlal", Shīʿa Shināsī, Vol. 15, No. 57, Spring 1396/ 2017.
Bahar, Mohammad- Taghi, Sabk- Shināsī, Vol. 3, Tehran, Zavar, 3rd. ed., 1388/ 2009.
Bartold, Vasillii Vladimirovic, Turkistān- Nāma, Trans. Karim Keshavarz, Vol. 1, 2nd.ed., Tehran, Āgāh, 1366/ 1987.
Bregel, Yu. E., Adabiyyāt- i Fārsī bar Mabnā- yi Taʾlīf- i Storey, Trans. Yahya Arian Pour & Others, Vol. 2, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1362/ 1983.
Catalogue of Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu manuscripts in the Bodleian library, began by Professor Ed. Sachau, continued, completed and edited by Hermann Ethe, Part I: The Persian Manuscripts, Oxford: Clarendon Press, 1889.
Danesh Pajouh, Mohammad Taqi, Fihrist- i Nuskha- hā- yi Khaṭṭī- yi Kitāb- Khāna- yi Dānish- Kada- yi Adabiyyāt, Tehran, University of Tehran Press (UTP), 1339/ 1960.
Ibid, Fihrist- i Mīkrū (Micro)- Fīlm- hā- yi Kitāb- Khāna- yi Markazī- yi Dānishgāh Tehran, Tehran, University of Tehran Press (UTP), 1348/ 1969.
Ibid, Fihrist- i Nuskha- hā- yi Kitāb- Khāna- yi Markazī wa Markaz- i Asnād Dānishgāh Tehran,Vol.16,Tehran, University of Tehran Press (UTP), 1357/ 1978.
Faṣīḥ Khwāfī, Mudjmal- i Faṣīḥī, Revised by Mohsen Naji Nasr Abadi, Tehran, Asāṭīr, 1386/ 2007.
Ḥāfiẓ-i Abrū, Zubdat al-Tawārīkh, Revised by Seyyed Kamal Haj Seyyed Javadi, Vol.1,Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1380/2001.
Jafarian, Rasoul, Tārīkh- i Tashayyuʿ dar Iran, Qom, Anṣāriyyān, 1385/ 2006.
Ḳazwīnī, Ḥamd Allāh, Taʾrīkh Guzīda, Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 3, Tehran, AmīrKabīr, 1364/1985.
Meshkourian, Mohammad Taqi & Allahyari Fereidoun, "Taghyīr- i Khuṭba ba Nām- i Aʾima- yi Ithnā ʿAshar: Ḳudrat- i Siyāsī wa Dīn Dar Āghāz- i Ḥukūmat- i Sulṭān Ḥusayn Bayḳarā", Djustār- Hā- yi Tārīkhī, Vol. 5, No. 1, Spring & Summer 1393/ 2014.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khwānshāh, Rawḍat al- Ṣafāʾ, Revised by Jamshid Kian Far, Vol. 3, Tehran, Intishārāt- i Asāṭīr,1380/ 2001.
Monzavi, Ahmad, Fihrist- Wāra- yi Kitāb- hā- yi Fārsī, Vol. 1, 2nd. ed., Tehran, Center for the Great Islamic Encyclopedia, 1382/ 2003.
Mūsawī, Muḥammad b. Faḍl ʾl- Allāh, Aṣaḥ al- Tawārīkh, Image Version, Central Library of University of Tehran, Tārīkh- i Kitābat (Date): 1173 AH, No. 10- 3106.
Ibid, Tārīkh- i Khayrāt, Manuscript, Central Library of University of Tehran, Tārīkh- i Kitābat (Date): 1267 AH, No. 5576.
Ibid, Tārīkh- i Khayrāt, Manuscript, Central Library of University of Tehran, Tārīkh- i Kitābat (Date): 1243 AH, No. 61.
Nafīsī, Saʿīd, Tārīkh- i Naẓm wa Nathr Dar Iran wa Dar Zabān- i Fārsī, Tehran, Furūghī, 2nd. ed., 1363/ 1984.
Nasafī, ʿAzīz al- Dīn, Kitāb al- Insān al- Kāmil, Prolegomena by Henry Corbin, Revised by Marijan Mole, The Prolegomena Translated by Seyed Zia-al- Din Dehshiri, Vol. 8, Tehran, Ṭahūrī wa Andjuman- i Iran Shināsī- yi France, 1386/ 2007.
Nasiri Daoudi, Abdul Majid, Tashayyuʿ Dar Khurāsān- i ʿAhd- i Taymūriyyān, Mashhad, Astan Quds Razavi, 1378/ 1999.
Naṭanzī, Muʿīn al- Dīn, Muntakhab al- Tawārīkh- i Muʿīnī, Revised by Parvin Estakhri, Tehran, Asāṭīr, 1383/ 2004.
Ridgeon، Lioyd, ʿAzīz Nasafī, Trans. Majdedin Keyvani, Tehran, Nashr- i Markaz, 1378/ 1999.
Safa, Zabihollah, Tārīkh- i Adabiyyāt- i Iran, Vol. 4, Tehran, Firdaws, 1373/ 1994.
Scott Meisami, Julie, Tārīkh- Nigārī- yi Fārsī, Trans. Mohammad Dehghan, Tehran, Māhī, 1391/ 2012.
Woods, John, "Tārīkh- Nigārī- yi Dawra- yi Taymūrī" (The Rise of Timurid Historiography), Tārīkh- Nigārī Dar Iran, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran. Gustara, 1380/ 2001.